Electronic edition compiled by Beatrix Färber , Pádraig Bambury
Funded by University College, Cork and
The Irish Higher Education Authority via the Documents of Ireland Project
2. Second draft, revised and corrected.
Extent of text: 68780 words
Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: G600008
Availability [RESTRICTED]
Available with prior consent of the CELT project for purposes of academic research and teaching only.
You can purchase the book(s) containing this text via the ITS website (http://www.irishtextssociety.org/). Click on the link to the RIA shop. More information about Winifred Wulff's Life and Work is available on the CELT website at https://celt.ucc.ie//wulff.html.
CELT: Corpus of Electronic Texts
The present text represents odd pages 5335 of the volume: Contents vii, Abbreviations ixxii, Introduction xiiilviii; Text with facing translation 5335; Vocabulary 336415; Doctors mentioned in the text 416419; Medical works quoted in the text 420; Works quoted in the text omitted from footnotes 420429; Bibliography 430434; Addenda to Vocabulary/Errata 435. Footnotes are retained and integrated into the apparatus, except where they do not provide substantial information content (e.g. 'Cf. R. A.'). Errata are integrated. The apothecary symbols used are: ounce/unsa (℥), dram/dragma/drachm (ʒ), scruple/scrubull (℈), recipe ([rx]). The English translation is available in a separate file.
Text has been checked and proofread twice. All corrections and supplied text are tagged. The apparatus has been constructed from the variants selected by Winifred Wulff. In some cases, where the apparatus starts or ends is not quite clear. For this edition the main manuscript has not been re-checked. Collation with the manuscript is envisaged for a revised edition expected in 2011.
The electronic text represents the edited text. In Irish words, h in anlaut in hyphenated off, except in pronouns, and in Latin loanwords where it is part of the stem. Text supplied by the editor is marked sup resp="WW"; and where mentioned in the edition, the source for the supplied text is indicated. The hardcopy uses italics to denote expansions; in the digital text ex tags are used instead.
Quotations from written works are rendered qt. Citations are tagged cit. This element contains bibl and qt elements.
Soft hyphens are silently removed. Words containing a hard or soft hyphen crossing a page-break have been placed on the line on which they start. Notae augentes -sa, -se, -si have been hyphenated off. Instances of nasalisation ave been hyphenated off.
div0=the whole document; div1=the Irish text; div2=the section. Paragraphs are numbered in line with the printed edition, page-breaks are marked pb n=""; milestones are marked mls unit="MS page/column" n="". The editor's introductory text is contained in unnumbered divs outside the div0.
Editiorial additions in author's notes, such as 'etc.' are in square brackets. Names of persons are tagged as name type="person" and capitalized. The reg attribute of the name tag contains a regularized form of the name to facilitate searching.
This text uses the DIV2 element to represent the Section.
Created: The translation into Irish is extant in a number of variously dated manuscripts which may go back to earlier copies. Date range: c.14001520?.
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Julianne Nyhan (ed.)
Peter Flynn (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Benjamin Hazard (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Pádraig Bambury (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Pádraig Bambury (ed.)
The tract here printed is a translation from Latin into Irish of a considerable portion of the Rosa Anglica of John of Gaddesden, or Johannes Anglicus, a physician and medical writer of great repute during the Middle Ages. The value of the treatise from an Irish point of view is chiefly lexicographical. It is representative of a vast body of manuscript material hitherto practically uninvestigated, which contains great resources in scientific and medical terminology and expression.
The Rosa Anglica is believed to have been written in 1314, and is interesting in itself as a standard of mediaeval medical practice, a summary of all the garnered experience of mediaeval physicians. These physicians were remarkable for their painstaking industry in compiling and arranging the medical tradition that had reached their time. It was largely a period of exaggerated respect for authority in science and medicine, which accounts for the lack of research and experiment in these compilations.
It would perhaps not be out of place here to devote a few lines to a general discussion of the sources of mediaeval medicine. The history of medicine during the Middle Ages is sharply divided into two parts by an event of great importance for the development of the human intellect. That event is the arrival in the West of the Arabian learning, the version of Greek science that had dwelt in the Moslem world, to find its way again to the Occident at a date which varied in different countries, but which may roughly be placed between 1150 and 1250. The first we may call the Dark Age, the second the Middle or Scholastic, or better for our particular purpose, the Arabian Age.
The medicine of the Dark Age consisted merely of the 'débris' of the classical system grafted on to native herb-lore and magic. The Arabian writers, on the other hand, inherited much more perfect classical material than had fallen to the lot of the barbarian West. They had considerably developed their heritage, and when it was passed on to Europe it had acquired a characteristic Arabian tinge. This new material was added on to that already in circulation in the West. The old material of folk origin, or consisting of debased classical material, steadily receded before this new Arabian science. To the end of the Middle Ages, however, and far into the Renaissance the three factors, ancient folk elements, degraded classical material, and Arabian contribution, can all be discerned. They are discernible in the work which we have before us.
About the life of John of Gaddesden little is known definitely. He is believed to have been born at Gaddesden on the borders of Hertfordshire and Buckinghamshire about 1280. He studied at Merton College, Oxford, and after obtaining various degrees in arts and theology, finally took up the study of medicine. He had, therefore, a good general education. Oxford was then prominent as a centre of learning, but, except at Merton College, was not doing much to promote the study of medicine. The famous French School of Montpellier was regarded at the time as the most modern and best equipped for students of medicine. John does not, however, appear to have gone there, but was, as far as is known, the first eminent English physician to complete his medical training in England. Two of his predecessors, Gilbertus Anglicus and Bernard of Gordon, were closely connected with Montpellier, the latter as a professor. From them he inherited the Montpellier tradition. Gordon's Lilium Medicinae, one of the best known medical text-books of the Middle Ages, was used extensively by John in compiling the Rosa Anglica. Furthermore the Irish translator, not satisfied with the use already made of it, took pieces wholesale out of the Lilium Medicinae, and inserted them in his translation of the Rosa Anglica.
In Oxford there was little opportunity for medical experience, nor was it considered necessary to have any to qualify for a degree. But John apparently did practise even while in Oxford, for he refers repeatedly to his work there, and describes cures which he himself tried with success. Cf. infra, in the Rosa Anglica, 29a etc. which, he says in the Preface, was written when he was lecturing for the seventh year. He obtained several degrees. He was Master of Arts, Doctor of Medicine
Beyond these few facts nothing is known directly of John's life. For further information we must go to the Rosa Anglica, which fortunately is much more than a mere medical tract. The best account of John and the most complete and interesting criticism of his work is to be found in Freind's History of Physick. There was a difference of opinion as to John's merit as a physician. Leland thought him a profound philosopher, a skilful physician, and the brightest man of his age. On the other hand, Guy de Chauliac says of him: Ultimo insurrexit una fatua Rosa Anglicana, quae mihi missa fuit & visa; credidi in ea invenire odorem suavitatis, & inveni fabulas Hispani Gilberti & Theodorici.
Just ridicule has been cast on John's etymology, for he, like other mediaeval scholars, knew little or nothing of Greek. His sorry attempts at explaining the derivation of words which had Greek roots are sufficient proof of the truth of this; as, for example, 'epilepsia' from 'epi' 'above' and 'ledo', as it is a lesion of the upper parts. But it is neither for its science nor its etymology that one turns to the Rosa Anglica. Rather we delight in it as a human document, an intimate record of the daily life of the men of the Middle Ages, of the remedies they applied, of the contents of their larder and their kitchen, of their vanities and superstitions, of the cosmetics they used
Interesting light is thrown on this point in R.I.A. MS 23. N. 16. On fol. 133v begins a tract on the qualifications and duties of a chirurgeon. The following passage occurs on fol. 137r:
And although we leave these things (bloodletting, scarification, cautery, sanguisugs) to barbers and women in (our) pride and unworthiness, (yet) they are the work of the chirurgeon because Galen and Rhazes performed these operations with their own hands, as is clear in their own books; and I myself am a professional bloodletter, for I let veins that the most eminent barbers cannot let.{Et ge legmidne so uili dona barbuiribh & dona mnaibh le huadhbur & midingmaltacht as dobuir in tsirurci iad oir do rinne Galen & Raisis na hoibrecha so lena lamaibh fein, mar is follus ina leabhruibh fein & is cuisleó gnathach misi fein, oir légim cuislinna nach fétuid na barbuiri ro-oirrderca do legin.}
In reading the text too, one cannot but notice how greatly John concerns himself with his male clientele. Indeed in the whole work he devotes only one section to women's ailments (Section 17, Book 2, De Sterilitate sexus humani & continet tractatum de passionibus mulierum), and concludes with a sigh of relief: ista multa sufficiunt pro tot passionibus mulierum.
The translation of the last part of this section will be found on p. 31a in the passage dealing with cold imposthumes of the womb.In his own day and circle John was very prominent, and his character appears to have made a deep impression on his contemporaries. He is mentioned by name in the Prologue to the Canterbury Tales:
It may be that Chaucer knew him, for Gaddesden died in 1361, and Chaucer is believed to have been born in 1340. Gaddesden was Physician to Edward II, who died in 1327, and Chaucer was in attendance as page at the Court of Edward III, so that if they did not actually meet, the memory was probably still fresh of the first Englishman to hold the office of Court Physician.
- With us ther was a Doctour of Phisyk
[...]
Wel he knew he th'olde Esculapius,
And Deiscorides, and eek Rufus,
Old Ypocras, Haly, and Galien;
Serapion, Razis, and Avicen;
Averrois, Damascien, and Constantyn;
Bernard, and Gatesden, and Gilbertyn.
The popularity of the Rosa Anglica is demonstrated by the number of editions and manuscript copies of the work. The following are the known printed editions, all of which are to be found in the British Museum now British Library:
The Rosa Anglica is in five books in the first three editions. The second (1502) edition is divided as follows:
The fourth (1595) edition is divided thus:
The first three editions open with a list of contents (tabula), fol. i, beginning as follows: De Febribus.
On fol. 3 begins the text, which opens with a preface, half a column in length. See infra. The preface ends with a sort of apologia, which is not in the Irish, and in which Gaddesden gives his reason for choosing the title of his work. It reads as follows: But before these matters are treated in the first chapter, I wish to give a name to the book, namely the Rosa Medicincae, and I have so called it on account of five appendages which belong to the rose, as it were five fingers holding it, concerning which it is written:
Three are bearded and two are not. That is to say, three of the parts surrounding the rose are hairy and two are smooth, and the same is the case with the five parts of my book. The first three are bearded with a long beard, for they treat of many things and about general diseases, and for a discussion of what constitutes a general or common disease look in the introduction to the second book. The two following books treat of particular diseases, together with some matters omitted in the preceding books, and they are as without a beard (shorter). And as the rose overtops all flowers, so this book overtops all
It was the fashion among mediaeval medical men to call their works by the name of a flower, such as Bernard of Gordon's Lily ( Lilium Medicinae), Gilbert's Rose (Rosa Anglicana), and the Rose (Rosa Anglica) of our author.
After this comes a list of contents of Book I in the early editions. It also is omitted from the fourth edition. It closes the preface and reads as follows: Fol. 3r, col. I. ... de morbis curabilibus in speciali videbitur & in generali. Sunt ergo capitula multa primi libri. Primus est de febre colerica tertiana, simplici & duplici, vera & nota & causone & accidentibus. Primum accidens est sitis. 2m de vigilie. 3m dolor capitis. 4m frenesis.
Capitulum 2m principale est de quotidiana diurna & nocturna & de emitriteis & de empiala & liparia. 3m Principale est de quartana & de eius speciebus. 4m Est de febre sanguinea. 5m De febre effimera & morbis immaterialibus. 6m Principale est de ethica febrili & senectutis: & sunt in istis capitulis dubia appropriata ibi posita etc.
The following are the contents of Book II: Capitulum I de apostematibus. 2m de idropisi. 3m de dolore iuncturarum. 4m de variolis. 5m de scabie. 6m de sudore. 7m de lepra. 8m de reumate. 9m de ptisi. 10m de fluxu ventris, ponendo eius causas. 11m de epilepsia & apoplexia. 12m de paralesi. 13m de tremore cordis & cardiaca & syncope. 14m de dolore capitis. 15m de calefactione epatis. 16m de oppilatione epatis. 17m de sterilitate sexus humani & continet tractatum de passionibus mulierum. 18m de ictericia, morphea & lentigine. 19m de vomitu, indigestione, ventositate & inflatione stomachi. 20m de colica & iliaca. 21m de lapide. 22m de spasmo. 23m de venenis que interficiunt interius, ponendo signa & causas.
The following table shows the arrangement of the text in relation to the Books of the Rosa Anglica:
Chapters of text | Name of chapter | Books of Rosa Anglica |
---|---|---|
(1) | Tertiana | I. |
(2) | Sanguine Fever | I. |
(3) | Ephemera | I. |
(4) | Hectica | I. |
(5) | Cardiaca | II. |
(6) | Apostemata | II. |
(7) | Lethargo | IV. |
(8) | Hernia | III. |
(9) | Paralysis | II. |
p.xxiv | ||
(10) | Dropsy | II. |
(11) | Smallpox | II. |
(12) | Arthritica | II. |
The Rosa Anglica was popular in Ireland. Several manuscript translations in Irish are known. These are as follows:
A reference in a manuscript in King's Inns Library, MS K 15, fol. 80r, a naigaidh fiabrais cotidiana do réir Gadisten
is in Rós', would seem to indicate how familiar Irish medical writers were with the work, and how completely they had made it their own in the Irish Language.The present text is contained in:
P (23 P 20 = RIA MS 457)
The following is taken from the account of this MS in R.I.A. Catalogue classing 23 P 20.
I am able to show that the present volume contains the same treatise on fevers which appears in 23 P 10, 3rd part, likewise in a fine hand on vellum. Both copies are fragmentary with leaves sometimes misplaced, but sufficient corresponding portions remain to show that they are the same treatise. The first page of this MS (23 P 20) is so much blackened and soiled as to be only partly readable, and the first page of 23 P 10 is also much injured, but the curious passage in the latter beginning: & guidhim na daine ag a mbia an leabhar so na cognaid siadda bhfiaclaibh madramhla mithuigseanacha e acht a ggnathnugadh gu humal oir gach ni aderther annso
etc., can be partially made out at the top of the 2nd col.On line 5, a fiacl- madramla are clear. On line 6, co humal oir gach ni ader-, and so on for some dozen lines.
The reverse side of the leaf is much more legible. It ends: et adeir Galienus nach fuil .x.fer itir tersiana & causon do reir in adbhuir on dentur iat.
This will be found at the bottom of the 1st col. of p. 3 of 23 P 10 (3rd. pt.).Regarding page 1 referred to by the cataloguer, the following can be faintly distinguished:
A fine initial I on the left corner top introduces a Latin quotation of which only a few letters can be made out. The whole of column (a) is taken up with a list of contents, but what can be read does not correspond to the actual contents of P. (Cf. footnote, p. xxvii.)
The two MSS can be seen to correspond.
The Rosa Anglica opens with the preface above referred to which is found in P and P1 though almost illegible in the former. See infra. A fact that added to the difficulty of editing is that the Irish translator, as was natural, used the received Latin text, such as the first three printed editions reproduce it; but of the three first editions there is no copy in this country, and I had to make use of the fourth (Augsburg, 1595), edited by Dr. Philip Schopf. This was not entirely satisfactory, as Schopf omitted the preface, and altered the construction and occasionally the language of the book.
None of the MSS, not even the most complete, P, P1, H, is a translation in toto from any one of the Latin editions. The translator apparently picked out certain sections, and passed over others.
In both MSS following on the preface begins the section on tertian fever which occupies pages 1 and 2 in P, corresponding to pages 1 to 3b in P1. This section, i.e. pages 1 and 2 of P, is in a different hand from the rest of the MS Page 3 begins in the middle of a discussion on the crisis in fevers, which is not in the Rosa Anglica1. On pp. 17b and 18a; 23b and 24a, are portions of a treatise on the Universals2. These I have omitted. On page 6 the translation of the Rosa Anglica continues with the section on Sanguine Fever, etc. There are two columns on each page, which for convenience in giving references, I have called a and b.
Contents of P.:
(page) | (subject matter) |
---|---|
1a | Almost illegible list of diseases3. |
1b | Preface cf. P1. |
1b | Tersiana cf. P1. |
2a, b | Tersiana |
3-6 | Don faothugad begins imperfect cf. P1 H A. Not in R. A. |
6-9 | Febris sanguis etc. cf. p. 67 P1 H A. |
9-11 | Easlanti gan beith adburdha efemera etc. cf. P1 H A. |
11-17 | Etica cf. P1 (pp. 15-18), H, A. |
17b | De morbis universalibus cf. H, Ar. 333. Not in R. A. |
18-23 | Cardiaca cf. H. |
23b | De morbis universalibus (continued). |
24-31 | Apostema cf. H, E, E1. |
31b | Litargia cf. E, E1, YBL, H. |
32b-33b | Hernia cf. E, E1, YBL, H. |
33b-36b | Paralysis cf. E, E1, H. |
36b-41 | Idroipis cf. E, E1, H, (½ page), YBL (½ page). |
41-42b | Varioli cf. E1. |
42b-44b | Arteticacf. E1. |
The MS is written on vellum in a fine clear hand. The corners are badly worn in places. In some cases the margin is cut off, taking away one or two letters. Portions in brackets [ ] are taken from H. throughout, except on pp. 1 and 2 which are from P1; also p. 14a.
Detailed description of pages.
Page 1: almost illegible.
Page 2: more legible than page 1.
From p. 3 on to p. 18 the bottom corners are decreasingly illegible.
Page 9 and 10: strip along outside to line 30 illegible; one or two letters cut off.
Page 6: outside top corner blotted to line 4.
Page 17: strip along outside damaged; illegible to line 28.
Page 18: strip along outside damaged; illegible to line 21.
Page 20: one or two words on last time line indistinct.
Page 22: whole of last line missing.
Page 27: part of last line (or lines) covered over with parchment in restoration.
Page 28: last line on each column covered over.
Page 33: a strip along the right side from line 20 down cut off.
Page 34: strip on one side restored; one or two letters missing. Remainder of MS is in perfect condition.
On page 3, a slip out of what appears to be a second-hand catalogue is pasted on the left side top margin, running downwards. It reads 1268, a tract on medicine, Folio, finely written on vellum, upwards of 400 years since.
On the fly leaf is a loose slip on which is written in a bold recent hand Medical MS written ca. 1460. Of the origin of this slip I could find nothing. I have not been able to find anything either of the history of P or how it came into the possession of the Royal Irish Academy. O'Curry makes no mention of it in his Lectures on the Manuscript Materials of Ancient Irish History. A note on P states that it was presented to the Academy by a Mr. Crofton.There are no marginal notes. In one or two cases a missing word or sentence is written in the margin at the top of the page, cf. pp. 26, 32, 35. The text breaks off in the middle of a sentence on page 44; a comparison with E1 shows that the section on Artetica should continue for several folios (cf. infra). It is corrupt in many places and very much contracted. The scribe has made many mistakes in copying, thus adding enormously to the difficulty of reading the contractions which are a peculiarity of medical manuscripts. These coontractions form a kind of medical code at all times hard for the uninitiated
P1 (23 P 10 = RIA MS 456)
P1, known as the Book of the O'Lee's, consists of three different vellum manuscripts bound up together, all on medical matters. Of these, No. 3 contains seventy pages written in a fine clear hand, with many illuminated initial letters, highly decorative, and occasionally showing beasts in interlaced designs and surrounded by scrolls and spirals. Some of the pages are much mutilated on the margin. Pages 15, 17, 67 and 70 are loose sheets wrongly inserted, all of which correspond to pages in P. From this it would appear that P would follow rightly on P1. The section on faothugad also occurs in H.
E
E and E1 contain portions of the translation. of the Rosa Anglica. They both include the two portions missing in P: (a) between pp. 28 and 29, and (b) between pp. 40 and 41.
The pages of E up to p. 25 contain a grammatical treatise. The medical part from the Rosa Anglica, five and a half sections in all, begins on this page with the section on iniposthumes: Apostemata et tumor idem sunt secundum anticos, ut disid Galienus .i. is amlaid adeir Galienus
and contains the portion on litargia, hernia (p. 31), paralysis (p. 32b), dropsy (p. 34). After p. 34, six folios on other medical matters and in two different hands are wrongly inserted. On p. 47 the tract on dropsy is resumed, and is followed on p. 52a by that on smallpox, Variolae sunt parva apostemata ... which continues for a column and a half to the end of the page, as far as Et uair and teaguid da baindida mora amach etc.. Here unfortunately the MS ends. This fragment is written on beautiful white vellum in a fine, small, clear hand.E1
The translation of the portion of the Rosa Anglica in E1 is from p. 125 to p. 156, beginning with the section on Artetica, and contains the parts dealing with Apostemata (137b), Litargia (148), Hernia (150), Paralysis (151), Dropsy (153). After p. 156 there is a gap. This MS is written on vellum in a considerably later hand and bears traces of haste. The sections on Apostemata, Litargia, Hernia, Paralysis and Dropsy are identical with those in E. These two MSS are in excellent condition.
Language
The language of the text is Early Modern. Apart from technical terms, it would be intelligible to any good 'Irish speaker' of the present day. From internal evidence, it appears that the date 1460 on the slip inserted in the MS is roughly correct, though the MS may well be later. It is apparently a Northern MS, judging from such indications as the use of 'a' for 'o' (as on page 6a of MS), the omission of final
Latin Terminology
Each section is introduced by a Latin heading, generally followed by an explanation in Irish. These headings in Irish
Rare Words
The text is chiefly valuable for the considerable number of hitherto unrecorded Irish medical terms and expressions. Amongst these the following may be mentioned: Lat. brachalis, translated by slapur a truss, bandage. O'Reilly gives the word slapar as meaning a skirt, trail, train; slaparach, having long skirts, related to slapaire a sloven (?).
Lat. chirurgia, translated by Irish sinid laime.Gr. χειρ + εργον(cheir + ergon) 11 Also in YBL laim oibrugad. Again urbruithe represents the Latin stupha a stupe, fomentation, dry bath.12 Gaoithi - Lat. suppositoria suppository. I take
Sailcnis Lat. morpheatum dandruff, scurf. Salach cnes? cf. Manx. 'fer scrys', which may be an adaption of the Irish. Similar to this salchur an umha presumably verdigris; dirt of copper (bronze). Buaidertha translating Lat. turbidus, turbid used chiefly of urine but also of other water14. Cf. the early Eng. use of 'troublednesse' in the same connection. With reference to the colour of urine, the expression valde colorata, or tincta, is always rendered by ard, high-coloured (?). On p. 26b, the opposite occurs, & e isel ina dath. On p. 11a occurs folcadh, Lat. lixivium lye.
Names of Diseases
It is striking how appropriate and picturesque most of these Irish terms are. Deilgnech, translating Lat. varicellae coniformis, chickenpox? Dineen gives 'swinepox' for this. Dealg, a thorn, deilgnech, prickly. At comall, Lat. hydrops, dropsy. Contribb. gives comallach, dropsical, comaille, dropsy. Other authorities give the meaning 'swelling' to the word. 'Sciatica' is represented by loinidhgha loin + idga, i.e. lon, hip, and iodha, cramp, pangs. The word daorgalar, though usually meaning piles, seems here. rather to translate the Lat. tenesmus, while fige, figidh, takes the place of the former. This was the universal term, Lat. ficcus, ME. fygge, etc. Tumtuidhe, tumatuighe, translates the Lat. hernia, cf. tumadh, dipping; tumthaire, a dipper; while epilepsia is of course, in galur tuitmindach, and erysipelas in tine Dia, ignis sacer, St. Anthony's fire. Ingur translates the Lat. sanies, pus, festering matter. The word is still in use in the spoken language of Aran, and occurs in Manx,
Medical Expressions
The Latin phlebotomia, etc. is throughout rendered by cuisle do leigin, while tairraing etc. represents Lat. traho, draw, i.e. draw off superfluities, in common with the general medical usage of the time. Latin eunuchus is translated by in lucht asa mbentur, though in the Annals spochadh is the usual word for castrate. Again egestionem evacuare is in Irish simply dul amach. Speaking of boils and other matters that yield to the touch, the expression ag gabail ri translates the Latin cedere tactui. Another use of gabail is in balad do gabail, expressing the transitive use of 'smell'.
Many philosophic expressions are current throughout the text, and are at times rather difficult to translate, as in some cases the exact meaning of the Latin term is not definitely ftxed. Angustia mentis is rendered by cumga aigenta, oppression of mind, repression? Moduracht is the usual term for tristitia, probably best rendered by depression, though the Irish word in more recent times generally implies bad temper, surliness, etc.
Mention must yet be made of the enormous number of plant names found in the text, often with their Latin equivalents. Amongst these several, I think, are new, or at least rarely met with. in the form given. Litront translates the Latin diptamus, dittany. Stokes gives the words ditronda and elitronta, but it seems to be the same. 'Savory' occurs as sabraei or saurae a form also found in MS 3. B. 15 R.I.A. The word ros is repeatedly fem. in the text with a gen. sg. roisi and a dat. rois, though on one or two occasions the masc. form is used (gsg. rois etc.). On p. 15a gaill ein nicely roasted, are recommended as a
There are, moreover, many examples of Irish words composed of stem and prefix, as in Latin, and probably either in imitation of the latter, or direct translation. Amongst these are athtairngtech, attractivus; comfuluing, compatior; frithbuailtech, repercussivus; fodubh, subniger, etc.
Remedies in the Rosa Anglica
The extraordinary number and variety of the remedies employed in the text seem surprising to us, since they include much exotic and unattainable things as lions and peacocks. Still, they constitute the pharmacopoeia of the time, and are to be found in any work of mediaeval medicine. It is very probable that mediaeval Irish druggists used substitutes for these rare and costly drugs. Some of the remedies seem strange and outlandish to the modern mind, but if we compare them with many cures still in popular use in country places in Ireland, we cannot but be struck by their similarity.
The following examples were collected in County Tyrone:
For warts. If you meet a black snail accidently, rub it on the wart and stick the snail on the first thorn you meet. Cf. P. p. 29a, where the use of powdered snail ash, mixed with the fat of a gander, is recommended for warts or scrofulous glands. On p. 15a, they are also recommended boiled in milk with cabbage, as food for fattening hens.
For toothache. If you lick a black snail when suffering from toothache, you
For 'sore arm' . Boil a dead dog and bathe the arm in the soup. Cf. P. p. 36b, where the water in which a fox has been boiled is recommended as a cure for paralysis. This cure is also mentioned in Harl. 546, f. 22. See O'Grady, p. 185, op. cit. On p. 16a, another bath is prescribed, where young cats (whelps?) are the victims. Ambroise Paré still used this remedy15.
For blood poisoning. Touch the part with nine irons. The number 9 evidently was held in high repute in Ireland, as in most other countries. Cf. Harl. 546, f. 49b. For nine days, chew dilisk or the inner bark of a willow, (for fetid breath). In Tyrone a popular cure for sty (Anglo-Saxon stigan, to rise) on the eye is: Get nine thorns from a gooseberry bush and point at the boil in the name of the Father and of the Son and of the Holy Ghost, for nine days in succession, throwing the used thorns away each day. There are many examples of the nines in Anglo-Saxon magic16.
For heart-fever. Get a cupful of oatmeal, cover with a muslin handkerchief, and move it round the body. The amount the oatmeal shrinks in the process was believed to have been eaten by the heart to build it up again. The woman who described this cure said that prayers and incantations were mumbled while the operation was going on.
For sprains. Get cowdung and boil it with milk. Make a plaster of this mixture, and apply.
For stings. Mix horsedung with blue clay, and apply to part stung. Many of the cures recommended in the text are decidedly unpleasant.
For jaundice. The remedies for jaundice are particularly nauseous:
Herbs, etc. still in common use in Tyrone: Houseleek for eyes and ears; soot for colic; plantain leaf for wounds; nettle tea for nerls and measles; groundsel mixed with porridge for 'bealing' (fester); spruce fir, burdock root and bogbean, boiled and made into a tonic for the blood; ripple grass (rib-leaved plantain) for bleeding.
The passage on p. 10b regarding the use of ragweed (mugwort) artemesia as a remedy for tiredness is interesting in the fact that the same cure occurs in Saxon Leechdoms17: This wort, which is called artemisia, and by another name mugwort, is produced in stony places ... Then, if any propose a journey, let him take him in hand this wort artemisia, and let him have it with him, then he will not feel much toil on his journey ... For sore of feet, take the same wort and pound it with lard, lay it to the feet; it removes the soreness of the feet.
Anglo-Saxon Leechdoms i. 103.
again in the Leech Book of Bald: For much travelling overland, lest a man tire: let him take mugwort in his hand or put it in his shoe lest he should weary. And when he will pluck it before sunrise, let him say first these words Tollam te Artemisia ne lassus sim in via, sign it when thou pullest it up)
(A.-S. L. ii. 155).
Influence of ancient beliefs.
Many of the cures in the text represent a very ancient stratum in folk belief, and savour of sympathetic magic. Such are the three cures for lethargy: the heart of a robin hung round the patient's neck to keep him awake; the heart of a robin and that of an owl hung above the head to restore memory; the heart of a swallow eaten with honey, to make the patient relate happenings in the past and to cause him to foretell the future.
I do not know why these birds are chosen, but the reason for the selection of the heart, the part that goes on moving during sleep is fairly evident. In a section of the Rosa Anglica which is not in my text, the head of a cuckoo tied round the neck is recommended as a cure for epilepsy, because the cuckoo is subject to epilepsy and attracts the disease to itself.
It is fortunate that the well-known passage of the Rosa Anglica in the section dealing with smallpox, should occur in this MS. The reference in it is to the cure of the son of Edward II., King of England (1307-1327). It fixes the period quite definitely as the fourteenth century, and confirms the opinion that John of Gaddesden was Court Physician. Out of the mystery that enfolds the life of John of Gaddesden, as it does that of so many great men of his time, this fact in the Rosa Anglica emerges, and stands out clearly as a record in the history of medicine which will be interesting for all time. It was by means of this passage that, at the suggestion of Dr. Charles Singer, I was able in the beginning to establish the identity of the Irish text. With regard to the cure itself and the theory as to the value of red light in smallpox, it is interesting to note that it is one of the few of Gaddesden's cures that has survived and has received serious consideration in modern times18, with this difference that,
The Influence of the Schools.
Another quaint feature of mediaeval medical texts is the formal discussion of adverse theories, couched in the technical language of the schools; in fact, we might say, a regular disputation in natural philosophy on the virtues or properties of things. Suffice it to say that John of Gaddesden (for instance p. 28b ff. of our text), having to argue with Avicenna, will proceed to quote the objection to his own theory in his opponent's own words; then show forth that there are diverse meanings possible of the words quoted by his opponent from such and such authority, and that such a meaning with which Johns own view would not clash, may be shown to be the right one.
Indeed one feels slightly tempted to repeat the famous epigram on Doctors, that their business consists in putting drugs, about which they know nothing, into their fellowmen's bodies, about which they know less; the mediaeeval practitioners being in the exercise of that art, inferior to their modern confrères in that they did not care a whit for an objective knowledge of either, but only for the arguments by which it could be shown, if needs were, that the latter very properly and fittingly had died upon ingestion of the former, according
Of course the worst anguish that could torture such heroic consciences must be of necessity, the difficulty of getting their authorities to agree at times when, to the profane eye, they would seem utterly to differ; and their most exciting pastime the excogitating of means whereby sundry conflicting statements could be reconciled with each other.
We may add that probably a good many physicians and certainly most writers on medical subjects had taken a degree in Arts as John of Gaddesden certainly did,19 and must have been proud of applying to professional topics the most recondite tricks of Minor Logic. A good example of the result of this transfer of processes will be found in paragraph 6 and following of the chapter on Cardiaca, the most elaborate philosophical passage in the Irish Text, where John is at pains to reconcile, in various ways, contradictory statements of Avicenna and Galen.
A brief sketch of the argument may be of use to the reader unacquainted with the language of the schools. Paragraph 6 gives the Status quaestionis: Is the spirit the root (or fundamental principle) of the heart, or the heart the root of the spirit? Paragraph 7 sketches two reasons why the heart should be called the root of the spirit. Paragraph 8, against that conclusion, quotes the authority of Avicenna and of Galen, with the argument adduced for his position by Galen. Paragraph 9 proceeds to solve the difficulty by a distinction: there are two meanings of the term spirit; they should be kept in mind. Galen speaks of a vapour subtler than the natural heat. In [para ] 10, the author distinguishes between vegetative and sensitive life. There seems to be a gap in the reasoning after the first senteúce. The paragraph concludes with an admission that in a certain sense one can say truly that the spirit is the root of the heart.
But in paragraph 11 the writer comes to distinguish the term heart: (1) improperly, where it may be taken as the mass of flesh fit to be informed by a soul; or (2) properly, as the same mass of flesh after it has been in fact informed by a soul. Hence it must be said that (1) taken improperly, the heart precedes chronologically the other parts of the body, that is when we consider the whole organism as in the process of being generated. And (2) taken properly after the complete formation of the whole, it precedes the other parts of the body, not chronologically, but in the design and order of nature. Though it must be said that all the above refers to being as such; if we think of well-being, we must say that the heart precedes other parts of the body chronologicaily.
At this point the Irish translator stopped short, and left untranslated the next ten lines of the Latin original.
The remainder of paragraph 11 is devoted to the authors exposition of two arguments on the subject.
Paragraphs 12 and 13 discuss in turn the two arguments exposed, and try to reconcile their implications with the statements reproduced above from medical authorities. In paragraph 13 the writer further objects to his own solution and solves the objection, which being done, he turns to the external causes of Cardiaca, resuming the thread of his exposá of the medical practice which the discussion sketched above had interrupted.
Hereditary Physicians
Ireland
Reference to the practice of medicine and surgery has appeared from a very early period in Irish tradition and literature. Diancecht was the Asclepius of Irish Legend. He was the Physician of the Tuatha Dé Danann who made the silver hand for Nuadha the king. In the Middle Ages medicine was widely practised throughout Ireland, and was hereditary in certain families attached to the nobles and chiefs.
W. H. S. Jones, Hippocrates, vol. 1, General Introduction, p. xliv
In Ireland it is found in the Chronicles that the same families of hereditary physicians held land uninterruptedly for centuries from the 13th century onward, and even in the 19th Century their descendents were found in the old districts, fallen from their high estate, and filling their land as tenants or peasant proprietors.
In Ulster the family of MacDuinntshleibhe (Dunlevy) was the mst notable. They were hereditary physicians to the O'Donnells. One of them, Cormac Mac Duinntshleibhe, was distinguished as a scholar as well as a physician. The Irish translations of several Latin medical works made by him are in the British Museum now British Library. One of them (Arundel 333) contains the following note: Cormac Mac Duinntshleibhe, bachelor of physic, it is, that has put it into Irish and written it for Denis O' hEachoidhern in this document. And let each one whom it shall profit pray for those two. {Ocus Cormac Mac Duinnléibe basiller a fisigeacht do cuir a ngaigdeilg ocus do scrib do Deinis Ó Eachoidhern annsa cairtsi hé.}
Arundel 333, British Libary.
Sir Norman Moore mentions that Cormac also wrote in the sameThe following is the author's note on fol. 11a: Here ends Gualterus his book of the doses of medicines. Cormac mac Duinntsleibhe has put this summary into Irish for Dermot mac Donall O'Lyne; and to him and his sons, may so profitable a commentary render good service. On the 4th day of the Kalends of April this lecture was finished at Cloyne in the year 1459.
BL Harley 546, fo. 11a.
Cormac Mac Duinntshleibhe also translated Bernard of Gordon's Lilium Medicinae20, Guy de Chauliac's Chirurgia21 and Thomas Aquinas On the secrets of nature22.A member of the same family is dispensary doctor in Mountcharles, Donegal at the present time. Niel O'Glacan (Nellanus Glacanus) was a native of Donegal, and probably received his medical education from one of the Dunlevys. He held the chair of physic (medicine) in the Universities of Toulouse (1629) and in Bologna (1646) in both of which were important schools of medicine (Tractatus de Peste, Toulouse, 1629). He was also for a time physician to the King of France23.
Other well-known Ulster medical families were the O'Cassidys, physicians to the Maguires of Fermanagh; and the O'Shiels, physicians to the MacMahons of Oriel and to the MacCoghlans of Westmeath.
The famous book of the O'Sheils was a compilation of that family. cf. infra MSS in R.I.A. A long account of the
Irish physicians were not unknown in England. Thus in a medical compilation made by John of Grenborough, for thirty years infirmarius at St. Marys, Coventry (first half of the fifteenth century) the following note occurs: Frater Iohannes de Grenborough per xxx annos et plus nuper infirmarius emebat istum librum vocatum Gilbertinum ad vtilitatem infirmorum in ecclesia Couentre existentium, et ea que in nouis quaternis sunt scripta compilauit a practicis phisicorum Anglie, Hibernie, Iudeorum, Saracenorum, Lumbardorum et Salernita(no)rum.
BL Royal MS 12 G, IV, f. 187.
And an actual case of an Irish leech resident in England may be inferred from the Trinity College, Cambridge, MS 91827 written by two scribes, Denis Cheriton, writing in 1468, and an Irishman, Donnchadh mac Matha. The book has a leaf in Irish (so far as the few words given in the Catalogue enable one to judge, perhaps a fragment of a classical translation)
Scotland
In Scotland a similar state of affairs existed. When James I came to England he brought with him a physician who was probably one of a family of hereditary Highland Physicians, Dr. David Betthum, obviously the same name as MacBeath. An account of the MacBeath family is given in the introduction to the Regimen Sanitatis, an Irish medical manuscript in the British Museum now British Library (Add. 15, 582), edited with a facsimile and an English translation by H. Cameron Gillies, M.D., 191129. On the title page they are described as physicians to the Lords of the Isles and the Kings of Scotland for several centuries. The name is variously written 'Bead, Beda, Macbheatha, Macbheathadh' in Gaelic (meaning 'son of life') and 'Betoun, Beatone, Bettun, Betham, Macbeth, McBeath' in English. They were widely read and experienced physicians. A traveller in Skye in 1700 states that Fergus Beaton in South Uist possessed the following MSS, namely: Avicenna, Averroes, Joannes de Vigo, Bernardus Gordonius, and several volumes of Hippocrates30. It is thought that David Betthun also graduated in Padua, became a fellow of the College of Physicians, and may be regarded as the sole connecting link between the mediaeval hereditary physicians of Eire and Alba, and the medicine of the Renaissance31.
All these families of hereditary physicians appear to have kept in touch with medical learning in England and on the Continent they all read some books of the School of Salernum, the Arabian physicians; and Bernard of Gordon and John of Gaddesden were known to them. Many of their sons rose high in their profession, and their fame spread far beyond the four seas of Ireland.
Wales32
Welsh medical manuscripts appear to be similar to Irish in form and subject matter, i.e. translations from Latin sources and herbals. Meddygon Myddfai is supposed to have been composed in the 13th century by Rhiwallon, the most famous mediaeval Welsh physician and the first of those doctors who succeeded each other up to the end of the 18th century in Myddfai, not far from Llandeilo. They claim their origin from a farmer named Gwyn, who lived with his mother near Llyn y Fan Fach in the Black Mountains. He induced a beautiful lady from under the lake to marry him on certain conditions which he was unable to keep, so that after three years she left him. Her sons, mad with grief at the loss of their mother, tried to find her again. One day she appeared to them, and told Rhiwallon, the eldest, that he must devote himself to the service of humanity. She taught him the virtues of plants and the art of healing. He became the most eminent doctor in his country, and Rhys Gryg, Lord of Llanddovery in Dinefwr, gave him the territory of Myddfai. He is said to be the author of Meddygon Myddfai, which fact is stated in the opening lines of the book. Rhys Gryg is well known in Welsh history. He allied himself with King John in 1210 though he fought against him later. In the 19th century
Manuscripts
A very large number of Irish medical tracts exist in manuscript in various libraries. As far as I know the only one published, is the Regimen Sanitatis (cf. supra). These medical texts were mostly translations from the Latin, and were apparently used as textbooks during the 14th and 15th centuries or even earlier. Their chief interest is linguistic and lexicographical, as they contribute nothing new to the general knowledge of medicine. It seems certain, from the number of copies made of the better known works, that they were extensively used.
On pp L-LVI Winifred Wulff lists and describes unpublished Irish medical manuscripts and their repositories. This section is available in a separate HTML file on CELT .
Conclusion
While reading the contents of these mediaeval medical manuscripts one is struck by the wide knowledge of the mediaeval physicians, as well as by their lack of any great powers of observation.
Sir Norman Moore says of them: For all but a few, medical study was to read the works of authority and to fit cases under the headings given in such treatises, whiie medical writing consisted in producing fresh books by extract and abstract from previous books. The same observation would apply equally to the translators and compilers of our Irish Medical Manuscripts. All the well known Arabian authorities are quoted without criticism, so that there is little opportunity for the display of native knowledge or medical customs. For a knowledge of native remedies and herblore we must go to the people themselves in the country parts of Ireland, where the memories of ancient beliefs and practices have not quite died out.
I shall conclude in the words of the author:
Lege feliciter. Et si qua perperam impressa aut lingue anglice egestate perplexa videbuntur, multa in sermone patrio inserta sunt, rogo, amice lector, ignoscas.
Acknowledgments
My best thanks are due to:
Acknowledgements are also due to
Os dona h-easlaintibh coitceanna labras se ar dus & os e an fiabras as coitcinna aturru sin & idir na fiabrasaibh fiabras tersiana, masead as de sin as coir duind labairt ar dus.
Labrum anois don fiabras coilearga & ataid da gne
[...]
fiabras cointineodeach .i. fiabras
[...]
(ga)bas neach do gnath amail ata ... gnei ele nach cointineodeach acht aimsir (?) aturru amail ata tersiana fire no nota tersiana & tuig gu congmand tersiana
[...]
neach on tres go ceili .i. gu congmand
[...]
la no an tres uair do gach lo oir is
[...]
bis tigernas ag lind ruadh & gluaisid
[...]
do lo gu noin & is follus as sin
[...]
and no tersiana dublaigte
[...]
in tadbar on tres gu ceili.
Labrum anois do tuarasgbail in terciana [...] is
tersiana feibris ann .i. teas minadarda arna tuismead o medugad
leanna ruaidh (nach gort)igeas gach uile gnim & fo [...] on tres go ceili. (&) Tuig gu fuil lind ruad nadurda and &
[...]
minadurda & gneithe air linn ruad minadurda mar ata nota tersiana, & ataid gneithe airsen or doniter notha tersiana o comcumasg leanna fuair ar (linn) ruad & doniter e o loisgad mar ata coilera aerusinosa & coilera prasina & adeir Isag na dentar fiabras dib sin & adeir Auerroes gu ndentar & is amlaid seo is coir sin do tuigsin .i. gurub marbthach na gneithe
[...]
& trid sin ni dentar fiabras dib sin noch fetar do slanugad & is amlaid sin taer(tar) (?)
[...]
radh. (&) Ata nota tersiana ann ar son comcumaisg leanna fuair & atait da gnei air, gne ar son comcumaisg leanna fuair seim & as i coilera citrina & gnei ele ar son comcumaisg (leanna fuair remair &) is e sin {MS folio 2a}coilera uitalina.
Item tuig nach dentar fiabras o lind ruad glan acht o fuil seim coilirda no o fliuchaidheacht coilearga ara cuimisgenn linn fuar & da n-abra Auerroes no neach ele co ndentar fiabras tersiana o lind ruad glan, aderimsi gurub amlaid as coir sin do tuigsin .i. doniter o fuil seim coilirda no o fliuchaidecht coilirda no o fuil coilirda ar na cumuister {sic} no ara cumuiscter linn fuar . Et da n-abra neach nach du leiges lagtach do tobairt
Labrum anois do cuisib an tersiana & tuig gurub i cuiss is tresi ina tuismigenn sin .i. an trath tigerndas coimplex fola deirgi a teindtigecht & a tirmacht bi ullmugad aici do tuismid an tesa sin indti fein & is i sin cuis in fiabrasa re n-abar terciana continua & ata a adbur leath isdig dona cuislennaib. An .2. cuis ullmuighte cum tesa minadurda a n-imurcach an .3 . dilegtha i mballaib disle & is i sin is cuis don fiabras re n-abar terciana intrapullata, oir leth amuich dona cuislennaib ata a adbur.
Et atait cuise imda spetcialda rannaighte ele agna fiabrasuib sin .i. mar tait biada te tirim ainmesardha, no co caiter imurcach don biad sin, no co caiter robecan de, no co caiter ar cedlongad é, oir claochluighter aindsein annsa ghaile he & annsa h-aeib cum tesa & cum tirmachta laidire, & beirid an gaile & na h-ae cum in coimplexa sin, & in fuil doniter don biad sin bi si te tirim ainmesurda & imdaigter linn ruad ina meid & ainmesruidter ina cail, & bacaid oibrighte in domblais, & ni tairrgnfe se linn ruad, & anfaid mar sin maille risin fuil & biaid co h-adhuatmar don naduir, & gebeid truailled & morgad;
Do comarthaib in fiabrais terciana & tuic co fuilid da comartha diles agna fiabrasaib doniter o morgad .i. comartha dib nac bi ipostaisis a tosac in fiabrais, oir ata in tes arna buaidirt na fedann se na lenna do dilegad. Comartha ele .i. an puls gu claechmoitheach; doniter an claochlod sin ar son imurcaigh na lennann no ar son a mailisi.
Tuig co n-aithinter comartha mailisech .i. comarthai deimne an fiabrais re n-abur tersiana anterpullata .i. aimsear aturru & o tri neichibh tuigter e .i. o red nadurda & o red nach nadurdha & o ni ata a naghaidh na nadurdha amail adeir Isag. Red nadurdha mar ata ais & coimplex; & red nach nadurdha amail ata aer & aimsir, & fon red a naghaidh na nadurdha
Item teid in naduir cum na mball inmedonach ar son in raoda urcoidigh bruidiges hi & na baill, & fuaraid na baill imellacha ann sin no co teigi & co lasann an t-adbur, & co sgailter an tes ar fud an cuirp uile, oir muchtar an tes & ar son tosaigh & na h-eslainte & na h-aixisi o lennuib morgaighti; & an trath morgas co h-imlan & cumaisgter risin tes nadurdha sgailid
Comartha na h-eslainti so do leth in fuail .i. fual seim doinderg tanaide & is i a cuiss a beith a ndeirge .i. tes an cuirp, & cuis a tanachta tirmacht leanna ruaid. Item fual doinderg & ina dath & tanaidhe ina folud & solas ina ichtar & dorcha ina uachtar ag duine og coilirda maille risna neithib randquidhigiss riu signidi sin terciana fire. Item fual dub ina dath & tanaidi ina folud & dorcha na uachtar signidi sin a nduine flegmatacha & a mnai terciana dubullta. Item fual doinderg ina dath & tana ina folud & dorcha na uachtar a macamaib signidi sin in fiabras re n-abar terciana continua. Item fual derg ard ina dath & buaiderta ina folud & dath an luaigi na uachtar signidi sin terciana continua o linn ruad nadurdha.
Et adeir Galen nach fuil deichfer itir terciana & causon do reir in adbuir on dentur iat, oir is o linn ruad doniter
.i. dona fiabhrasuibh doniter on fuil, re n-abur sinóca, & sinocus. O fuil morgaigthi let istig clona soighthibh doniter & .i. sinóca; & o imurcach fola gan morgad doniter sinoca. Et do can Galen, osa cara don naduir an fuil, do fetfuigi a morgad, 34 na a cur i follamnugad na nadura, & da curtur ar son geri lenna ruaidh, da ngaba morgad, impuigter an rand seim bis dí a linn ruadh, & in rand remur a linn dub. Et adubairt a contrarda so .i. co ngabónd fuil derg morgad & truallid cuice, & co tuismigind fiabhras, & aontuighid na doctuiri lesin radh sin; & ni coir techt a n-aigid a raithid, acht a nordochad & maille h-anoir; gid edh adubrumar co mbí an fuil co nadurtha isna cuislennuibh & isna h-airteribh, & co follamnuighter on naduir hi & ona h-innstrumintibh .i. on tes nadurtha, & in uair tollus linn ruadh cuigi, cuiridh on mesurdacht nadurtha iad, & uair and teighidh uaithi fein co nadurtha, & truaillter hí, oir in uair loiscter an rand seim & teigidh an naduir é, & an uair claius an naduir é, indurbaid tre faothugad é; no tri fuil na srona, no na timtirachta, no na breithe; & uair ele ni fétunn a h-indurbad asna cuislennaibh amach, acht doní a suigugad i mball eigin cum na nescoidi re n-abur flethmon. Et uair ele ni fetunn in naduir cechtar dib sin do denumh, acht anaidh an tadbur isna cuislennuib
Da laibeoram do gneithib in fiabris so, ata 3 air .i. aumasticus bis ag metugad coidhche, & epamasticus bis ag laigdiugad coidhche, & omatenus, bis ag anmuin a naonsdaid. Et ata sa cetgne...diansgailes & nach cnaidind, & trit sin is anfainne e Et ata sa .2. gne tes diansgailes & is... is trit sin is laidire & is mo... do reir cnaitige an adbuir. Isin 3 gne is cudruma.. an diansgailedh & in cnam, {MS folio 6b} & is trit sin anas a naonsdaid & is cudruma a breitemnas cum bais no cum beathad; & uair ele is mó diansgailes na morgas, & is slighi an gne sin cum slainti; oir in uair tic in faothugadh is bec an t-adbur: & uair ele is mo an morgad na in cnamh, & is olc & is baoghlach sin.
Is iad so cuisí na fiabhras sin .i. dunadh & línadh comhnuidhi mor mailli moran do comarthaibh ele... (?) do35 biadh imduighes fuil derg do caithimh, mar atait uighi & bradain & a cosmailius, & seachnadh36 obuir gnaith & folmuigti, & gnathughadh oipre saothracha, maille línadh in cuirp; & esbaid boill
Et ata Galen & Avicenna ina aigid so, oir adeir Avicenna nach fuil acht trí fiabhrais diuidi and amhain .i. fiabras lenna fuair, & fiabras lenna ruaidh & fiabras fola deirge, oir an trath morgas ni dein si aonfiabras diuid amhain, acht fiabras comsuigighti; oir is mesurda in fuil, & in uair teighes & morgas, impoigh an ránd is seime di a linn ruadh, & in rand is reime a linn dubh. Et adubairt Avicenna co fuair se guth mor man raod sin Galen, & adeir se co tuismidhind fuil derg aonfiabras {RA text 812}diuid amhain. Et aderimsi cuigi sin co h-atgerr, da ngabunn ceó ar son morgaid na fola, co nimpoighenn se a linn ruadh,
Is iad so na comarthai tic roim in fiabhras so .i. tromdacht cinn & atmuirecht isna suilib & linad isna cuislennuibh, deirgi aighchi, tuirsi in cuirp uile, amail do beith tar eis saothuir. Is iad so na comarthai tic leis féin .i. teinnes eduin & co sailenn co faicinn caindle ar lasad ina fiadnaisi & buaidert inntine, raod eigin duiresbaid raduirc, puls tondmur, letan; millsi beil; fual tiugh , tren, & dath an luaidhi ina uachtar; bruth isin sroin, & arin muinel, & aran inadh a curtar na h-adurca; cumga anala; collad trom; decracht comraidh; & nescoid ar bonuibh na cluas & na tengad: & is treisi na comarthai so a sinocus, na a sinoca.
Item ni tic fuacht na grend roim an fiabras so, ar son gurub isna cuislennuibh ata in fuil doní an fuil a negmuis da ndentai ó nescoid re n-abur flethmon, & comad e a (?) inadh arna h-aoibh no arin sgairt do beith sin, oir teighidh and sin aixisi mar bud cosmuil re fiabras terciana é, oir teighidh ánd sin mar bud linn ruadh.
Item adeir Aueroes gurub iad comarthai foillsighes an fiabhras só, na comarthai foillsighes tigerndas fola deirge, & is iad so iad .i. tromdacht isin ceann & isna suilibh & isna h-airgibh,
Is iad so na comarthai tic andiaigh in fiabrais so .i. atmuirecht aighchi, & buigi in cuirp uile, & uair and bolgach, no bruitineach, no deilgneac, & squinancia, & drochcomarthai ele do gnathaige tiacht a n-aimsir na plaga; & o morgad na fola is minca tic so, & is anmaindi na comarthai so a sinoca, na a sinócus ar son an morgaid, & is trit sin is cosmail sinocus re h-efemera.
Taisgelta isin eumasticus .i. gne marbtach hi mor nuair, oir is i is mesa dib, oir is minca tic a faothugadh an .VII. la & crichnuighter uair and re folmugud mothuighteach, & uair ele le folmugud anmothuighteach; & ni foirbhthi faothugad na gnée sin oir teid si uair ánd cum causonites, & uair ele cum frenisis, & uair ele cum litairgia, & uair ele cum bolguidhi, & uair ele cum bruitinighi, & uair ele cum subeth; & uair ele bid att isin medhon & bidh foghur and mar guth timpain & mar toirrnigh & ni coiscind dul amach sin; & aithiniter sin tri dileghad in 3 la, no in 4 la, ma tiucfa in faothugad in .vii. la, & uair crichnuighter isin 4 la, & uair ní is deiginighi.
Item is i .epaumasticus is ferr dib so, & ata omatenus inmedhonach. Item da ndergit baindida lethna dubha, no uaine ar dath in luaidhi, ar fer in fiabhris so, is comartha bais. Item da silid na suile co h-aindeonach isin fiabhras so, is comartha bais, mina roibh nescoid no bruth orro isna fabhradhuibh. Item is drochcomartha ann so, & is comartha bais, tromdacht tar eis a satha collata do denum, & decuir mor ina anail do tarrring ar son egintais na h-eslainti. Item an trath eirges ar tengaidh fir in fiabhris so no a n-eslainti ger ele, bainnidha beca dubha, is comartha bais, & co h-airighi da sanntuighe neithi te. Item da n-eirgi ar glun fir in fiabhris so baindi bec dubh, & a beith derg na timcill, is comartha bais, & ce dechuid na baindida sin as co h-opunn, minar gnathaigh a mbeith air na slainti is cuis eccla; & is baoglach nescoid deirgi a mball oirida eigin, & co h-airighi da n-eirgi nescoid aran inadh cum a cuirind in ball sin a imurcach, no laim riu.
Iarruidh leighes na h-eslainti so folmugud in adhbuir, & claoclodh aindsein, & aipsdinens bidh & dighi; & is e in folmugud orduighes ar tus and so, & ni mar sin isna fiabhrasaibh ele a negmuis na fola, mad maith hi, mar is edh a sinocus. Et tuic gurub mor folmuighti iartur cum in fiabhris so .i. cuisle, & adurc, & fuil caol cos & na srona, & na timtirachta & an fuil mista; & fognuidh and leighes laghthach, & clisteridhi, & gaoithi: & is i an cuisle is deighinidhi acu & is ferr; & mina39 fuilngi an brig & an áois & in aimsir hi, curtur adurc air, & is i in fuil
O do labrumar don cuislinn fiarfuighter in du cuisle do legin ann so no co ngaba anmuindi an t-othar, & aderur curub du; oir adeir {MS folio 7b} Galen an uair ligmid isna h-eslaintib gera don othar hi, a legan no co ngaba anmuine é, oir fuaraidh si an corp co h-uilidhi a cetoir & muchaid in fiabras, & lagaid in medhon, & tic an t-allus, & is mor do dainibh do foiris co imlan uaithi: masedh is du cuisle do legin don otar no co ngaba anmuindi é. Item adeir Avicenna an ni cetná. Et ata Aueroeis ina aigid so, & adeir se nach inlicti in cuisle don otar no co ngaba anmuine he; & adeir Avicenna gurub ferr anmhuin leth istig don coir ag tairring na n-imurcach, na gan tairring do tobuirt. Item adeir se aris is fearr na h-uaire dimdugad na in méd do médugad. Item adeir se aris curub dú don folmugud beith cutruma isin linadh imurcach, ac tairring in adbuir tar eis a ceile, & ni denúnd in folmugud sin urcoid don corp anmund, masedh is lugha doní don corp laidir . Aderim cuigi sin le h-Auereoes gurub secranach an cuisle do lenmuin com anmund an totur, oir adeir Galen: Mothuigh, a duine egnuidhi, na gaba anmuindi t-othar fad lamhuibh; {Tu qui sapiens vis videri, cave nec patiens in manibus tuis syncopiset.}
R. A. 819
& co fetund tu a lenmuin no co ngaba raod egin anmuinne as na geguibh é, do reir Consinus; no mar,Masedh osa fuath lesin naduir in claoclodh opúnd, tairrngter in t-adbur tar eis a céile dfolmugad in meidi is imarcach; & da fiarfuigter dit cad is méd imurcach and sa fisigacht, osa maith an fuil co leir and so, masedh masa maith aonrann di co h-imurcach is imurcach an rann ele, masedh is coir a tairring co leir, da tairrngti aonrann de, aderimsi mar sompla, mar so: gurub imurcach aonpunt amhain, & da tairrngti sin orduigi an naduir an cuid ele di, & o dogeibh an naduir furtacht ona neithi is nesa, linuidh si an esbaid bis uirri. Et ni coir an resun: is cintach hi co leir, masedh is coir a tairring co leir; oir da folmuighter rann di, ni cintuighid na raind ele; no is iad na raind is sia on craidhi is cintach ánd & is uada sin is coir an tairring do denumh; masedh is andsna geguib bis an tairring & an esbaid, and sin, & ni h-andsa preimh.
Da fiarfuighter ca h-uair is coir do legin, adeir Avicenna: na tobuir brigh a nuimir na laoithidh, acht teilg brigh in othuir, & mad laidir hi, lig cuisle do in .u. la, & ni insa .u. la amhain, acht gach naonla tiucfuir cuigi:
[attr. to Galenus in R. A. 820]
: & gidh edh adeir Avicenna mina legar cuisle a tosach na h-eslainti so, nach fuil brig ana legan, masedh ni coir a legin in gach naon la tiucfuir cuigi. Aderimsi isin fiabras morgaighti teid cum in tormuigh tar eis an tosaigh, nach fuil brig ana legan, oir is mo fuilnges lagadEt mad lenm feolmar é, legar becan fola do and sin, oir adeir Auerores cur lig Auendsocuir cuisle da mac a cenn a tri mbliadan. Et mad bean hi & a beith dunta, osluicter le cuisle an ailt leth istigh, & mad iad cuislenna na timtirachta bis dunta, osluicter iad le cuisle in ailt leth istig41. (&) Aderimsi gurub ferr let amuich a foslugadh, & mad iad cuislenna na timtirachta osluicter and curtur uindemuin berbti ar cennuib. Et inti ara mbí cengul ann tobuir clister dó, ara mberbtur
Is iad so purgoidi is coir do tobuirt ann .i. purgoidi glanas linn ruadh & fuil derg ona lennaibh loisce; mar ata casia fistula, & tamareindi, & sal cuach, blath borraitse, sugh glaisin coilled, sugh ruibhi, & sug rosida & miobolani§ ros, mirbolani sitrini, & cebuli, & emblici & beleritsi, & indi; & modh duine caithes ni roime hé, no bes ar misce, na tobuir acht becan dibsin doibh, no mad duine caithes moran do neithibh fuara é, mar ata uisgi fuar & tortha fuara, & a cosmailius. Et is iad purgoidi comsuigigthi is maith ánd: ocsilatium & diabruínis & trifera sarasenica.
Fecum dona neithibh fuaras, & is dona neithibh is mo moltur dib sin dib .i. in t-uisgi mailles na cuingillib ele bertur cuigi, & in t-adbur do beith dilegtha isna h-indibh, & gan nescoid cruaid do beith indtu, & gan ichtar na uachtar an gaile do beith anmund no fuar, & gan morgadh lennand do beith and, na dunadh, na línadh imurcach; mailles na cuingillib sin fetuid a ól in med is ailt don uisgi, gan claoclodh anala, arna folmugud ar tus tri cuisle; oir in gac uile cas is i is firr, acht mina roibh meisce and, no imurcach línta; oir da roibh is cora clister and sin, no ailemain bidh & dighi, no gaothi, no cuisle42.
Item mad seim an fuil, is dú a remhrugadh leo so .i. cruach Padruig, & sil popin, & sil aduinne. Mad remur, seimidter leó so .i. andiuia & sgairiole, sicorie, lactuca .i. létus, &43 mina féta collad, & snas iboire arna losgad. Item is iad so remruighes an fuil .i. diadragantum, gum arabicum sumac [add.]§, berberis, samad, coriandrum,
Doníter leighes in fiabhris so re n-abur sinocus o da moduibh .i. o cuisle & o uisgi , & adeir Galen gurub maith an cuisle co brath ann da mbia in brig is i laidir, & ní maith an t-uisgi fuar do gnath acht mina roib comartha dileghta in bidh isin flúx, no isin puls, no isin fual; & in trath as mo & is girra in fiabhras: & is trit sin, mad coilirda in fuil co fognann uisgi roim dileghadh an adbuir, oir dilegaid ac fuaradh & ac cosc na mailisi, mailles na cuingillib adubrumar .i. metuighi an t-uisgi fuar na duinti uair ánd & in trath ibes nech a saith de, oir uair and leighisid, no impoigh uair ele cum fletmancia , & adeir Aueroes curub ferr sin na in tecc & trit sin adeir se gurub ferr & gurub disle campura do tabuirt do a lictubairibh & a mbiadhuibh & a ndeochaibh, oir doniter deoch d'uisgi d'eorna & indiuia maille campura i n-aigid na h-itun, oir is mor fuaras se.
Item derbtur nach maith a tobuirt a ceachtar dib sin, oir adeir Galen nach fuil a n-aigneadh in lan bis isna cuislennuibh
Et da n-aburtur le Galen gurub le cuisle is coir imdugadh na lennann dfolmugud & mad áonlinn é, gurub le leighes lagthach, & gurub eigin da reir sin co mbia leighes lagtach cum fola deirge amain and & aontuigim sin, & ni du duinn sin do gnathugad gan ullmugadh leo só. .i. aloén & détga, sugh losa na feithlinne, & agairc. Et gid edh cum an focúil ut adeir Aueroes nach fetur an lan bís isna cuislennuibh dfolmugudh le leighes lagthach, aderimsi curub mar só is coir sin do tuicsin; ní fetur .i. ni h-urusa é, no is decair é. An uair imduighes aonlinn amain let amuich dona cuislennuibh is urusa sin dfolmugadh le leighes lagthach, &45 ni maith doih linadh an cuirp isna cuislennuib.
Et is iad so na luibid foghnus isin fiabras so .i. potaitse arna denumh do min coirce & do enbruithi cerc, & catbruithi46 eorna, & aran arna bruith a mbaindi almont, & enbruith circi maille letus mad anmand an brig, & eisg firuisgi, & feoil aga
O do labrumar don cuislinn, tuic curub doib so is cora & is mó foghnus isna h-eslaintibh só .i. an lucht aga mbí cruas & tighi cuirp, & o nach diansgailter acht becan, & ní mar sin don lucht aca mbí cuirp tánuidhi & tigerndas lenna ruaidh i mbel an gaile, oir ni fognand si doib sin; & i n-aimsir fuar fliuch: & is mo fognus dona dainib donna gnathuiges moran feola do caithim. Fiafraighidhter47 and so, da mbía becan dfuil maith isin corp, & moran do lennuibh omha, in fognand cuisle and? Derbtur co fognunn, do reir Galen, & derbaid Ipocras an lucht línas co h-imurcach iad, & ara mbí laitert, & nach fetuid sin gan om lennann, & mar a mbí becan dfuil maith & moran do lennuibh omha, co fognann cuisle ann.
Item cuirim mar sompla co tic nescóid cleib, no sgaman, o linn fuar maille laitert, & re h-oime lennann, & is bec dfuil maith bis and sin, ar son imuid lenna fuair & in fiabris & ní eitigenn aonnduine nac maith cuisle and so no muchad ele a cetoir & da n-abra nech nac foghnunn cuisle sa cas so, is fir sin, oir do racha an fuil maith amach & d'anfadh an drochfuil istigh. Aderim ina aigid sin, gurub glic in naduir & ni fuil crich ara gliccus ag follamnugadh in ainmidhi, & mas fir sin coindemuidh sí in fuil maith istigh aici fein & licfid si an drochfuil uaithi. Item adeir Galen curub í an fuil folmuighes in naduir fa deoigh a folud imurcach na lennand; masedh connmuidh in naduir trina gliccas fein in fuil maith fa deoigh aici & rachaid an drochfuil amach, & anfuid an fuil maith istigh. Et adeir Galen48 a contrarda sin a Follamnugadh na Slainti. Et adeir Galen na fognann cuisle sa cas sin, & is i so a cuis , oir
{MS folio 9a}Item lic Galen co foigeonadh, & ni foghnunn a legin, oir is omh, righin na lenna, & cemadh mor in dorus, ni fetfadis na lenna dul amach ar són a reime, masedh mad bec dfuil maith bis ánd, is iad is taosca rianas amach, ar son a seimidechta, & gach fairsingi bias an dorus, is usuidi le dul amach; & is follus as sin isna fiabrasuib gera, morgaigthi, colirda, mar nach bi an úrduil sin do reime, modh cumang in dorus, curub i in fuil maith, seimh tic amach ar tus, & da medigter aindsein é, co teit an fuil truaillighti amach.
Item da legar cuisle sa cas sin do dena si urcoid mor, fogras Galen do seacna .i. co tairrngter omh na lennand ona cuislennuibh beca cum na cuislend mor; & modh isna cuislennuibh mora bés & co tairrngter cum na mball, & do bud mor an urcoid na boill doilemain ona lennuibh omha. Masedh ni fognunn cuisle andsa cas sin, na ni is lugha na si, oir ni fognunn fotrachad, na saothar, na coimriachtain, acht aipsdinens & uaignes & collad fada, & imcoimilt etrum arna balluibh, & neithi comfurtachtaighes iad .
Cum in cetresuin, aderim co fétund ní beith rolínta a n-egmuis lennann omha, cemadh arrsaidh iad is in línadh. Et atait daine and aga fuilid cuislenna cumga, & gemadh bec
.i. efemera & etica & is da fiabras iad, & osa cuis don cetgné .i. detica efemera, is de sin is coir duin labuirt do reir Aueroes. Et is uadha aderur efemera, oir is inann efemiron51 isin Greig, & iascc tre Laidin & iascc he nach bind acht aonla amain na beathaid, & mar sin nach teid in fiabras só da reir fein tar aonla. (&) Is edh is efemera ánd .i. fiabras tic o ainmesurdacht oirida na spirut nach teid do reir a nadura fein tar 4 h-uairib .xx.; & trit sin, tuic co fuil efemera firi ann & efemera nach fir, & ni teid in t-efemera fire tar la nadurtha gan crichnugud, & teid efemera nach fir uair and co nuici an 3 la, & uair ele co nuici an 4 la. Et is i a cuis sin .i. reime in adbuir isin corp, no dúnadh na poirid baccus in t-oslucadh, no ar són dunuid na poirid o cuis let imuich. (&)
Adeir Gillbertus nach ar son a beith gan adhbur, aderur nach adburdha in fiabrus so, acht ar son nach fuil cuis lennuidhi aigi noch tic roime mar nach {MS folio 9b} fuil [gap: extent: a few letters] ac in etice52. Et53 ce cuiris Avicenna in fiabras so do techt ó moran do moduibh, mar ata flux ainmesurda, & coimriachtain, & laitert, gorta,
(&) An dara cuis: biadha & deocha & leighes te tirim .i. mar ata fín glan, laidir, arrsaidh, & gairleog, & uinnemuin, & pibur, euforbium, & gan a ngnathugad. An 3 cuis .i. gluasacht do reir in cuirp no na h-anma mar ata ferg, & oiprugad ainmesurda, & a cosmailius; & da mbeith cuis [...] and do fetur a mbrisidh & a mbreith cuigi só. An 4 cuis:ar on nescoidi
Fech anois cad ma n-abur eslainti gan adbur; osa cintach linn in gach uile eslainti ar domhun, mad gortaigach in t-adbur gortuiger an ball; masedh o bis fuil in gach uile ball, ni fetur gortugud mothaigthach do denum and, mina gortuigter no mina cintuigtar adbur lennaidhi. Item adeir Aueróes, do reir na firinne nach fuil eslainti gan adbur diuid, no coimsuigigthi, oir ni fuil aoncuis isin corp is i te amhain, na fuar amhain gan adhbhur, & ni fuil si comsuigidthi oir atait cuisi isin corp is i comsuidigthe te & fliuch, te & tirim, fliuch & fuar, fuar & tirim.
Item aderim co ngortuighann in fiabras so re n-abur efemera, in spirut bethad ar tús, & in spirut ainmidhi no an spirut nadurtha ainnsein, & atait so isna lennuibh, no laimh riu cintuightar na lenna & is taosca cintuightar na spiruta & ni cintuightar mar sin iad, innus comad eigin oipriugad ele do denumh ina n-aigid nach dingantaige, a n-aigid na lennann, no bunsginn; acht is lór aiterrach amhain do denum ann sin, & efemera (teighis) and sin [...] é56 oir adeir Avicenna nach fuil fiabras ann sin, adeir se, no co ngaba teinntidhecht an craidhi uile, & ni
Et tuic co mbi 57cuis leth amuich no cuis lenna no cin (lennann) ar són a imuid & fognuid cuisle ann sin, & bi cinel & cin lenna ar son causon, no foluid, no caile morgaigthi, & fognuid tairring ann sin, & bi cinel lennann ann ar son a geiri no a dasachtaigi fein, & fognuid aiterrach and, masedh ta cin lenna in gac uile eslainti; & gidh edh ni h-adburda he [...] ni fuil adbur aigi noch is fomhuigthach no is egintech cum folmuighti. (&)
Adeir Avicenna curub iad so comarthai coitinna in fiabris so .i. co tic sé on primcuis & nach tic se on remcuis, acht minab efemera nach fir é, & ni tinnsgnann se maille fuacht na maille grend, minabh efemera firi é, noch tic o dunad & o adbur lennuidhi, oir is medhonach sin itir efemera firi & adbur morgaigthi. Et is bec teit an puls & in fual o
Et do gabur comarthai spetsialta na primcuisí on otur fein .i. mar ata da mbia an cenn té on grein re glacad no da claocluighi dath in lethtuir 58cum dorchachta on fuacht & da mbia in lethur cruaid tirim, mar do beith se arna sinedh, o neithibh sdipicdha doniter sin; & da mbia tesbec ar comuir na n-áo isin spirut nadurtha o digh no o biad, & in fual dathuigthe; & mod o saothar é is anmuinne and sin é, & bi teinnes isna h-altaibh; & modh o fercc bit na suile tenn, & in aigid derg, acht mina roibh in fercc cumusca re modurracht ar son nach fétund digultus do denum, & banuid and sin, & gabaid moran daiterrach dathunn é; madh o modurracht tic, bit na suili arna slugad anunn. Modh o neim tic, bi tes mor & tirmach let istigh, & doni itta mor, aderur gurub lucht lenna duibh sin.
Taoisgelta na cuisi sin .i. tuic curub decruir in fiabras so d'aithne, & tar eis a aithne is usuidi a leighes. Masedh, da
Item is iad daine is minca toitis isin n-eslainti so re n-abur etici, & isin terciana .i. in lucht aca mbí coimplex te tirim59, acht in lucht aca mbi coimplex te fliuch, is taosca toitid siad a coimplex an fiabris morgaighti o efemera, & tar a eisi sin, an lucht aca mbí tes nís mo, & tar a eisi sin in lucht aga mbí tirmach nís mó. Et mad te tirim in coimplex, & gorta do beith air in otur, & esbaid collata, & saothar corpurda air, toitid co h-eillinghthi aibeil a n-efemera, & mina faghuid biadha a cétoir tiaguid a fiabras morguigthi.
Et doniter leighes na cuisi sin o da moduibh. An cetmod dib daiterreach an coimplexa te tirim a ni ele, innus co ndentur ní a n-aigid na cuisi let imuich o ndentur an fiabras so, maille folmugad60 bid & dighi. Coimlintur an cetni dib sin, re leighes fuar, fliuch do reir na neithidh rannuighte .i. mar ata, coimplex, & aos , & gnathugadh, &rl; & na cuisi so doni sé. Masedh doniter an fuaraidhecht uaiti fein, no o aicid; uada fein .i. tri biadhuibh fuara, no o leighes fuaras leth istigh. O aicid, mar ata fotrachad uisgi te, no buig, & is mor foghnus an fotrachad isin fiabras so, oir diansgailid se an ceo, & mina sgaile, do cuirfid se in corp a teinntigecht, & do impogh se cum morgaid. Et is leighes coitcinn in fotracadh do gac nech bis
Et is e leighes specialta na cuisi só .i. ní do denumh a n-aigid na cuisi let imuich on dentur an fiabras, mar budh o teinnidh, no on grein do dentai he: & curtur an t-othar a ninadh fuar & dentur an t-aor dfuaradh re línedach, mar doniter bolgaireacht. Madh isin ceann bias an teinnes sin doirter uisgi fuar air, oir fuaraidh sin co h-aibeil: & curtur a fotracadh uisgi te e & bid co fada ann; & coimlintur ainnsein e le coimilt ola na roisi no na raibi uisgi no na saileach cuach do.
Mad sdipicda an cuis foghnuidh fotracadh uisgi te, innti & olada osluigtecha gan beith sdipicda do coimilt don corp uilidhi & neithi ele, mar ata ola in camamil: & na coimilter hi na co tair in fotracadh; & na dentur an fotracadh acht aonuair mina impuighi an fiabras. Et da faicter na foigena do, tuic co fuil linadh and no dunadh {MS folio 10b} leth istig aigi & legar cuisle and sin do, & boctur an medon le neithibh bogtacha, oir is leighes medonach sin itir efemera & morgad; & mad fuar an cuis cuirter ina lepuid é, & luibidh berbthi laim ris, innus co
Mod o biadhuibh te doníter an cuis tabuir siroip aigetí do, & neithi fuara noch fuaras an gaile & na h-ao let istigh & let imuich, & aran arna denumh maille finegra, & triasanduile maille campura. Mad o saothar, no o gluasacht doníter an cuis so, denadh comhnuidhi, & coimilter ola in camamil & na saile chuach da altaibh, & dentur urbruithi dona altaibh, & do ros & do sail chuach & do camamil & tobuir biad ailes co maith doibh, mar atait uighi & eisg beca & uirgi caileach. Trit sin, masedh, ar teithed an fiabrais so do techt o saothar62, bid a fis agut, cibe nech denadh siubul mor, da condma se buathfallan na laím na gaillfe an sibul sin air, adeir Alibertus .
Item tobuir prema buathfallain maille fín seim no maille h-enbruithi maith, a nderigh láo don ti ara mbí tuirsi tar eis siubuil, & imeochaid an tuirsi uada, mar nach beith si air, amail adeir Diasgorides. Et cibe nech doní aister, da n-imairci se lurga an meas tuirc allaid, ni tegemad oilbeim do re cloich, na re ní ele, & ní geba lathagh coisighi63 e; & da ngabha ni fuil acht óla rosicda do coimilt do, no buidhen uighi is é omh no te. Is maith so dona braithribh doni siubul tirí, & do lucht na h-ailitrí, & dona misideruibh, do reir Serapion. (&)
Mod o esbadh collata doniter he & fostog do beith air
O do labrurnar co mor don uisgi64 isna fiabrasuibh, fiarfuigter an fognánd an t-uisgi isna fiabrasuibh in gach uile áois. Derbtur nach foghnunn se a n-aon aois, oir ní foghnunn se dona macamuibh, oir moran doilemain65 rigid a leas fo comuir a nol i meid, & ní fuil ailemain san uisgi, masedh ni foghnunn se doibh. Item ni fognunn se dona dainibh oga, oir is ona cosmailius doniter a coiméd, & is contrarda an t-uisgi da coimplex, masedh ni foghnann se doib. Item ni maith dona sendáinibh é, oir is cosmail rena coimplex é; isin lucht ainmesurda sin an trath curtur cosmailius a cenn cosmailis, meduighi se é no cuiridh ar dasacht é, masedh ni maith dona sendainibh é. Et ata Galen ana aigid so a follamnugud , bail a n-abair se co foghnunn an t-uisgi maith do gach uile aois. Et aderimsi nach fuil ar doman ni is mó foghnus do gach uile
Et tuic curob iad so cuingill an uisgi maith. Cuingill dib gurub urusa a teighidh, & co fuarunn co h-oponn. Cuingil ele dib gan corp cumusca dfaicsin ann. Cuingill ele gan a beith buaiderta. Cuingill ele gan beith granda drochblasta. Cuingill ele da ngabuir da uisgi & becan foilci do cur trit , & in t-uisgi na buaidhrind acu, is e is ferr acu. Cuingill ele .i. gabuir da édach inunna, & fliuch co leir i nda uisgi iad, & co commor, & tirmuig co cutruma iad, & in t-edach acu is taosca tirmuiges, is e in t-uisgi ina roibhe is ferr and. Cuingill ele .i. curtur da uisgi a méidh commor dib, & in t-uisgi is etruma acu, is é is ferr; & adeir se gan an t-uisgi teid tri fedanuibh do gnathugad oir ni maith do reir na n-uile doctuir co firindach.
.i. eslainti gan beit adburda, & is fiabras cnaidtech é; & aderur fos gurub edh is etica ann .i. fiabras continoidech gan cin lenna morgaighti, noch darub bunadus an craidhi & na boill dluithi. (&) Atait tri gneithi air.
An cetgne de, étrum .i. in uair lastur in tes let imuich isna fliuchaidechtaibh nadurtha, & isna premhuibh bis i folud na cuislann mbec, an uair lasus an fliuchaidecht re n-abur ros. An 2 gne, isin fliuchaidecht noch bis isin feoil, & in uair diansgailter hi, fetur a lesugad uair and le biadh amhain, & is i sin an uair lasus in fliuchaidecht re n-abur campiúm. An 3 gne, is i is mesa dib, an uair bis an tes let amuich arna doimniugad isna ballaib dluithi, doniter on tsilni; & is i sin an uair cnaiter69 in fliuchaidecht re n-abur glutinúm: oir cenglaid si na boill da ceile.
Is iad so cuisi na heticé .i. gach uile ní teigis & tirmuiges & lasus an craidhi & na boill dluithi; & tic si o eslaintibh ele do tiacht roimpe, mar ata efemera & causon, cona cosmailius: & co h-airighi an trath furailter aipsdinens orro, a trath eccoir;
Item in te bis mar sin is eslainti o línadh lennann gabus se cuigi, masedh ni ho eslainti digbaluigh gabus. Item inti treiges a saothur {MS folio 11b} is a fuacht teid se trit sin. Aderim co fuilid da etici and .i. eitici tic o arrsaighacht & eitici tic maille fiabras. An ti seachnus a saothur teid se a n-etici na h-arrsaidachta, oir anuidh in imurcach isin corp, & anmfuinnige sin in corp, & in dileghad, & doni eslainti tic o linadh lennand, & masedh cuiridh duine i n-arrsaidacht, & is fuar tirim an aois arrsaidh oir anmuindidter in tes ar son na n-imurcach anas isin corp, masedh anmuindighter an dilegad, & ni dilegtur an biadh co lor isin gaile na isna h-aoibh; oir in secran doniter isin cetdilegad ní certaighter sa dileghad taniste é do reir Isidorus, no sa 3 dileghad, masedh bid na boill gan oilemain co mor no gu lor, & truagaigid; masedh bí an eitici a lenmuin an atcomuill. Et trit sin is coir a radh curub e cetni cnaiter san eitici, in metradh nua bis timcill na mball ndaingen ndluith let istigh, & ni hé an
Et ac labuirt don eitici tic maille fiabras, uair and tic si co h-aicideach, oir inti tsechnas a saothur anuidh a n-imurcacha aigi & tri esbaid gaothmuirachta tiaghuid cum tesa & morgaid, & lenuid an eiticí gac uile fiabras morguigthi tic co minic, noch leanas & anas co fada. Is mar sin cetuicim co ndéin na saothuir mora & oiprigti anmanna ainmesurda an eiticí uaiti fein & co ndein comhnuidhi fada a prisun [add. which is translated]§, & seacna oiprigti gnaith co h-aicideach hi. Et doni imurcach coimriachtana & flux mor medhoin, & na timtirachta, no na breithi, no an fuail, no sgethruighi ainmesurda, & esbaid collata co minic, & imurcach smuaintigid, & gach uile ni teigis & tirmuigis in corp co h-imurcach; & adeir Avicenna curub minic le gach folmugad imurcach fiabras do tuismed & co h-airighi etici.
Comartha na heitici: tuic curub du puls & tes in
Item bit na cuirp re n-abur crinoides isin fual o loscad fola & feola, isin cetgné d'eitici, & ina coimcengul risin gne taniste; & ticid na cuirp mar lannaidhi o ni imillaig dona ballaib daingne, & na cuirp mar brán ona ngrindell & signidi an 3 gne d'eitici, & is iad is mesa and: & gach loighid bit, is misdi oir is ona balluib is daingne tiaguid ann sin. Et da mad o aonball amhain do tiucfadis na cuirp re n-abur crinoidés, gach méd do beith is do bud misdi; & trit sin ni maith adubairt Egidius, co signidís na cuirp re n-abur crinoides an 3 gne d'eitici. Ticid na cuirp bis mar bran uair and on leis, & bid dath maith ara fual and sin, & uair ele ticid on corp uile, mar bis isin eitici, & bidh drocdath ann sin air.
Et is edh is crinoides ánd .i. cuirp remra mar cruithnechta arna brised cu remur, no arna drocmeilt. Et in trath70 bis methrad isin fual, mod on corp uile tic sé, & a tiacht co mall, bid se mar lín gabala eisc, isin cetgné d'eitici, & da ti co h-opund, is ona h-airnibh tic, & ni bí dath fiabris arin fual ann sin; & da mbía an methrad coimtiugh re lín an damain allaid signidi an 2 gné d'eitici; & da mbia mar ola signidi an 3 gne d'eitici. Oir adeir Aueroés, is andum tic in fiabras so acht deis in fiabris re n-abur efemera, acht isna corpuib bis ullum cuigi; no tar eis fiabris morguigti: & trit sin is eigin a fis dfagbail, cad iad comurthai cumuisc in fiabris so re heiticí & is iad so iadsein .i. imurcach tresi 2 an 3 la a tes co h-airighi , oir is minicc tinnsgnus efemera dol cum digbala, tar eis da uair .x.; & in trath teid tar da uair deg gan comurtha digbala, acht a gnathugad gach aenla co cenn in 3 la is eiticí and sin é.
Is iad so comurthai comsuigigti na heitici. re fiabras morguigti .i. in fual & in ferad do beith meith, & ticid na haicidi mailles in letur do beith feoigi, & a beith te tirim tar eis digbala in fiabris, & na h-aixisi; & tuic co minic binn aixis san eitici firi ina mbi 4 h-aimsira na h-eslainti . Da ti an eitica fire 71 o nescoid te bi in puls co luath.
Is iad so comurthai sdaidi in fiabris so da ti an eitici .i. cromaid na h-ingne, & geridid, & biaid in lethtur mar do beith
Taiscelta na h-eslainti so re n-abur eitici: tuic curob urusa in cetgne dí do leighes tar eis a h-aithne gid edh is decuir a h-aithne . Et is h-urusa an 2 gne d'aithne, & is decuir a leighes. Et ar ordugad ar domhun ni leighister in 3 gne, oir ni fetund na boill daingne tic on tsilni co h-airighi do fliuchad arna tirmugud. Item in trath cromuid na h-ingne, & toitis in folt, biaid in tecc a ngaire; & da ti flux and, trasgurtur an brig co h-opúnd & is becc nach olc in flux i nderigh gac uile eslainti faidi; & da nattuighi na calpada, is doich co racha decc fo cenn an 3 la: & in trath bid na dernanda o feoighi rena nglacadh & co te deis bidh, do cuaidh in t-adbur a tisis. Item da toitid in brig tochlaigthech & nach fetund si biad do caithimh, na do slugad, ar son tirmuighachta an dibacain ; no nach fetunn ní do caithimh, acht neithi fliucha biaidh in tecc i ngairi ann sin.
Item an trath doniter in eitici on gaile, adeir Hali co
Coimlintur leighes in fiabris so ar tus le neithibh fuara fliucha, & le biadhuibh fuara fliucha, aindséin le lictubairi & aindséin a fotracadh, & le h-uindiminntib ainnsein, & le follamnugud bid & dighi 72ainnséin, le plastradib & ainnsein tri neithib certaighes an taor & tre leighes na naicidigh . Is iad so na raoda fuara fliucha tanuidhi .i. biadh & leighes. Is iad so na leighis sin .i. siroipi coitcinna & siroip na raibhe uisgi, & in rosa, & in uiola. Et mad ceanguilti re fiabras morguighti é, is maith síroip aigedi and sin, & oiximel diúid & comsuigigthi.
Item dentur an deoch so do lucht na heitici73 .i.
Is iad so na biadha tanuidhi leighis .i. uisgi eórna, no sisan arna sgagad, & fin find uisgiamail deghblasta, & enbruithi cabhun & cerc, & baindhi; & catbruithi eórna, no coirci, gan sgagadh; & cuilis, & uisgi feola, & is maith na neithi so and só, oir adeir Galen gurub usa do nech a linadh do digh na do biadh; & is amlaid so is coir sin do tuicsin .i. don biadh tanuidhi no don biadh remur oir is andum in dilegad indtu só. Et adeir Aueroes curob é in sisan biadh is ferr don lucht aca mbí coimplex te tirim do caithimh, tar eis fotraicí, madh te tirim in aimsir, ar son co fuarann, & co fliuchighinn, & co furtachtaighenn d'innarbad a n-imurcach in gach aon aimsir in gach slighi; & mar sin aderim ann só, co fuil coimplex te tirim co h-aicidech and só. Et da n-abairsi nach fuil imurcach and só, oir ni h-eslainti adburda hí, & aderimsi co tuismigter imurcach innti ar son imurcaigh na h-anmuinne brigi, no esbada in dilegtha , gid tercc iad, ní hiad is cuis don eslainti so.
Et is amlaid so doniter an sisan don eorná .i. glantur. hí & berbtur no co mbrisidh uirré, & sgagtur hi, no mar so .i. curtur eorna i soightech glainidhi lan d'uisgi& curtar sin a crocan lan duisgi [add.]§, & berbtur gan detach; & cuirid daine ele an méd so ann .i. cum tri puint d'eórna, & se puint d'uisgi; & cuirid dróng ele .xx. punt d'uisgi ann, & ni fuil ann sin acht gurub eigan a mberbad co da púnt.
Et adeir Aueroés curob maith don lucht na heitici fin find, uisgiamail, deghbalaid, & gac fin ele uisgiamail, maille h-uisgi na h-eorna, ma do-gnathaigdair curub tar eis
Et adeir Bernard tuic co mbí in fín núa te sa cetceim, & in seinfín te sa 3 ceim, & in fín inmedhonach sa ceim taniste; & ní maith in fín arrsaid co poindidach mar leighes amhain, & ní maith in fín núa mar biadh, na mar leighes; & is maith in fín inmedonach mar biadh, & mar digh, & mar leighes. (&) Is maith in fín dona dainibh te oir folmuige sé iad, & is maith dona dainibh fliucha é, oir mesruidhi se in fliuchaidacht, 7 aipighi, & is maith dona dainibh fuara é, oir beirid cum mesurdachta
Et ní maith do gach uile áois hé, oir ni fuil acht teine a cénd teinidh a tobuirt dona macamhuibh, do reir Avicenna; & in méd furtachtaighis se na sendaínibh, gortuighe se na macaim in médi sin. Et adeir Galen, da n-ibter in fín co mesurda in trath is coir, co furtachtaighenn se in brig nadurtha & ainmidhi, & trit sin dobeir se gairdechus & dodanacht, & in med doni furtacht da caiter co mesurda é, doni sé ní is mó na sin dá caitter co h-ainmesurda é d'urcoid, oir da mbia in gaili coilirdha impoigh a linn ruad é; & da mbé fuar impoigh a n-aigeidecht, & doni pairilis & crupan. Et inti aca mbí a incind anmund is h-urusa leis meisci da gabail, & tic in meisci o anmuinne na h-incindi no o rotreisi in fína, no o foilme in gaili, no ona beith lan do lennuibh; & trit sin ata mar riagail nach dú in fín dól gan ní eigin do caithim roime.
Et ni du do nech aga mbi cenn anmunn, fin dol acht becan maille h-uisgi, & trit sin an tí bes ar festa no ac ol maille companachaibh, mina feda a coimét ara gabail , caithid perida no sdupocca praisce, nó a sil tar eis a codach. Et da tuca drochamuntur air beith ar meisce, mar moitheochus se ar teanga ar tus aca toirmesc, eirgid amach, & sgeighidh ; & mad fer he níghid a baill imellecha, & coimilter iad; & madh bean hi, nighidh a boill imellecha & a cighi, & dentur uisgi fuar do crochad aran aigid; & coimilter ola rosicda don cenn & bidh la coidche gan biadh gan digh & denadh arna mairech saothar & fotracadh, & caithedh co deighinech biadh. Secnadh neithi dodilegtha, & aderim nach dú Criostuidhi beith ar meisce co
Et in coimplex tesaide, ibid fin finn is é seim arna mesrugad le h-uisgi, oir ni fuilid furtachta an fína acht a corpuib mesurda, no fuara;78 & na h-ibidh aonnech fin tar eis coimriachtana, no saethair moir mina derna comhnuighi da eisi, & mina caithed ni {MS folio 14a} dobera comfurtacht arin ghaili.
Et tuic gurub é in biadh tánuidhi leighes is má foghnus isin eslainti so .i. baindi do reir Aueroés. Is e baíndi is ferr ánd .i. baindi na mban ar tus, & baindi asail aindséin, baindi gabuir aindséin, baindi bó aindsein; & do bud ferr co mbentai a im de. Et in trath coimcengultur fiabras morgaighti re heitici, adeir Galen, nach foghnunn baindi ann, oir is urusa in baindi, & in silni, & in fuil do truailled; oir adeir Galen, nach bínd in silni let amuich dona soightibh, uair na momint gan truailled.
Et is dú an baindi dol .i. on cigh aga sugad , mad grain leisin othar sin, gabad e mar is teo fetfus. Et gabur soightech duisci te & cuir uisgi te ele ara uachtar , & dentur in baindi do crudh na cenn sin; & eabhur co deibidech é, & is ar cedlongadh is du á ol, an meid sailfir do dilegad dé , & doní gruth dé co h-urusa isin gaili, & ni fuil acht neimh ann sin;
Et tuic curub iad enbruithida is ferr isin eslainti so .i. enbruithi feola mairt, & cerc & cabun, & feola reithe & uisgi praisce & pissi, & is maith sin do lucht na heitici, & cibe fiabris bis orro, acht isin crith ger amain. et tuic acht ce aderuid na daine curub inunn uisgi na feola & enbruithida na feola81 ni fir sin; oir is e uisgi na feola in feoil do gerrad co mín, & a berbad & a brisidh, & a fasgad & a sugh do buain aisti; & is follus co coitcind ce he enbruithi na feola, & na tobuir uisgi na praisce nait na pissi isin fiabras so, da mbia flux air.
Et orduigter da leighes ann so, re n-abur ordenatum & auenatum .i. leighes doniter d'eorna, & leighes doniter do coirci. Et is amlaidh so doniter ordenatum .i. a croicenn do buain d'eorna, & a nighi co maith a h-aiterrach uisgiidh go minic , & a berbad in fedh re mbeireochuidhi feoil mairt, & a brugh co maith a moirtel aindsein, & curtur bainne almont trit & leagar tri edach é, & berbtar no co tinnscna tiugugad do denum, & is ferrdi feoil do berbad trid. Ar an corugad cetna doniter auenatum & ni fuil and sin , acht gne potaitse doniter do mín coirci maille h-uisgi & re feoil; & doniter potaitse donit Gaill do min remuir coirci maille h-uisgi & re feoil, & doníter potaitse maith tanuidhi mar sin re lind, noch is maith do lucht na heitici & dona dainibh doniter do comthraethadh, & is beg nach82 maith do gach uile duine he.
Lictubairi is maith isna fiabrasuib so, mochtrath, re n-abur siucra uiola & siucra rosicda, tar éis a codach, {MS folio 14b} noch doniter mar so .i. gabh punt siucra & ʒ do cloich diamanna , & ʒ do cruel derg & gel, & dena pudar de, & curtur siucra rosida tritu; & caiter le huisgi rosicda . Et gab in lictubairi sin ac loigi & ac eirgi, & gab da ʒ de gach ni dib so .i. diadragantum frigidum & diapeniton can canel , & curtur tri na ceile iad, & ebtur le h-uisgi na h-eorna. Et da mbia an t-adbur morgaighti arna coimcengul re heitici, is maith in rosata nouilla ,
Tuic mina roib adbur morgaighti arna coimcéngal no nescoid arna h-indibh, no cosachtach arin othar, gurub maith fotracadh isin fiabras so fa dó sa ló, ar ndilegad an bidh, ma do gnathaigh se he; & ní du dó acht beith bocc , oir cnaiigh in tes, & teigidh, & folmuighe; masedh ní foghnann san eslainti so nac adhburda. Et ní du a beith fedh alluis do denum ann , acht uisgi fuar do dortadh air a cedoir, no a crothad, innus na gortuighe sé é; oir ni fognand fotracadh uisgi buicc no te doib cum folmuighti a cuirp, innus co fetfadís uisgi dfulung a nderigh in fotracaigh , do reir Galen.
Et adeir Aueroes curub fotracadh uisgi fuair is ferr ann, da fedadís a fulung co h-aontadach; & coimil ainnsein ola comsuigighti, no ola uiola & na raibi uisgi no ola na roisi, no ni eigin sdipicda ina mbia cinel fuachta dona ballaib imellecha, & daltaibh in droma, do connmuil fliche in fotraici leth istigh: & tirmuigter ainnsein é le h-edach bocc lin, & curtur na lepuidh é, & edach na timcill; & tobuir do, mar adubrumar, baindi dó. Et in trath tair sin do dilegad, fotraici aris, mar adubrumar, & curtur i teg folam no uaignech deghbalaid é, ina mbía becan aoir; & osluicter na fuinneóca ainnsein fuartur an t-aoir: & is
Mad on gaili, no on ucht, no ona dubhanuibh, no on indi re n-abur. ieiunium, curtur an drochcoimplex cum in cuirp uile. Mad on craidhi tobuir neithi fuara comfurtachtaighis an craidhi do, mar ata rois & campura, & blatha raibi uisgi, & cnaim craidhi in fiadha, & a cosmuilius. Mad o nescoid curtur e, leighister mar adubrumar, & o tes na nao, no on sgairt, no on sgaman, no on breith, no on indi re n-abur calon, ona cuislennuibh re n-abur misiracia uena, laighdighter an t-adbur o tainic sé ar tus.
Et is e fotracadh is disle & is ferr ann so .i. fotracadh ailemnach bocc, & lo bud mor a cosda sin dona dainibh bochta, berbtar tri galuin {MS folio 15a} no a 4 do lemnacht, & curtur barr lín fillti ar tri ánd, & ní is taosca na tindscnus fuaradh, cuirter timcill an othuir hi: & bid baindí acu re na aigid ina mbía cinel tesa and, aca dortad air, ar eccla a gortuighte o fuacht, & tirmuigter
Et tuic curub lugha doní fuacht an bainne urcoid don corp, na fuacht an uisgi, acht ce doni gach fuacht urcoid do lucht na heitici ar son a truaighi do reir Galen; & o adeir se nach fuil fuacht dobeir furtacht gan urcoid, masedh tobuir na neithi fuara arin ordugad is ferr da feduir. Item gab moran do buidhenuibh uighi, & dentur a suathad co maith tri lemhnacht, & dentur fotracadh dibh: ni h-eigin uindimint do coimilt da eissi sin, oir connmuigh na buigena flichecht an baindi istigh.
Is iad so na plastradha83 is maith, don ghaili, & dona h-aoibh, & dona ballaib te tirma .i. rois, maisdix, sanduile, & cera, ar son an gaili; ao abha, maisdix, lignum aloes, iboiri ar na loscad, ar són na nao. Is iad so na sugha is maith doibh .i. sugh teinegail, & ao aba, samaidh, adhunn, letus, andiuia, cruaiche Padruig, plur mine eorna; no curtur a folud so a n-edach lin, & curtur risin inadh a mbi tes iad, & dentur a n-aiterrachnaiterrach go minic; & mina derrnair, do dena urcoid .
Is i ailemain orduigter doib so .i. baindi dol mar adubrumar, & fotracadh do denurn tar eis bidh do dilegad;84 & caithedh becan do biadhuibh sodilegtha maille folud fliuch do beith acu, & arna ndilegad sin fotraiche, & curtur uinnimuin fáoi, mar adubrumar.
Is iad so feolunna is fer ann .i. ein arna mbethugad le cruithnecht & is maith innti buiden ógh, & caibdel do denum dibh, maille becan fina; & is maith indti cabuin arna mbeathugad le cruithnecht: & is maith doib pertrisi & gaillein, & feoil truagh muici. Et adeir Aueróes curub i is ferr ailes and & na tobuir acht becan dí, arna brugh & arna cognumh co maith; & tobuir co h-airighi feoil ailt in droma ann, & is maith becan di maille h-arán.
Item gabh eorna, no cruithnecht, & berbtar a mbaindi, no a n-uisgi iad maille moran do sheicidibh , & ailter na cerca leo sin; & is maith iad dona dainib truagha, oir remruide sin iad. ltem bethuig cabun le blath croind noch dobeir toradh in cetmi don tshamhradh, & is maith sin do lucht na heitici. Item dentur cotunna beca dona figedaibh, & tobuir dona cercuibh, & meduidhi iad; & dofetur baindi & feoil mennan arna rostad do tobuirt isin eslainti so ar mbuain in ráoda imellaig cruaidh bis orro dib; & is maith indti feoil uan & mennán; & ni abruim feoil do tobuirt doib acht a ndubuirt gustrasta.
Is iad so na luibid is maith cum a potaitse .i. ao aba & h-ocus & sal cuach, letus, pasiens; & is maith do lucht na heitici co h-airighi letus, oir ricid a leas co h-airighi in collad do denum. Et is anmunn a mbriga & ni fetuid moran do caithimh i náoinfecht, & trit sin is coir a mbiadha do roind & becan co minic do tobuirt doib. Et is e iascc is ferr doib .i. iasc {MS folio 15b} firuisgi ara mbit lanna.
Et is e aran is ferr doibh .i. aran cruithnachta & eórna85 arna cumusc & becan saluinn air, & nighter a h-uisgi no a fín hé, ni is taosca na caitid é: & na bid so a comnúa sin innus co mbeith se te: & do fetur a cur a lemnacht, & is maith an biadh mar sin é, & remruige co maith. Et na caithed smir na incind. Gid edh fetur uindimint do denum da coimilt don ucht, & dona h-altuibh, do smir fiadha, & laigh, & dím gan tsalund, & do blonaic uir muici, & cerc86, & gum arabicum do cur innti, & becan ciara: & is romaith so, ge madh on sgairt tic in eitici.
Et is iad so a comurthai .i. esbaid ceille & anala, oir isin egbaid ceille doniter on sgairt, bí in anal luath bec, & isin esbaid ceille doniter on incind, ni bínd urcoid co mor isin anáil, acht isna suilib, & isin sroin, & silid braona fola astu & adeir Galen mad on sgairt tic in fiabras so, bi in anal uair ánd is i róbec, uair and is i romor, uair ele romall, & uair and in trath bis ac tairring an aoir cuigi is eigin do tairring do tobuirt air, & aris aga cur uadha.
Item is maith isin eslainti so, dubhcosach, & mindtus, & pollitricum, maille licoris & re blath h-ocuis, & ros mailles na silaib mora fuara, maille siucra. Et coimilter salunn & fínegra da cuislennuibh & da cosaibh, & nighter íad a duilleogaib sailech & fínemhnach: & is maith isin eitici clister bogtach dola uiola & do salunn, & coimilter ola uiola timcill na sgairti,
Ar son na n-aicidí tic isin fiabras so, tuic gurub baoglach flux and so, andsa tisis, & isin natcomull; & dá ti, tobuir siucra rosicda & cruel derg, & nemanna maille becan do maisdix and so. Item gabh da glaic de gach ni dib só .i. cruach Pádruig & slan lus & lus in sparain; & ʒ do rois, & tri glaca do letus & eorna arna cruadhugad: dentur deoch dib maille uisgi a muchtar iarunn te, & le siucra. Item fetur potaitse do tobuirt and dfeoil reithi, & do baindi almont, & cruaich Padruig, & ao aba, & do duilleoguib praisce arna mberbad a n-uisgi & a fasgad.
Item gabh ein geala cerc, oir is iad is fuairidhi and, & ailter iad le h-eorna arna berbad a sumach & sal cuach87, & ibidh enbruithi na n-en sin & caithid iad {MS folio 16a} fein. Item da mbia tesbach no losgad aran eslan mailles an flux, gabad pillidi doniter do campura, maille h-uisgi na roisí no cruach Padruig, & is
Et tuic curub maith fotracadh do neithib sdipicda doib; & adeir Aueroes curub i ndighbail an flux is maith é, & ni maith isin sdaid, oir do tarrongad adbur na h-eslainti ar fud in cuirp. Et is maith in fotracadh so and .i. gab cait oga & bentur a n-indidha astu, & curtur a niboill imellacha maille luibidh fuara fliucha, mar ata ros & duilleoga soilech, & fínemnach, & letus; & curtur ar son in fluxa, cruach Padruig & slan lus, & tartaire, & duilleoga croind perida no darach, & a mberbadh a n-uisgi; & fotruic and é, gaca tratha is ailt, o nach eslainti adburda hi, mina roibh nescoid no fiabras morgaighti coimcenguilti ria, no lenna omha no morgaighti.
An eitici noch tic o arrsaidecht noch lenus comtraothad na mball ndaingen ndluith, tuic gurub mar so ata isna dainibh arrsaidhi, & isna dainibh fuara cumtraotha , & isna dainibh tirma, & a lucht lenna duib, & i ndainibh oga; gurub bec nach fognunn mil & baindi doib: gidh edh adeir Galen, co ndein an mil olc mor doib isin eitici doniter o arrsaidhecht.
Et fiarfaigter in foghnunn an bainne dona senndainibh. Derbtur nach foghnunn, oir neithi te fliucha is ferr dona sendainibh, & adeir Galen curub fuar an baindi, masedh ni h-imcubaid doib é. Item is dona neithibh renab usa truailled do gabail cuigi, in baindi, oir ráod sofuluing he, & ni h-imcubaid dona sendainibh an ní bís mar sin; masedh fagtar nach coir baindi do tobuirt doib.
Et atait tri foluid and .i. gruth & medg & ím, & ni imcubaid sin mar a mbi an brig anmunn, & is mar sin atait na senndainibh, masedh ni maith doib an baindi. Ata Galen ina aigid so isin lebur dorindi se do coimet na slainti; & aderim do reir indtlechta Galen, & a inntinne, curub maith baindi dona senndainibh, & dona senoirib & co robadar daine ina mbeathaid cet bliadain ar baindi mar biadh, gid edh is eigin a dilegad co maith isin gaile & gan gruth do legin dó do denum na impogh cum gaothmurachta na duinti do denumh & trit sin ni maith he dona dainibh aga mbitt cuisleanna cumga co nadurtha mina cuirter salann ann & mil indus na derna gruth de & na derna duinti & na impogh cumgaothmuirachta & is maith e ann oir is urusa a dilegad & {MS folio 16b} tollaid co h-urusa, & aontuighe, & ni h-urusa ni ele do caithimh na diaigh no co ndilaigther é.
Aderim cum in cetresuin, in trath adeir se gurub fuar in baindi, (&) co fuilid da rand fuara and & aonrann te .i. in tím & is ferr oiles mar sin an tím e na oiles arna degailt ris, oir dobeir an medhg furtacht cum tolltanuidhi & comfurtachtaighi
Et adeir Catisden nach maith an baindi do gach uile senoir, acht amain don lucht fétus collad do denumh, & a dilegad co maith, & nach fétund89 & nach fetur aon teindes do mothugad dona taobhuibh, & co h-airighi in taobh déas; & in lucht aca mbit cuislenna cumga, no90 leathna, & ag nach bi bruchtach goirt, na gaothmuirecht, da eisi sin. Tobuir baindi deghblasta doib noch tic on ainmidhi bethaigter a cluain mhaith.
Is iad so na luibi is maith doibh .i. elefleog, persilli, h-ocus, sgairiole, mersi, elestront; na91 praisce. Feoil ur is maith doib & figida tirma do caithimh, sinnser, & caisi92 oir lagaid siad co maith. Aran tocbala is maith doibh, arna
Et da n-abra is maith doibh fín, masedh ni maith doibh bainne, oir is trit an cosmailius doniter an coimet & ni trína contrarda, aderim gurub du na daine slana do coimét, & dfollamnugad trina cosmailius; & ni slan na sennadaine acht maille geran, oir {MS folio 17a} adeir Galen curub nemnechtardha is coir do radh riu: & trit sin & tri neithibh mesurda ina mbia cinela tesa & fliuchaidechta is coir a coimét.
Item is maith doib clister bogtach dola uiola no dola
Item adeir Galen curub maith doib uindemuin arna berbad, & gairleog ma do gnathuighdair, dentur saus do tsindser doib, & do musdard, & do canel & d' ainis, & do cubibe, do minntus, & do persill, & do muscus, & do clous, & da cosmuilius. Et fetur saus do denum doib do minntus, & do persille, & do saitsi, & do litronta, & do peletra; & is maith sin a n-aigid fuachta, & gaothmuirechta an gaili, a anmuinne , & na nindidh:93 & da mbia fail air, gnathuighedh aineid & condmuid a anal co maith, & curtur neithi te arin gaili, mar ata lamh te, & cercaill te, & plata te ...94
95.i. is edh is cardiaca and .i. crith gluasachta in craidi a n-ingnuis nadura, noch doniter o eccla & o cuimgi, no o moduracht. Et in cardiaca re n-abur singcopis, is inund sin & gluasacht ara mbi esbuidh gluasachta & motuighti in cuirp do reir in raind is mo de anfuindi an craidi, & is inund singcopis re radh & ecc beag.
Et atait da cuis agin cardiaca .i. cuis leth imuich & cuis let istigh; & is iad a cuisi leth imuich .i. imurcach tesa noch tic co h-opund, no imurcach fuachta; no imurcach anmuindi na nadura, mar ata imurcach alluis, & fotracadh arna denumh le drochconnum, amail adeir Galen, & gach uile nech doni an naduir do comtraothad co h-opond, & imurcach coimriachtana, & aicidi na h-anma, & gach uile ni sgailes in tes co h-opund on craidhi, & teiigis tes minadurtha co h-opunn cuigi, & doni neimh arna caithim in cetna, & gerradh ainmidi neimhe, & gach uile ni anmuindiges in craidhi, & a brig: & pestida, & imurcach bid & dighi, & aor pestelensach, & drochaimsir na plaga, & coimriachtain re mnai bis isin lubra, & imurcach smuaintighidh.
Et is i cuis let istigh .i. eslainti aca fialus risna
Item doniter an ní cetna o gach uile ní cuiris drochceó cum in craidhi, mar atait pestelens, no an breith, an uair fostoigter hi 96 doni si truailled; no lenna truaillnidhe isna h-aoibh no sa seilc: & tic si o dunadh na poiridh, & na slightidh; ar son tesa in craidhi, & ar son seimidechta, & tesa, & fuachta na lennann; & ar son imurcaig teinnis na fiaccal, no an cinn, & rand ele an cuirp: & ar son cneadh, & nescoidid, & ínguir: & ar son teinnis doniter o teinnes na fiaccul, & na feithid .
Et cuirid Galen cuis follus arin eslainti so .i. mar ata flux brond, & dortadh fola, & anmuindi, & eitici, & eslainti fada, oir bid an anmuindi co mor, & comcnaidit na spiruta and sin, oir in lucht eirges a h-eslainti fada is bec dfuil, & do tes , & do spirutuibh bis inntu, & do tes nadurtha, & trit sin is anmand in craidhi and sin, & in trath bis a aire ar ráod anmunn, crithnuide se co h-obonn, & is mor is ansocuir do sin.
Et adeir Avicenna curub hi in spirut in premh, & in craidhi is geg, & in trath gortuighter in fundamint, gortuigthear gach indstrument tic uaithi. Et ata mar cunntubuirt, an ní
Adeir Avicenna curub é in craidhi áon ni is taosca sa corp & in spirut o tic sé, masedh is e in craidhi is premh & in spirut is geg . Item bí in craidhi cin co bi in spirut, ni is táosca na bis in spirut, oir aderur a Pronostica, curub isin craidhi is taosca tic betha, & gurub uada is deighinuidhi o teit si; masedh is e in craidhi is prem don spirut.
Ata Avicenna ina aigid so, bail a ndubairt se curub é in spirut is prem, & in craidhi is geg; & ata Galen a Pronostica ina aigid so, bail i nabhuir se co comhsuigter in corp on imurcoir & on imurcur; & is é in spirut, & in brig in t-imurcoir, & in corp aní imurcar; masedh is e in spirut is prem and.
Adermuid cuigi sin, co tuicter in spirut o da modhuibh .i. modh dibh ar son an tesa nadurtha, & mod ele ar son ceó is seime na in tes nadurtha; oir bid da ceo andsa craidhi .i. in ceó is reime ar son an tesa nadurtha, & in ceóis seime, & is teó, is esin in spirut , & is da reir sin labrus Galen a Pronostica.
Aderim, mar adeir Isidurus, co fuilid da beataidh ann .i. beatha re n-abur ailemnach, & betha re n-abur motuightech, & ag gabail in spiruta ar son na brige bethad, aderur curub é is cetinnstrumint don ánum; & is mar sin adeir Galen co comhsuighter in corp? an ní imurcar & an imurcar97, & is i in brig
Et aderur craidhi o da modhuibh .i. modh dib co haindilés ar son mill feola asa tuismuigter in craidhi dilés, bid dealb an mill sin mar bis delb ...,98 becan roim anum do cur ann. Gabur an craidhi co diles tar eis a delbta mar sin & ar cur anma and, & do reir an cetmuid dib sin is taosca in craidhi nait boill in cuirp aga tuismedh, & ni taosca arna tuismedh do reir aimsiri, acht do reir nadura amain; gid edh is taosca do reir aimsiri nait na boill ele iartur cum in cuirp do beith co maith, amail atait na cosa & na lamha. No do fetur a radh co fuil an brig sa spirut mar premh, & corp in craidhi mar geig, & trit sin is e in craidhi is geg don brig, oir is uaithi
Aderim anois cum in cetresuin có tuismuigter in spirut sin100 isin craidhi, gidh edh is é is premh coimdelbtha na h-indstruminti tic maille ris i n-oibrigenn se, oir tuismigter a n-inadh eile... 101 ac labairt don tuismedh tanaiste, & aicidech, mar atá in spirut ainmide isin cenn, oir gabuid sin and sin tresi cuigi trit a n-abur ainmidhi ris .i. trit a cuirind a noibriged na brige ainmidhi re n-abur mothugad & gluasacht.
Aderim cum in resuin ele, curub sa craidhi is taosca tic betha itir na ballaib comhnuidtecha, gidh edh ni he itir na ballaib siltecha, mar ata in spirut, & na lenna, do reir Aueroes. No aderim co fetfad siad techt le ceile .i. gurub e in craidhi
Aithinter na cuisi let imuich do reir breithemnuis in othuir fein. Da ti cardiaca o esbaid boill ele, aithinter é trit in eslainti sin & trina comurthaibh; & da ti o fuil, aithinter sin ona neithibh nadurtha, & ona neithibh nach[gap: part of page of P missing] nadurtha, & ona neithibh ata i n-aigid na {MS folio 19b} nadura. Da mbe in fual, masedh is e derg, tiugh, & in puls tondmur, & in aigid derg, & tes timcill an muinel & ita ar in othar, & gurub ócc, saor, subach é, & gur gnathuig se biadha imduiges fuil derg, is coir and sin a radha gurub ó fuil deirg tic an cardiaca. Da mbía in fual tánuidhi, buidhi, & in puls luath maille tes mor, & gur gnathuig se saothur, & raoth do denum, & neithi imduighes linn ruad, is coir a radh curub o linn ruad tic in cardiaca sin.
Modh o linn fuar tic, bi in fual is é tiugh isil103 inorduighti ; & comad collatach é, & comad duine ócc é, & aimsir geimrid ann, dociter and sin fliuchaidacht lenna fuair do dul cum an craidhi, & nach ligenn do gluasacht co nadurtha, & trit sin gluaisid co h-anordamail, crithmar.
Mod ó linn dub tic an cardiaca, & aimsir foghmuir and, bid in t-othur is e truagh meta; & ni h-ingnadh lucht lenna duib do beith meta, oir imurcuidh siad cuis na h-eccla, do reir Galen, masedh dociter ar son na ndetaighe melingcech teid cum in craidhi doniter hí. Oir adeir Galen curub uasal an craidhi, & nach dingmala lais na detuighe granda sin dfualung, & trit sin gluaisid co h-anorduightech, mar bis crith isin incind, & isna lamhuibh, & isna cosaibh, an trath nach fetund in brig104 in t-adbur dfollmugad, no in ball105, oir is gluasacht comsuigigthi o gluasacht nadurtha, in ball do beith ar crith.
Da ti in cardiaca o pestib, is mesa bis roime an mbiadh na na diaigh, oir in trath tindscnus se biadh do caithim, teithidh na peste roime i nairde. Mad o dighbail tic, is mesa roim biadh na na diaigh; & mad o línadh, is mesa bis na diaigh; & modh o gaothmuirecht obuind, tid uaidhi co h-opunn; & mad o tes, bi in puls & in anal luath, anorduigtech; & mad o fuacht, bid in anal mall, anordamail.
Ac so comarthai na h-anmuinne craidhi re n-abur singcopis .i. puls mall edluith agin othar, & claoclod datha na h-aighchi, & a suile dunta amail do beith cum collata, & allus ina mhuineil; & arna faicsin mar sin, abuir co fuil an anmuinne re n-abur singcopis ac tiacht.
Et atait tri comarthai arin anmuindi re n-abur singcopis .i. taiscelta, & comarthai foillsighti, & comarthai cuimnecha . Is iad so a taiscelta .i. crith craidhi, & claoclod dathand na h-aighchi a ndath minadurtha, & claoclod an puls cum maille, & fuacht na mball imellach. Is iad so comarthai foillsigti na h-anmuindi craidhi .i. esbaid mothuighte, & gluasachta, & gne na h-aighchi mar do beith marb. Is iad so na comarthai cuimnecha .i. na neithi noch cuimnighes & sighnidhes na cuisi let istigh & leth amuich noch aderur; & da ti singcopis co h-opund gan cuis let amuich no let istigh, is comartha ar sin curub ó eslaintib disle an craidhi fein ticc, & is olc sin, & is marbtach. (&) Fiarfuighter don othar an mothuigand (?) dlus no edlus an craidhi, no tes no fuacht, & is mar sin aithinter na cuisi sin. Modh o neim tic, is comartha...106 {MS folio 20a} Aithinter ar in drochblas do beith isin bel, & ar comarthuibh ele na neimhe.
Signidi crith in craidhi, da mbia sé fada isin eslainti so, bás. Item da mbia crith an craidhi co fada ar nech isin eslainti so, & singcopis do techt co h-opond, tairring é. Et an trath bis an drochcoimplex co h-imurcach anmuindidter an brig, & do-beir an brig anmunn an crith, & do-beir an crith an tsingcopis, & do-beir an tsingcopis an bass.
Item da mbia singcopis co fada ar nech, & dath a h-aighchi ac claoclod cum datha in luaidhi, no datha uaine no dub, sighnidhi bas opond. Item signidi an nech ara mbí singcopis, da curtar
Item da mbia nescoid an craidhi co mor no co becc; mad mor hi, no mad bec hí, mad té hi, no mad fuar hi. Madh te hi, marbaid an cetla; madh fuar hi, marbaid sa 2 la; mad bec mar goran, sa 4 la cuirid fuil tar a sroinmar dubh [add.]§, & marbaid.
Item tic an teindes aicidech da anmfaindiugad cum an craidhi, mar ata moduracht, & cuimgi, & ferg; & teinnes corpurda is lugha tic cuigi, & da ti ni fada fuilinges é, oir tic an t-ecc ni is taosca na daingnidhes teinnes isin craidhi.
Item da mbía cned isin craidhi, fech in annsa leith deis ata no sa leith cli. Modh isin leith deis ata, (no isin leith cli)107 an bec no an mor. Mad mor, marbaid co h-opunn. Mad bec, marbaid an cetla. Mad isin leith cli, marbaid an cetla no in uair tic , ge mad bec no ge mad mor, oir adeir Galen is marbtach an scoltadh doníter arin craidhi gan cunntubuirt; & ni h-eigin sgoltadh na mball ele, minab mor é, & adeir se nach mesa sgoltadh na mball ele amail ata in sgamhan, oir bid siad ar gluasacht do gnath .
Item adeir Avicenna nach fuilngenn in craidhi urcoid no nescoid, & adeir se a Lebur na nAinmidhi, nach fuilngenn an craidhi eslainti trom. Et adeir se ina aigid sin co fuilngenn
Aderim co fuilngenn in craidhi drocheslainti co minic .i. co fuilngenn co gerr, & ni dein co fada, mar fuilngid na boill ele, oir ni fuilngenn in craidhi eslainti trom acht o cuis roseimh. Aderim fos co mbi nescoid arin craidhi, & ni fuilngenn se a daingniugadh and, oir teit an tecc gan fuirech ni is taosca na in sdaid, & is mar sin aderim co ngabunn teinnes109 an craidhi do tamall & ni gabunn teinnes (comnuidtech) e; no do fetfuidhi a radh co ngabund teinnes an craidhi tri comfulung na mball ele no tre coimcengul air, {MS folio 20b} & ni hona eslainti dilis fein. Dofetur a radh na gabund nescoid in craidhi ona folud fein, oir da ngabad, do bacfuide a oipriged fein de .i. beatha, & do tiucfad an tecc, oir adeir Avicenna gurub tarbach an craidhi do gach uile ball & nach gabaltach uatha é.
Iartur moran cum leighis na cuisi so. An cetni dib .i. in craidhi do comfurtacht, & in t-adbur do dilegad aindsein, & in folmugad ainnsein, & follamnugad bidh & dighi ainnsein, & oipriged rannuighte a n-aimsir na h-aixisi aindsein.
Um an cetni dib sin, tuic gurub dú neithi degbalaid in gach uile crith craidhi. Mad te an cuis co ndlegtur neithi fuara deghbalaid do tobuirt indti, maille becan dona neithibh te, indus comad tolltanuidhi iad. Mad fuar in cuis, dlegtur neithi te deghbalaid do tobuirt indti, maille becan dona neitibh fuara degbalaid, mina(?) rotren an cuis, oir ann sin ni du acht neithi contrarda do tobuirt.
Is imda (a)nd sin neithi diuidi iartur do comfurtacht an craidhi, & is mor do neithibh comsuigigthi, & atait neithi diuidí te ann, & neithi diuidi fuara, & neithi comsuigigthi mesurda. Is iad so na neithi diuidi te comfurtachtuiges an craidhi: ampra .i. silni an mil moir; & storax, & cailemint, & lignum aloes, nutmuic, cainel, clous, fin degbalaidh, eillidh, croch, pimentaria, mas, sidubal.
Is iad so na neithi diuidi fuara comfurtachtaighes an craidhi .i. rois, & raib uisgi, & campura, & samadh, & finegra, uisgi rosicda, & coriandrum, perida millsi, pione, bainde goirt, sisan, sal cuach, cruel, serban mucc, campura, iboiri loisce, tamurindi, & airgid.
Is iad só na neithi mesurda comfurtachtaighes an craidhi .i. ór glan, blath borraitse, acht ge tiaguid siad cum tesa, & glasin coilled, & a sugh. Is iad so na neithi mesurda teid cum fuachta, & comfurtachtaighes an craidhi .i. snas iboire, cnaim craidhi an fiadha, sroll loisce, gid edh tiaguid cum tesa & cum
Et is maith na neithi so isin da cuis so .i. cruel, & airgid glas110, & clocha nemuindi, borraitse, glaisin coilled, croch, iboiri loisce, pimentaria, tenga enain, spica nardi, lignum aloes. Atait neithi comsuigighti te ann, & neithi comsuigighti fuara. Is iad so na neithi comsuigighti fuara .i. siroip na rois & na viola, & na raibe uisgi, & triasanduili, & siucra rosicda & na uiola, & diadraganntum frigidum. Is iad so na neithi comsuigighti te .i. diamargairiton, & metredatum, rosata {MS folio 21a} novilla. Is iad só na neithi comsuigighti mesurda .i. diaborrinatum, & diarraton abatis.
Et tobuirsi mo lictubairisi fein do .i. ʒ co leith do cainel; & ʒ de gach ni dib so .i. spica nardi & lighnum aloés, sanduile, ainís, andiuia; let ʒ de gach ni dib so .i. ros derg, clous, cuimin, sanduile, ruibi; scrubul de gach ni dib so .i. cardamomum, spodi .i. iboiri loisce; let ʒ de gach ni dib so, storax, cailimint, blatha borraitse, cnaim craidhi an fiadha, nemanda gan tollad, punt siucra; & dentur sin le da rand do mil & d'uisgi roisicda, & in 3 rand d'uisgi borraitse; & is maith sin in gach uile anmuindi craidhi, cibe trath a mbia, & is minic do derbas fein a maith so.
Item is maith a nanmuinne an craidhi da ʒ do sugh na glaisin coilled do gnathugad, mad fuar an cuis, & is ferrde clous do cur indti. Item a n-aiged singcopis & créta in craidhi, gabh ʒ do snas an oir, & ʒiv de so .i. bene album & bene ruibia: tri ʒ do cruel derg & geal, & ʒ do némanduibh arna tollad,
Item is maith lignum aloes, & fín maith deghbalaid, & lignum aloes ina comnuidhi selad and, & a tobuirt da ol a crith in craidhi & a singcopis. Et is e comartha in cardiaca crithnaighchi .i. lamh do cur arin cigh cle, & da mbia crith and, is cardiaca crichnaighchi, & mina roib is singcopis, re n-abur ecc beg. Item is maith cnaim craidhi in fiadha maille fin maith, ina curtur uisgi na roisi no glaisin coilled, in gach uile cardiaca, oir glanaid se linn dub d'arclaidhedh in craidhi, & trit sin comfurtachtaighi se in craidhi.
Tuic co n-abur ni do comfurtacht na brige o .u. modhuibh. Modh dibh ac nertugad na spirut, & aga n-athnuaigugad, mar donít raoda deghbalaid. Mod ele ag athnuaighugad na lennann, & aga nertugad, mar doní in fín & biada sodilegtha. Da reir sin, comfurtachtaighi aran arna cur a fin, no a n-enbruithi cabun in brig, do reir ailemna. Mod ele ag medugad an tesa nadurtha, mar donit neithi te. Mod ele ag cumgugad & ac aontugad rand in gaili & in craidhi co mesurda, mar donít neithi sdipicda. Da reir sin, comfurtachtaighi an rós & neithi ele sdipicda let istigh & let imuich mar plastra, oir is tresi na h-uile brig arna h-aontugad na arna sgailed. Mod ele, ag indarbad na n-imurcach, mar doní an leighes lagtach. Da reir sin is leighes benas risin craidhi, mar ata agairc & mirbolani, oir
Da reir {MS folio 21b} sin, is maith triacala a n-aigid na neimhe, oir comfurtachtaighi se in craidhi ag cathugad ina h-aigid .i. i n-aigid dighi neime no gerrta ainmidhi neimnigh no gerrta madra cutaigh; & is mar sin is maith amamnat maille h-enbreuithi meith, no re sugh na glaisin coilled i n-aigid gach uile neimhe. Fetur fos an brig do comfurtacht ag lethnugad an craidhi co mesurda mar doni an croch, oir ní dú acht becan de do tobuirt; oir adeir Avicenna da tuctur moran dé, co marbunn se an nech caithes le roméd an gairdechuis doni & furailes.
Item dentur pudar do rois & do lignum aloes, & do croch, & do clous & curtur uisgi rosicda tritu, & tumtur lene nua lín indti, & gnathaighed anti ara mbí an eslainti so a cur uime oir doní athnuaighugad & comhfurtacht, & beathaighe sin in craidhi; & is maith sin do lucht na heitici, & comthraothta lenna duib, & do dainibh modura ele. Tuicc nach du leighes diuid do tobuirt a n-eslaintib in craidhi, acht mina tuctur ní eigin comfurtachtaighes an craidhi leis.
Crichnuidhter an 2 ni adubrumar re h-aiterrach. dilegtha do reir aitherraigh in adbuir cintuigh. Mod fuil derg bis cintach and, dilegtar an t-adbur le borraitse & le glaisin coilled ar ndenum siroipe dibh, & le siroip rosicda ina cuirfidter sanduile dubh, & campura; & gabur a mblatha, & curtur a mala lin. Modh linn ruad bis cintach and, dilegtar an t-adbur le siroip do borraitse, & glaisin choilled, & viola, & na raibi uisgi ina curtur sanduile, & rois, & campura; & gabur blatha na luibid so arna cur a mala. Mod linn fuar bis cintach and, dilegtar é
Modh o gaothmuirecht tic in t-adhbur, coimilter na boill, & caithed an t-othar diagalingan, & gairiofilatum, & diasimmum; & sechnadh gach uile ní doni gaothmuirecht, mar ata pís, & ponuir, & a cosmailius. Modh o pestibh tic an t-adbur, tobuir and trí (ʒ) do sugh eillidi maille sugh mersi, oir marbaid sin na pestí arna tobuirt le siroip aigeidi, no le baindi goirt, & doni sil praisce & cnaibi in cetna; & doni tri ʒ do premhuibh eillidi a marbad& a ninnarbad [add.]§.
Coimlintur an 3 ní adubrumar le neithibh lagus & folmuiges adbur na h-eslainti noch do-beir (comfurtacht (?)) {MS folio 22a} arin craidhi do reir dilís .i. mar ata H a cuis fuar tirim, sal chuach ac tobuirt, & blath borraitse, casia fistola, glaisin coilled aca tobuirt maille h-enbruithi cabún no médg baíndi bo arna glanad. Legar cuislenna isin cuis sin, acht ce folmuigi sí in cuis, & in tes & in spirut. Et gid mó do-beir si anmuindi na gach folmugad ele, do reir Galen, gidh edh foghnuid si, & is mar so is coir sin do tuicsin .i. gurub mó doni folmugad na fola ánmuindi na folmugad gac lenna111 ele: & da labra se don cuisle is mar so is coir sin do tuicsin .i. in trath legar in fuil co h-imurcach, & curub mo doni sin anmaindi na gac uile folmugad ele
Mod o linn ruad tic in t-adbur, folmuigter é le sail chuach, & le tamarindi, & le casia fistola, oir adeir Avicenna co comfurtachtaighenn tamarindi craidhi lucht in drochcoimplexa ac dul cum lenna ruaid; oir mesruighe se tes lenna ruaid, & glanaid se é lesin mbrig lagtaigh bis indti. Mar sin comfurtachtaighes mirbolaniemblici [add.]§ in craidhi in uair bis modurracht, no anmuinde o seime fola air, oir adeir Avicenna, is do reir complexa fuaraid siad & is do reir brige lagaid siad in raod loisce bis and; & is mar sin comfurtachtaighes iureubarbrum in craidhi ag comfurtacht na n-áo ar tus, oir is e is betha doib, do reir Aristotuil. Is iad so na neithi comsuigigthi folmuighes linn ruad .i. siucra in viola, & diabruinís, & diareubarbrum; & lictubairi do sugh na roisi.
Mod o linn fuar tic in t-adhbur, glantar é le h-agairc, & le tuirbit maille becan sindsir, & tobuir ʒ no dó dó maille fín degbalaid. Is iad so na neithi comsuigighti folmuiges linn fuar, yra pigra Galeni, & iara longadion. Modh o linn dub tic in t-adbur, glantur é le sene, & le sgim; & adeir Avicenna co failtigenn in sgim in craidhi co h-aicidech ac tairring lenna duib na h-inncindi, in craidhi112 & in cuirp uile; & dlegtar ainis & cuimin do berbad faria, do traochad na gaothmuirechta. Is iad so na neithi comsuigighti folmuighes é .i. diaborrinatum [gap: extent: part of last line of 22a]& diasene & ira rufini [add.]§.
Coimlintur in 4 ni {MS folio 22b} mar adubrumar le biadhuibh sodilegtha, lenab urusa impogh a (naicnid)113 na spirut, & trit sin adeir Avicenna curub maith uisgi na feola ann so, oir impoigh co h-urusa a naduir na spirut. Tuic do reir Avicenna co méduidter in brig on fín, & o biadhuibh seime, & o balad maith, & o gairdechus, & o soinind, & sechnad módurrachta, & feirge114, & o thathigi neitid ngradach, & o coimnuighi maille dainibh disle, & trit sin adeir Consin, do reir ughdurais Galen, co cuirind comradh itir daine gradacha, & egnuidhi in saothur ona dainibh, & ona ballaibh inmedhonacha.
Item is maith ein cerc arna rostad, & blonac do cur inntu ar crotadh in fína orra, & siroip rosicda, & in fín do beith
Is i ailemain is maith isin anmuindi re n-abur singcopis, mad té an cuis .i. baíndi goirt ar mbuin a íme de, & iascc fuar, siucra , smera aípchi, perida maithi, ubla degbalaid. Mad fuar an cuis, tobuir buighen uighi mbocc do, & caibdel, & feoil & uighi arna mbrugh trina ceile, maille baindi, & re croch arna corugad le h-enbruithi cabun, & damh, & faiscter an enbruithi astu ainsein, & doirter fín air, is maith in biadh sin.
Item dentur cerca no pertrisi do rostad, no feoil caorach, no gailleín, & curtur clous, & blonúc air, & curtur uisgi na roisi & fín deghbalaid orro; & gabad in t-othur a mbalad có fada, & bruiter aindsein co laidir iad, & curtur a n-edach lín iad, & faisc a sugh astu, & teighter he, & tobuir don eslan; & is mor in comfurtacht do-beir air.
Item tobuir biada ailemnacha sodilegtha don lucht traothta ima feoil, & tobuir becan do neithib degbglaid do tar eis a ceile, & tobuir na neithi deghbalaid sin don mnai ara mbi anmuinne craidhi o muchad na breithi anís, & tobuir anuas dona feruibh ara mbi an anmuinne. Tobuir na biada ailemneca sifl, & sodilegtha don lucht ari mbi traothadh ara feoil, & tobuir becan dona neithib deghbalaid tar eis a ceile doibh arna nanmaindiugad o línadh116, trit sin pecaigit in lucht do-beir fín,
Coimlintur an .u. ni adubrumar le sraogaid, & le coimilt na mball imellach, & le neithib deghbalaid. Masedh an uair bis nech a naixis na h-eslainti so, curtur cleiti circi na sroin dfurailem sraeguigi air, arna tumadh a finecra laidir, & coiscid in aixis.
Item doirter uisgi rosicda no uisgi ele co h-opunn ima aigid oir is maith[gap: cut off/extent: part of last line of folio] {MS folio 23a} isin naixis, gid edh doní se urcoid da h-eisi da mbia a fad air, mar bis isin anmuinne doniter o lennuibh omha, & o eccla; oir omhdhuighi sin an t-adbur, & connmuidh in t-adbur leth istigh, & in spirut, & trit sin is du in t-uisgi do dortadh co h-opund air, & gan cómnuidhi do legin dó air. Et dlegthar uair and an t-uisgi do dortadh tar eis a ceile, & comhnuidhi do legin do and: & mar bis i n-anmuindi doniter o gairdechus, & o flux; dlegtar ann sin sgethrach do denumh, & in tsron do coimilt, & na slindein, & dethtach do legin futhu fon medhon, do reir Galen; & is maith in t-uisgi fuar do dortadh co h-opund isin cuis so, ar son in buille do-beir do duisecht an tesa, & do bud ferr and sin a duisecht le coimilt,
Isin cardiaca crichnaighchi, & is maith na boill imellacha do coimilt, & timcill an craidhi, & gabur a mbalad so .i. ambra, & rois; oir is du neithi fuara do cur tri neithibh te tirim ann so, indus comad faididi do merdais siad, & neithi te tre neithibh fuara, innus comad tolluidi iad; & tumtur edach lín a n-uisgi rosicda, & curtur timcill an craidhi & comfurtachtaighi e & tobuir mas, & clous da comfurtacht, & is maith fotracadh etrum a cardiaca, & a singcopis.
Mod o gaothmuirecht tic, is maith na boill imellacha do coimilt le h-edach té, & coirci arna ruadhugad do cur timcill in gaili, & diamfum , & diamasúm do gnath , & sechainter gach
Amail adeir Galen is inund nescoid re radh & att do reir na senndaínibh & is inund nescoid tri Gaidlig & opostema tri Laidin, & is inund opostema ri rad & att boill, tar eis a deisigci nadurtha dfagbail, & is ime aderur at boill, indus nach tuicfidí co mad nescoid in réme imurcach gabus in corp cuigi ar son ailemna bid no dighi.
(&) Adeir doctuir ele, curub inúnd opostema re rad & att boill a n-ingnuis na nadura, & adeir Hali curub inund opostema & eslainti comsuigigti tic o mailis coimplexa, & o meid, & o suigugad. Adeir Avicenna curub inúnd opostema & eslainti comsuigigthi ina fagur gach uile cinel eslainti, oir bi mailis coimplexa & comsuigigthi innti, & bacuid ina suigugad & ina méid ar son imurcaig mailisi & línta, (&) sgaraidh na ranna re ceile , oir ni bi nescoid gan mailis complexa & comhsuigigthi maille h-adbur .i. maille linn cintach.
Et adeir Consantin nach fir sin, oir adeir isin ix lebur do Pantegní co ndentur nescoid te o mailis coimplexa gan linn cintach. Aderimsi cuigi sin, mar adeir Galen, co tuicter
Et adeir Consantín sa 8 lebur a Pantegni, gurub inunn opostema & reme no att noch fuilnges ball ar son imurcaigh lennann. Et adeir Galen arin v. ad gres dorinne Ipocras, curub inund opostema & at & reme let imuich don naduir isna corpuibh; masedh o fétus att let imuich don naduir beith in gach uile ball, fetuid nescoid beit in gach uile ball.122 Et is follus do reir Galen co fetúnd att leth imuich don naduir beith in gac uile ball, oir adeir Avicenna mar so, gac uile ball fetus médugad co nadurtha o gabail na h-ailemna cuigi, fetur a medugad co mi-nadurtha; & fetur gac uile ball do medugad co nadurtha o gabail na h-ailemna, oir oilter é; masedh fe tura medugad co mi-nadurtha; masedh fetund nescoid beith in gac aon ball.
Et doni Avicenna in resun cetna dona fiacluib & dona cnamhuibh & do nescoidib na h-incindi, re n-abur frenicis, da reir sin, & cetuiguim co fetund nescoid beith arin incind. Et adeir Serapion, nach fetund, oir ball fliuch bog siltech hi; masedh ni {MS folio 24b} fuilngenn si adbur, masedh ni fetunn nescoid beith urthi.
Fregramuid cuigi sin & adermuid co martur neithi co dilis cum nescoidi do beith i mball. An cetní dibh .i. siled na n-imurcach cum in baill. An 2 ní .i. in ball da gabail cuigi. An 3 ní a coiméd and. An 4 ni reme no att do beith and; & do
Et is mó na sin cundtubuirt, in fetund nescóid beith isin craidi, oir adeir Avicenna nach fuilngenn in craidi nescoid; & adeir Hali co teid. in duine decc ní is táosca na daingnidhes teindes isin craide. Aderimsi cuigi sin, gurub marbtach gac uile nescoid bis i folud in craide, & trit sin ni fuilnenn se a daingniugad and .i. a sdaid; oir is rena daingniugad adeir se staid & derigh a toirmuigh, oir teid an duine decc roime sin.
Is iad so cuisi na nescoidi. An cetcuis dib sin .i. adbur ar siled no arna cur ó ball cum boill ele. An 2 h-adbur imurcach na h-ailemna arna tinol sa ball fein.
Doniter in cetni dibh sin o sé cuisibh. An cetcuis dibh .i. tresi an boill innarbus in t-adbur, oir adeir Galen co cuirind na baill laidiri a n-imurcach cum in boill anmuind, & na boill uaisle cum na mball anuasul. An 2 cuis anmuinne na brige innarbuigti isin ball gabus in t-adbur. An 3 cuis imud in adbuir. An 4 cuis fairsingi na poiri. An .u. cuis esbaid na brige oilemnuidi & impoigh sa ball cum a curtur in t-adbur. An .u. cuis co mbit na boill gabus in t-adbur faona balluib cuires uatha é; & cuirid Consantín na cuisi. so san ochtmad lebur do Pantegni. Et123 do fétur na cuisi ele so & in da cuis ele do cur cucu só .i. gluasacht an boill cum curtur in t-adbur,
Cuis na nescóidi doniter o imurcach na h-oilemna arna tinal i mball .i. esbaidh na brigi oilemnuidi sa ball nach fétund se in biadh tic cuigi do dilegad co foirfe, & fasaidh an imurcach tar eis a ceile no co línund se an ball.
Et is mar so fasus nescoid isin ball, in trath fasus si o mailis coimplexa a mball, no curtur imurcach cuigi {MS folio 25a} o ball ele is tresi na se féin, & nach fetunn sin d'innarbad uadha na do dilegad ánd fein. Anaid an imurcach ann & doni nescoid di mar só. Da tairrngter fuil derg no linn ele cum baill, an urduil sin, innus co línund se a cuislenna co leir & bíd na cuislenna and sin balc lan , mar soightech, & silid ni asa poirib cum folmuidechta in baill bis ina timcill & línuidh e, & dealaigi a randa re ceile, & doní att and, re n-abur nescoid.
Et atait se gneithi arna nescoidibh a coitcindi, do reir nan senndoctuiri o ndentur iad .i. na 4 lenna, & uisgiamlacht & gaotmuirecht. O fuil deirg doniter an nescoid re n-abur flegmon .i. att mor. Da reir sin ata deichfir aturra & in nescoid doniter o linn ruad, oir ní bí indti sin acht becan atta, & si ger, gan beith lethan. Masedh mas i fuil derg is tresi, is flegmon a h-ainm, & mad linn fuar is tresi tuismidter and an nescoid bocc re n-abur sima.
Madh linn ruad, tuismidter an nescoid re n-abur erisipila. Madh linn dub loisce bis trisi and, tuismidter an nescóid re n-abur cancer ullseratus . Madh linn dub aiceda bis treisi ann, tuismidter an nescóid re n-abur sglirocis .i. nescoid cruaidh124. Madh fuil derg bis tresi and, doniter in nescoid ri n-abur carpungulus, oir dergaidh si mar smeroid tenidh, & is nescoid comsuigighti hí.
Tuic combi nescoid comsuigighti and, & nescoid diuid o aonlinn amain ; oir adeir Avicenna mar so, in remur in fuil no in seim? Mad remur in fuil doni in nescoid gabus in feoil & in lethtur i n-aoinfecht, & bi bruiderrnach indti. Mad seim, dóni in nescóid gabus in lettur amain gan bruiderrnaighi & spína a h-ainm. Madh o fuil deirg & o linn ruad doniter, & comad hi fuil derg bis tresi, doniter an nescoid re n-abur fleghmon
Et adeir Avicenna co ndentur nescoid te o linn ruad 125 & ata linn ruad seim and, & linn ruad is seime na sin, & linn ruad roseimh. O linn ruad is seime na sin, doniter an nescoid re n-abur formica corrusiua, & on linn is seime na sin, doniter an nescoid re n-abur formica miliaris, & is mó bis isin feoil na isin lettur, & bi si mar seangan mor; o linn ruad roseim doniter an nescoid ri n-abur formica ambulatiua.
Labrum anois dona nescoidibh fuara, & o 4 neithib doniter iad .i. o linn fuar no o linn dub, & o gaotmuirecht o uisgiamlacht. Na nescoidi doniter o linn fuar, doniter ni dib o linn fuar seim maille becan do linn ruad, mar atait na gorain fasas isin oidhchi & ingena na h-oidhchi aderur riú; & doniter ni ele o linn fuar remur mar atait cnuic braighid & nescoidi na nosgall & na loch mblen, & is da cinel sin na faithnidha. O linn fuar medhonach doniter an nescoid bocc gan teindes.
O linn dub doniter sglirocis .i. nescoid cruaidh, & canncer .i. aillsi, & glanduile .i. nescoid bis mar mesoig; & bit siad arna ndeguilt risin mball, & a mesc in letuir bis sgrotuile, {MS folio 25b} & lenuid síad don lethtur , & ni lénund don ball: & in da nescoid ele adubrumar .i. cancer & sglirocis, bit arna ndaingniugad
Is iad so na nescoidi uisgiamhla .i. idropis & errnia, & tumtuidhi; & uair and bidh nescoid uisgiamail arin sicne126.
Is iad so na nescoidi doniter o gaotmuirecht .i. na nescoidi ina mbi siad mar anail, & sgaruid in feoil & in lettur re ceile; & in trath glactur hi doni cinel gabala rit. (&) Nescóid ele re n-abur catexia, bid gaothmuirecht indti a folud an boill fein , & in trath glactur hí, ni gabund rit acht sgailid trit na poiribh.
Et bidh a fís aguib co fuilid 4 h-aimsera agna nescoidibh doniter o na 4 lennuibh .i. tosach, & tormach, sdaid & digbail. Is edh is tosach dí, in trath tindsgnus in t-adbur dul a nimell, na mball, & tindsgnus medugad do dénum. Is edh is tormach and, an trath méduidhes & attus. Is edh is sdaid and, in trath anus & nach meduidenn nís mo. Is edh is digbail, an trath tinnsgnus laigdiugad & aipiugad, & teid cum silid no sgailter gan mothugad, no teid cum cruais, oir is iad sin na 4 modha ina crichnuigter na nescoidi sin.
Is iad so na neithi on aithinter na h-adbuir o tiaguid na nescoidi .i. dath & teinnes & fiabras noch lenas íad, & luas no moille in gluasachta, & glactur le mer no le derrnaind, mar adeir Hali.
Is iad so comarthaí na nescoidi doniter o fuil deirg .i. atmuirecht ina timcill & linadh na cuislenn, & bualad, & buigi, & leimnech. Adeir Averroes curub iad só comarthai na nescoidi doniter o fuil deirg .i. dath derg maille tes laidir & re teinnes mor. Is iad só comarthai na nescoidi doniter o linn ruad .i. in ball ac dul a mbuidhecht, & teinnes laidir, & seime na lennann, & is da cinel sin in nescoid re n-abur formica ambulatiua. Comartha na nescoidi doniter o linn fuar .i. in ball is se ban gan teinnes mor, & gidh glacuidhi é, & se bog atmur, & bun-lethan . Comartha na nescoidi doníter o linn dub .i. gan teinnes mor & dath dub riabach dorca air, is e talmaide & na cuislenna ina timcill lan do linn dubh.
Mod o adhbur arna dortadh o ball co ball tic in nescoid, tic sin co h-oponn, & mad o imurcach na h-ailemna sa ball, tic co mall, tar eis a ceile. Madh comsuigighti na nescoidi, bid signi comsuigighti acu do reir na lennand o ndentur iad. Mad hi fuil derg bis cintach no bis tresi and, teid dath na nescoidi cum deirgi gan beith solus. Madh he lionn ruadh as mo tigernaidhas and teit an dath cum derge & cum soillsi, mina morga se . Madh linn fuar saillti bis tresi and, teid cum baine maille cinel buidechta, ar son cumuisc lenna fuair ar linn ruad, oir bid linn ruad is e solus in trath nach cumuscinn {MS folio 26a} se re linn ele; & bidh bruth do gnath san inadh a mbi linn fuar saillti. Mad é
Tuic co tuismigter nescoid isna ballaib let isthigh, mar tuismigter isna ballaib imellacha, & atait neithi dibh marbus co h-opund ar son uaislecht na lennánd, & na mball, & teindis & fiabrais, mar ata eslainti in craide & a nescoid : neithi ele is moille marbus na sin, mar ata nescoid na nao no na selci, & na narunn, & in gaili: & atait neithi ele aga fuilid anmunda disli, mar ata nescoid in easnuidh re n-abur pleurisis. Et is ime aderur pleurisis ria .i. is inand pleur isin Greig & easna tri Laidin & isin Gaedilg , & is inund sis & suigugad .i. is uadha aderur pleurisis .i. ona suigugad arin esnach, no laim ris arin sgairt. Perpnomonia .i. nescoid na scamhan. Frenicis .i. nescoid na h-incindi.
(&) Atait 4 comarthai ari n-aithinter in nescoid bis let istigh .i. att & teindes & gortugadh na noiprigthi, & na neithi adubrumar, mar ata fual & feradh & neithi is cosmuil riú. Et atait .u. comarthai airighi ac pleuricis nach etur do sgartuin ria .i. decracht na h-anala do tairring, & fiabras gnaith, cosachtach, tindes isin taobh, & cuiridh Avicenna in .u. comartha cucu só .i. puls serrinus mar fiacla cailligi ac bualad a fad o ceile & coscc aturru.
Tuic co n-abur nescoid o da cuis .i. co mbi sí o adbur te co nadurtha,no co ngabhúnd si tes co h-aicideach tri morgánd , mar adeir Avicenna.
Comarthai nescoid na sgamhan ann so .i. puls tonnmur. & tes itir na slindenuibh, & dergi na ngruadh, att isna suilib, fiabras rotren, deacracht fana anail do tairring amail do beith aca mucadh.
Comarthai nescoid na n-áo .i. puls is lugha na in puls remraithi, & teinnes maille tromdacht, cosachtach tirim, aiterrach gnee co minic, ferad maille fuil, & ni loigenn anti ara mbi ara taobh deas, fual buaiderta mar uisgi nighthi feola, & dealb na nescoidi mar re núa and, & in corp is e truagh.
Comarthai nescoidi na seilce .i. att & cruas ina leith cli amain; & ní mar sin ina cruas, no na ndunadh can nescoid, acht cruas indtu co leir; oir is amlaid ata in tsealg ina ball
Comarthai nescoid na n-arúnd .i. teindes & tromdacht, fiabras gnaith, & mad isin aruinn dheis bias, arduighi a teindes co roich na h-ao, & {MS folio 26b} mad isin aruinn cli, islighi co roich in leis. Mad té in cúis bi in teinnes ger bruiderrnach. Mad fuar in cúis, bidh in teinnes tromda, minab gaothmur in cuis, oir bid in teinnes and sin etrum, luaimnech on inadh co ceile.
Comartha na nescoidi doniter tri faothugad & teid cum silid .i. teindes timcill in adbuir gan beith ger; & gan adbur te do beith ann o lennuibh te, & gan an brig do beith co laidir no anmunn, acht aturra sin; tiaguid na nescoidi sin isna balluibh inmedhonacha, nach teid co h-opund cum bais no cum bethadh; oir is egin mar a mbi in nescoid sin co mbidh co fada isin eslainti, & na lenna is iad remur dodilegtha, & nac folmuigter an t-adbur co leir, amail adeir Galen, isin 3 lebur do Pronostica, oir crichnuigter ann sin in t-adbur 127. Adeir Galen isin 3 lebur do Pronostica, in trath bid na lenna te nach fetunn in brig beit co laidir, & is amlaid sin is coir sin do tuicsin .i. in eslainti nach tic o lennuibh te, noch crichnuigter trí nescoid , nach
Et da mbía an eslainti isin geimred & ar duine arrsaidh & gan faothugad no folmugad ele do techt cuige fo cenn xx. la, & in teaslan ar bisech, is comartha ar sin cur crichnuidhi a n-nescoid , & in t-inad is mo o tic an t-allus is and tic an nescoid; & da mbuailidhi cuislenna na nairgidh co lethan & in anal co luath, is deimin co mbia nescoid a mbun na cluaisi, no na leicne, no isin mbraiget, & da mbía tairring laidir let atis don sgairt cleib, no isna lochaib blen & isna lairgibh,128 & teindes & tesbach indtu, is comartha air sin gurub isna ballaib ichtaracha ata an nescoid.
Et adeir Galen isna fiabrasuibh saothracha gurub isna h-altuibh & isna leicne is mo doniter an nescoid, ar son anmuindi & in gluasachta & edluithe na mball & a mbuigi; oir tairringidh in gluasacht in t-adbur cuigi, & cuiridh.
in fiabras cum na mball nanmund, oir adeir an. doctuir curub ullum cuires in naduir in t-adbur & imurcach na lennann cum na mball anmánd.
Abrum anois don fual .i. dfual lucht na h-eslainti so .i. na nescoididh: & tuic da mbía da dath isin fual i. dath olla an camuill ina uachtar & a ichtar a ndath inapus, signidi sin nescoid, & da mbía in fual mar fual ainmidhi bruideamail signidi sin frenicis . Madh tiugh an t-adhbur & a beit uisgiamail signidi sin litairgia.
Item da mbia an fual doinderg & a beit la ac dul cum data inopus & dath in luaidhi ina uachtar, maille cubar crochda signidi sin nescoid te isna h-aoibh. Item da mbía in fual buaiderta, bec, omh, signidi sin nescoid fuar na n-áo. Item da mbia in fual tiugh ina folud, & cinel aduirci ann ina dat, maille moran do graindighibh beca soillsi na lar, signidi sin nescoid an ghaili o linn fuar.
Item da mbía in fual is e isil , ina dat, do reir Egidius & tanuidhi ina folud & moran dellraid ann, mar ga ngreine, maille corpuibh beca mar luaithred ina ichtar, signidi nescoid no dunad na seilgi. Item da mbia in fual is e dub ina dath, no mar dath inopus i. tosach na h-eslainti signidi sin an bas {MS folio 27a} dfagbail, & uair ele signidi nescoid isna h-airnib, modh becc hé.
Item da mbia in fual arin dath re n-abur sianosa .i. dath comhsuigighti sin o gile & o duibí & o deirgi, maille corpuibh
Labrum anois do taisceltaib na h-eslainti so na nescoididh, oir adeir Ipocras curub tresi an teinnes ag aipiugad na nescoididh na arna h-aipiugad, & adeir Galen curub fir sin & co h-airighi da n-innurbtur an siled. Tuic co crichnuidter ní dona nescoidibh a cind .xx. la, & ni ele a cind da .xx. la & ni ele a cind tri .xx. la; oir da mbía in t-adbur is e té, & in ball a mbia is e té, crichnuidter sin a cenn .xx. la; & da mbia an t-adbur te & in ball fuar, no in t-adbur fuar & in ball te,129 crichnuidhter sin a cind da .xx. la, & da mbia in t-adbur & in ball fuar crichnuidhe sin fo cenn tri .xx. la: & dena sin do comairernh on la fa tiucfa na h-aicidi so, & bidh nís tresi, no ni is mesa, na mar dobai ár tus .i. driúch & greánd & fiabras ger . Creid co mbrisfé an nescoid a cenn da .xx. la uadha sin no a cenn tri .xx. la.
Item da ndech adbur na nescoidi a nimell gan faicsin co h-opunn, ata cechtar do da ni and sin .i. teid in t-adbur as
Tuic co fuilid .u. cuisi ima n-imighenn adbur na h-eslainti gan mothugad .i. adbur na nescoidi .i. seimidecht na lennann & edlus an boill, & tes an aoir, & brig in leigis, & tresi brigi in othair, mar adeir Galen isin 2 lebur do Pronosticorumh.
Item is mo tic gach uile nescoid isin geimrid na in gach aimsir ele, & is fada anus & da fagha foirithin ní impoighenn aris mar adeir Ipocras sa 3 lebur do Prognosticoquorum, & is dona nescoidibh noch doniter o faothugad tic o lennaib fuara, labhras Ipocras, oir is andsa geimridh is lia na lenna sin, & is and is lia & is mo tiaguid na nescoidi sin.
Item an nescoid bis i mball oirida gan teinnes, signidi sin an naduir ar legan a brigi follamnuighti uaithi & co h-airidhi mod o fuil deirg no o linn ruad doniter. Et adeir Damasenus gurub andum doniter teinnes nescoidi acht o lennaibh te , & adeir Ipocras sa cetlebur do Pronostica, an nescoid cruaidh doniter gan teindes gurub neambaoghlach, & da nderntar maille teinnes ger, gurub baoghlach hi ac fecuin na nescoidi doniter [gap: cut off/extent: last lines of folio]o lind ana mbi cruas & teindes gan beit ger ach teindes tromdha. Item an neascoid na teit cum silid ni den teindes minadurtha leath amuith mar doni in neascoid doniter
Item an nescoid bis let anís don imlican, is andum téid cum silid ar son fuachta an inuidh a mbi si. Item an nescoid aca mbí ceand ger gan beit lethan tis, is ferr hi na in nescoid aca mbi bun lethan & gan cenn ger aici, oir signidi an cetnescoid nert na brige innarbus in siled.
Item in trath doní nescoid sgamhan do nescoid an taoibh, no litairgia do frenicis, is olc sin & is luga dolc doní, mad hi nescoid an taoib doní do nescoid na sgamhan, no frenicis do litairgia, adeir Avicenna. Et adeir se fos an trat teid in t-adbur o ball uasal cum boill anuasail, gurub maith an comartha sin & an trath teid o ball anuasal cum boill uasuil, na cum boill nach fetund a dilegad co maith, is olc in comartha sin. Tuic curub minic bís fiabras & crith tar eis an tsilid do denúm ar son in adhbuir ac brised & ag loscad an lethtuir & gid eadh do coisc an fiabras dobi ar dus ac denumh an tsilidh [add.]§.
Item fetur an nescoid cruaidh bis isna h-aoibh do leiges i tosach in adhbuir maille decuir moir, & o sin amach ni fetur,
Item an nescoid te bis isna hindibh feolmara uair and crichnuidter o diansgailed oir is anmann edluith naduir na feola & ata si a ngaire don fliuchaidecht; & an nescoid bis isna ballaib feithtaca is mall tinailter, & is maille na sin diansgailes, oir is maille bis an tinol ánd, & gach cruaidhe bis, is moillídi gabus diansgailed, mar adeir Galen sa 3 gres do rindi Ipocras, & adeir Ipocras sa 3 gres dorindi Damasenus: an raod tic co h-urusa co teid se co h-urusa.
Item gach uile nescoid doniter o neithib contrarda gacha dirga bis gurub misdi hi , oir signidi imad & olcas in adhbuir nach fétunn in naduir dfollamnugad, na dfulúng, ar són na contrarachta, oir adeir Galen, an n-eslainti aca mbi adbur mor & aiterrach adbuir is faidi hi na an n-eslainti aga mbi aonadbur, cemad mor hi, oir ni fetunn an naduir an t-adbur mor & in t-aiterrach do dilegad re becan d'aimsir: & is amlaid is coir sin do tuicsin, don eslainti coimsuigigthi doniter o tes & o fuacht, ac fechuin na n-eslainti doniter o tes amain; & ni coir a tuicsin don eslainti doniter comsuigighti o tes & o fuacht, ac fechain na n-eslaintid doniter o fuacht amain, oir is faidi[gap: Last line and a half of 27b cut off]
Gach nescoid doniter o adbur loisce, mar ata antrax, formica & carbungculus is olc hi & is marbtach da mbia maille fiabras. Trit sin {MS folio 28a} is mor in secran don droing do-beir oslugad arna baindibh dubha ni is taosca na is abid iad: da mbeid ar comhuir an craidhi, no a ngaire do, is marbtach, & da ndechaidh co h-opúnd gan etrumugad don othar, is comartha bais sin.
Item gach uile nescoid asa tic fuil no sugh uaine roim in sechtmad la, mina brisi co foreiginech, signidi sin bas, oir ní fetunn in naduir adbur na nescoidi dindurbad co h-opund maille dilegad raoda eigin leth imuich don naduir, oir ni foghnunn an dilegad doni in naduir i tosach in adhbuir: gid edh da ti moran do comarthaib maithi uadha na diaig, ata a n-aicid nach testuigenn co luath .
Tuic fos gurub iad so is comarthai maithi in gach uile eslainti .i. brig laidir agan othar, & e fein co sdaidamail & spirut maith aigi, & adbur na h-eslainti dindurbad co h-urusa co h-uilidi, & co mad inunn bis an tes isin corp, & gan ítta air, & comad maith bias fo cenn a fuail, & a feruigh, & a alluis, & collata; & cibe bes mar sin eireochuid se o gach uile eslainti adburda; & cuirid fer in trachtaidh so fersada orro so tri Laidin, & is iad so a focuil tri Ghaedilg .i. brig & menma, etrumacht, spirut, collad & buille; & adeir Gatisden 131 gurub maith na comarthai
O do labrumur anuasana do signib & do cuisibh na nescoididh, labrum anois da leiges, & atruigter a leiges do reir aiterraidh na n-aimser, oir is du ina tosach neithi fritbuailteca do tobuirt, & ina tormach, an trath meduighes & lethnuidhid, na neithi frithbhuailteca maille neithi aipighteca, & ni is mó dona neithib frithbuailteca; & ina sdaid neithi aipighteca amain,
Is du ina tosach neithi fritbuailteca do cur riu acht a casaib airigtibh. Cas dib .i. mad follus co mbia in corp lan do drochlennaibh 132...{MS folio 28b} torrca, oir adeir Damasenus co toirmescter an fritbualad isna nescoidibh o tri neitbib .i. o linn, mad neimnec no luaimnec é, oir bid and sin bualad do reir brige; no o linn pecaighes do reir meidi ar son a imuid, co linund sé na soigthige, & ní du and sin frithbualad do tobuirt, & laigdighter é ar son a brige, oir madh anmánd in brig, ni dlegtur in fritbualad do tobuirt. Cas ele nach du an frithbualad do tobuirt da mbeid na nescoidi isna lochuib blen, no na braighid, no isna h-osgallaib, oir is cucu sin cuirid na boill uaisle a n-imurcacha, & da tuctur an fritbualad and sin, impuigter an t-adbur cucu fein and sin, & is mor an baogal sin. Cas ele .i. da mbia nescoid arin timtiracht, ní du frithbualad do tobuirt, oir is cucu sin innurbtur a n-imurcacha uile. Cas ele, mad nescoid tic o faothugad hi, ní du in fritbualadh do tobuirt.Acht muna siligh an tadbur cum baill neimnigh uasail mar ata an tsuil oir is du ann sin an fritbualadh do tobhairt [add which is trans.]§
Masedh doniter leiges na nescoidi te o da modhuibh .i. o folmugad an lenna o ndentur an nescoid, & o aiterrach an drochcoimplexa. (&) Madh o linn ruad doniter a h-aiterrach133 is eigin and sin .i.[add.]§ in drochcoimplex d'aiterrach. Madh o linn fuar no ó morgad doniter an néscoid, folmugad is dú do tobuirt and sin. Et cuirid Aueroes an 3 modh ann so .i. an remcuis daitherrach.
Tuic co fuilid remcuisi agna nescoidibh .i. mar ata remcuis línta , & primcuisí .i. cuis let amuich mar ata toitim no bualad no gerradh ainminic . Na nescoidi doniter ona primcuisibh, uair and doniter iad maille línadh in cuirp, & uair ele gan línadh gid edh bidh linadh rannuighte sa ball a mbí an nescoid, & is uadha doniter sin .i o sgailed an adbuir cum in boill, & is uadha doniter an sgailed sin, o línadh in cuirp uile, no o línadh boill eigin bis a ngaire d'inadh na nescoidi, no o nert an boill innarbus a n-imurcacha uadha cum boill ele anmfuind. Furtachtuigi cuigi sin cengal na mball re ceile no fairsingi na sligidh, & uair and is cuis do tairring in adbuir cum inuidh na nescoidi, & drochcoimplex te an boill, oir is dilis don tes tairraing do dénum.
Is cuis ele di .i. teinnes rolaidir an boill a mbi an nescoid & doniter an teindes ara son sin, & doniter o gluasacht na brigi innurbuidti an trath indurbas a h-imurcach uaithe, mar
Mad línadh is cuis don tairring sin, madh o fuil deirg doniter hi, legar cuisle dó, & madh ar són mailisi lenna ele, folmuigter le purcoid no le sgethrigh. Modh iad ar aon bis cintach, dentur na tri neithi sin, & dentur in tairring cum in boill is faidi uait ara comuir .i. da mbía nescoid te arin suil curtur adurc maille fuiliugud ar cul in cinn, oir folmuige sin adhbur na nescoidi & tairrngid an t-adbur ara comuir co mor, & adeir Galen, da mbia nescoid arin laimh ndeis tairrngter fuil cum na laimhe cle, & fa sech134 ina (deis) .i. da mbia in cois deis tairrngter [gap: extent: several folios]135 ...
{MS folio 29a} mairt & lachan & gandul & senféoil saillte, praisech, pis, caisi, biada arna prigail, indidha na n-ainminntedh; & gab ainnsein cosa cerc & cuir fo luaith iad no co scara a feoil riú & a croicenn , & cuir riú an croicenn is e te, fo tri no fo 4, & ben fuil astu ainnsein fo guairt le t'ingin.
Item gabh coirt sailech arna loscad & cuir finecra trithi & icid sin na faithnídha arna cur riu, & poiri, & ficcus .i. faithnidha boga bis laim ris in timtiracht; & bi a lan do grainnedhaibh beca indtibh, mar bis isna figidh, & is ime sin aderur ficcus riu, oir is inann ficus & figi: & cibe ara mbiaidh sin, ibhidh sugh pipinella, & cuiri é fein mar cerin ríu, & foiridh.
Item raod arna derbad agumsa fein co minic am corp fein .i. agremonia do coimilt dib co minic, & a brised maille salunn & re h-aigeid, & a cur riu gach lao mar cerin, & portulaca do coimilt gach re la, & doni sugh duilleog sailech in cetná.
Item cac gabuir & finecra do cur orro & foirid iad, & a cur té co minic ríu & maille fínecra & foiridh. Adeir Calsidus curub leiges dilis coitcind doibh cocol & fual do coimilt dib, da mbeid siad mar mesoccuibh no mar sgeith ailt, & foirid luaith seilci maille senblonac gan t-salunn iad, & ni
Et is imda cinel orro so, mar ata lupia & cocorrindés; & tuic gurub maith sin, a ngerrad, & an ait do loscad indus nach silfe imurcach fola astu: no brister gairleog maille salunn, & athraighter itir la & oidhchi co ma tri, & gnathuigtar co maith re .ix. laoibh mar sin & coimmbrisidh iad re plata . Mad ailt gan fuil do tsiltin doibh deis a ngerrta, cuir lín an damhain alla riú, no gelan uighe maille finnfad mil. Et is leiges coitcind orro a cengal faona mbun le ruaindi dfolt eich, no le snaiti sida, no co toitid siad.
Et adeir Aueroes curub i n-aimsir na plagha & i n-aoir truaillnidhe is minca tic in nescoid re n-abur carpungculus, & is trit sin fiuchus in fuil innte & morgas, & lenas drochcoimplex136 fiabrais morgaigti comsuigigthi o athrugad na lennand í. Et is edh is foirmica and .i. nescoid siublus isin lethtur & ni bid si co letan, & uair ann bid baindida letna on inadh co ceile and , & doniter crechta & bit prema lethna acu, & bid siad ar dath na luatha, & linn ruad teinntigi is adbur doib.
Antrax .i. nescoid neimnech doniter ona lennaibh arna
Item secainter indtu sin neithi fuara laidiri sdipicda no frithbualtacha, frithbualas in t-adbur cum na mball inmedhonach oirida, & na ramruige an t-adhbur co romor. Item secainter neithi diansgailteca rote, indus na lasand an t-adbur te, acht curtur neithi tirma fuara gan losgad, a mbia becan attairrngti riu, mar ata cruach Padruig & min eorna & aran brain & ailim maille h-aigeit. Tuic mar riaguil coitcind, gach uile leiges filuin co leigisind carpungculus.
O do labrumur don filun, is iad so a taiscelta .i. sgetrachadh, puls laidir, allus fuar, anmuindi craidhi, & da meduigidh sin, is comurtha bais. Item in filun ara mbi dath na lasrach, ni h-indleigis é. Item tirmuig domblas ae muici, & cuir leitid a beil risin cneidh de, & mina lena aonraod de an cneidh, is comartha bais, & da lena, foirid in filun & in gerrad doni madrad cuthaig.
Item is do leiges in filuin cuisle do legin asin ball a mbia se, oir is riaguil coitcind , nach du an t-adbur do tairring cum a contrarda. Cuir ainnsein neithi frithbuailteca timcell & neithi tairrgteca gan beith rote arin nescoid fein, & tobuir let istigh neithi a n-aigid na neimi, mar ata viola & bithnum & sgabiosa; & conduimiter an medhon lac do gnath le séne & le casia fistola & le sal chuach. Ainnsein d'aippiugad an filuin & da brised, cuirter buidhen uighi & becan saluinn & mela arna suathad trit a ceile co minic sa lo air: no dentur cerin dfigedhuibh & do taos goirt & doilioli 137 & do salunn air.
Item da curtur cac pecoigi air, brisid & aipighi & slanuidhi. Item nonín do brisid itir da cloich & a cur air & buiden uighi & se omh, & salunn arna loscad, & cuir trit a ceile & brisidh fo cend an 3 la. Item pimpernella do brug na aonar, maille unmach 138, & is cumachtach sa cas sin. Item sgabiosa do brugh maille, blonac, & is derbta cumachtach sa cas sin e, & glantur ainnsein an tinadh le sugh mersi & le mil & le min cruithnechta no le sugh mersi & le mil amhain . Mad romor in tinnes gab prem lili arna mbrugha n-uisgi & cuir air, no prem lili & nonín & gelan uighi, & cuir ainnsein pudar
Item a n-aigid na tinedh Dia .i. na nescoidi re n-abur ericipila .i. gabh caisi úr & {MS folio 30a} bruid co laidir é, & cuir mil trít, & coimil dibh, & cuir duilleoig praisce orro da eisi sin, & icid.
Labrum anois do nescoid na n-uirged, oir cruadhuighid na soighidhchi uair ánd, & bid nescoid orro, & bi as só at ara folud fein, & uair ele bi att inntu ar son tumtuighi, & is cosmuil re nescoid é, & ni hedh. Et is edh is cuis di sin .i. uair and in trat bis an geinemuin ar siubuil, no ar slighi a dul amach, mar bis isna dainibh glaccus na mná, & dlutuighes co laidir riú iad, & renab ail coimriachtain do denum riú & na denuid: & uair ele ar son marcaidachta ar each ansocuir, no ar son leime beires nech ar each, & tegmuid a uirgi faoi: & uair ele ar son aislingi collaidi , & cur tindsguin in geinemuin tiacht amach, & gur bacadh dí tiacht.
Mad o fuil deirg bias, biaid in dath derg and sin. Madh on geinemuin, biaid in dath riabach.
Et is e so a leiges sin .i. clister do tobuirt re ruibh, & re meas torc allaid, & le cuimín, & re pairitair, & re lubaitse & le uolubard, & le h-ola na roisi & le benedicta arna gerugad
Mad isin leith deis bias, legar cuisle na laimhe deisi do. Mad isin leith cli, legar cuisle na laimhe cli mar in cetna, & cuirter cuimín & ponuir, ar ndenum mine dibh, & ola in uolubaird, & pairitair trit a ceile, & curtur riú, no ponuirí glana & fin & bran. Item gabh pairitair & ruibh & camamil, h-ocus, (fransi) , lan duirn de gach ni, & berbtar a n-uisgi & dentur urbruithe um na h-uirgib dibh ar cedlongadh.
Mad te an cúis, coimilter ola na roisi de. Mad fuar, coimilter ola an camamil, & da mbia an t-inadh is e derg, gabur sugh na cruaiche Padruig, is e bocc, & tumtur edach lín and, & curtur air, & legar cuisle inmedhonach in ailt let istigh dó; & curtur fuil mil, is i té do, & casia fistula uirrthe, & aipighi e, & gach uile nescoid te & fuar.
Item is maith in gach uile nescoid arand & uirgedh, gafunn arna berbad a fín, & a cur riú, & ceirin h-ocuis. Item aipighi in coblan nescoid fola deirgi, & boccaid a cruas & doni ros lachan in cetna. Mad nescoid lenna fuair no uisgiamail bias and, dileghtar an t-adbur le prema mersi & raideoigi , & le bilur, & le h-isoip, & le calimint, & le licoiris, & le mil; & folmuigter e le h-agairc & dentur aris in clister & in sgetrach. Ainnsein curtur riú neithi tolltanacha, mar ata surrumunt arna berbad le fín & le haigeid .
Item is maith caondach craind ar gach uile nescoid
Item is maith terpintina, & ros lín, & fíne grecum, & sil hocus & croch, & bran arna criathradh co mín, ar gach uile cruas & ar gach nescoid fuar ce mad bocc hi, & da mbia cinel teinnis innti, curtur ainís fariú, oir coiscid a teinnes. Item is maith fine grecúm arna prigail a n-im no a n-ola arna nescoidib cruaidhi, & is teó é na in ros lin, & mad139 ailt a oipriugad nis laideri, cuir duilleoga lili fariú, oir is mo coiscis an teindes na na prema; gid edh ata brig aipigthe diansgailtech ina premuibh, & adeir Avicenna gurub maith duilleoga lili isna nescoidibh te.
Labrum anois dona nescoidibh te bis isin maclach , doniter o cuis let amuich, mar ata bualad no toitim, & o cuis let istigh, mar ata, fostog na fola mista, no a decracht le lenb do breith.
Is iad a comarthai sin .i anmuindi craidhe & teinnes cind & muineil, tromdacht isna suilib, & buidhecht isna balluibh imellacha, itta sir & gne don fual ... an galur re n-abur disuria, & fiabras (airduairighi) ánd .
Et doniter an néscoid fuar o cuis leth imuich mar ata, fotrugad uisgi fuair & gaoth fuar, & o suighi ar cloich fuair, & o biaduibh fuara rigne, amail ata baindi & imurcach tortha; & doniter o cuis leth istigh hí, mar ata fostog fuail, & ro-imurcach lennann ;
Leighister nescoid te na breithi o cuisle na n-áo, & risin cuisle ri n-abur souena, oir fostid an fuil mista andsa nescoid, & dentur sgetrach da eisi; & dentur sisan ina mberbtar sal cuach & adhund & na caithid anti ara mbí acht becan bidh & dighi, & bid co fada gan collad, & curtur neithi degbalaid san inad a mbiadh. Aindsein cuirter casia fistola ina leigesuibh, & berbtar h-ocus & ros lin & cruach Padruig & curtur ola na roisi trithu, & curtur olund and, & tumtur an olund ainnsein uirridhsi. Aipigter le h-ocus hi & le dathaibh & le methradh ganduil & le mín eórna, & cuir mar ceirin arin fordronn, & ar an inad a mbia an teindes. Madh abuid hi, brister le figedhuibh & {MS folio 31a} le musdard & le cac gabuir no coluim, & glantur an crecht ainnsein le h-uisgi mela.
Leigister nescoid fuar na breithi le sgetrach & le clister tairrngthech & le h-agairc, & diligtur an t-adbur le premhuibh feineil, & le mersi, & le dubhcosach, & le siterac, & le pollitricum, & le premuib cruaiche Padruig, & le sgabiosa, lan duirn de gach ni, & le coluimpin, & le pimpernella, & le nonín, & le smeruibh grianain, & le fuimiter, & le bithnumh, let lan duirn de gach
Et mad cruaidh hi, gabh smir fiada & blonac ganduil & lachan, & smir mairt, & buighen uighi arna cruadugad, & ím & ceir derg, da ℥ de gach ni; & gabh ainnsein sil feineil & ros lin, commor de gach ni: berbtar a n-uisgi no a fín iad, mailles na neithi adubrumar romuind, & curtur mar pisarium cum an maclaig .
Item is maith sa cas cetna duilleoga na fínemnacha & ola & uisgi & duilleoga praisce. Et adeir Avicenna , da ndech an nescoid cruaidh gan leiges tar mi, no gan an teinnes do coscc, nach fetur a sgailed tri leiges.
Item gabh senblonac muice, ℥ co leth & an urduil cetna do ceir, & ℥ do metrad ganduil & 4 ℥ do mil & dím, & da ℥ do gallbarum, & brister an gallbarum a mortel maille
Tuic gurub é smir is ferr ann .i. smir fiadha, ar son seimidechta na lennann acu: tar a eisi sin, smir laoigh; & is e methradh is ferr and .i. metradh lachan, oir is seimh é, & ní ger: & tar a eisi sin, methradh circi: & is e metradh is ferr ac na h-ainmindtib cetarcosacha .i. metradh leomuin ar son a seimidhechta: & geir bo & geir gobuir ainnsein.
Item raod ele do sgailed & d'aipiugad na nescoididh .i. ros lin & fine grecum & mín eórna & min cruitnechta, figida, cac coluim, taos goirt arna berbad ar aonsligi riú; & curtur ria mar ceirin.
Item dentur pudar do cac coluim, & curtur ola trit, & innurbuid sin gach uile cruas & gach uile teinnes, & da mbia gaothmhuirecht isin mbreith, urailter arin othar sraogach do denum, & tobuir diasimmum do , oir is maith a n-aiged na gaothmuirechta é.
Labrum anois do litargia, oir is edh is litargia and .i. nescoid bis aran incind cuil mar ata frenicis aran incind eduin. (&) Is i sin {MS folio 31b} is litargia uero ann, .i. an litargia doniter o linn fuar amain [add.]§ oir doniter litargia non uera o dethaigibh noch buaidhes an cuimne, no o linn ruadh arna cumusc re linn fuar. Doniter litargia uero o linn fuar morgaigthi sa cuil incind, & bi fiabras ina coimidecht.
Et is iad is cuisi di sin .i. gach uile ni imduighes linn fuar & linn ruadh isin corp, & isin n-incind; mar ata lus, & uindemuin, & gairleog, & tortuid uisgiamla: fin, rolinad bidh & dighi, laitert , meiscci, moran bidh, bainbiadh do caithimh co mor: aran arna cur a n-enbruithi romeith, iascc, feoil muici, moran comnuidhe. (&) Ni bi se ina aonur coidhchi, acht a lenmuin eslainti ele; mar ata coitidiana continua noch bis do gnath. Is and bis an nescoid sin: a fidhisib & i polluib fancain , & is andum bis a folud na h-incindi .
Is iad so a comarthai .i. fiabras anmand aga lenmuin, & becan teindis, dermud, combuaidert resuin, & cinel tigi & buaiderta ina fual, amail do beith fual ainmidhi bruidemail: & moran collata is e bregach: & uair and dermuidid a fual & a feradh do denumhDermad fo cheann a inglain or do trath fagaig fae a inglan gan rathugad§.
Et da mbia an t-adbur comsuigighti & comad é linn
Is iad so comarthai na h-eslainti sin do leith a taisgelta .i. dath dub gorm ar in aigid, & att & gluasacht anordamail, oir is dilis na neithi sin indtu. Item mad saothrach é, & moran do caithimh, & imurcach saindti air cum tuillid do caithimh, & neithi nach aluinn do labairt, & a seile do cur amach co gnathach, is comartha bais; & co h-airighi da mbia allus fuar arin aigid & arin muinel. Et da mbeit {MS folio 32a} na comarthai sin gan tiacht is derb co fetur a leighes.
Tuic co fuil deichfir itir in eslainti so, & itir in eslainti ri n-abur sufucacio matricis, oir fetuid so labairt indti, & ni fetund a sufucacio matricis, & da fobra labairt re nech, ni fetund.
Tuic gurub eigin do lucht na h-eslainti so, caint ard do denum ina fiadnaisi, & i mboill imellacha do cengal co cruaidh, & a mbuinn & i ndernunna do i coimilt co cruaidh no co neargaid siad [add.]§; & curtur a cosa a n-uisgi saillti co leit a lurgan tairrngter i folt, & a sron, & faiscter meir a cos & a lamh co cruaidh: & furailter ar mucaibh sraogach141 do denum ina cluasaibh: & tobuir clister ger doib i tosach na cuisi a mbia Yra pigra Galeni & detda, & surrumont, & mormont, & a cosmailius: & legar cuisle in cind no na srona no an edain do; & bentur fuil asa sroin le guaireach muici. Et curtur cleiti no sima na sroin dfurailem sraogaidhi air, & na h-antar as co brach ac bacadh collata dé; & loiscter folt duine, no neithi drochbalaid ele fona sroin; & curtur fasadurc itir a slinnenuibh; & curtur cleiti ina braigid dfurailem sgethraigi orro; & berrtur cul an cinn, & coimilter ola rosicda de, & aiget & sugh mersi. Ar ndaingniugud na nescoidi in 3 la no an 4 la, gab castorium, & sugh minntuis deirg, uisgi, finecra, sugh mersi; & fiuctar trit a ceile iad, & coimilter do cul an cind iad, indus co ndilegthar iad , & in t-adbur bis and; no tumtur edach and and sin, & curtur ar cul an cind, & athruidter co minic.
Item curtur ceirin do cac colum & do mil ar cul an cind, & furtachtaigi co mor é. Item da mbia becan da ceill aigi, & comad ail leo leighes do gabhail, is lor da leighes musdard & castorium & sugh minntuis dol co minic: & loiscter cogna & gallbanum , & legar a detach fon sroin ag a nduisecht. Et da mbia a bec da ceill aigi, diligther an t-adbur le siroip ina cuirfidter sugh saitsi, & bitione & ruibi & minntus, calimint, ainis, sil feineil, cuimin, ros nendta, sil ruibe, finecra, becan mhela {MS folio 32b} & siucra. Mad laidir in fiabras, tobuir becan don tsiroip ara mberbtar dubhcosach dó. Mad anmann, no comsuigigthi in t-adhbur, tobuir siroip na viola do, & dilegthar le h-oiximel sgille.
142Mod o linn fuar doniter in t-adhbur, bit na suile osgoilti ac fechuin aonraoda co fada, maille comarthai gluasachta 143, & dilighter in tadbur annsin le h-oiximel sgille & le siroip an fuimitir: & folmuighter le hira pigra arna gerugad le becan do colacinda & le hira longadion. Mod linn dub bis cinntach ann, folmuighter le hira rufini, no le diasene. Mad comhsuigigthi an t-adbur, comhsuighter in leighes le hira pigra, & le lictuairi doniter d'ola in rois144.
Item toburtur neithi da ol , & gairgrisim: & curtur ainnsein triacla ar a tengaid, & da feta, sluigedh é. Do tobairt a cuimne doib, dentur lictuairi do lignum aloes, & do casia linéa, & in 3 cuid d'eufoirbium, maille peletra & re mil tritu: & tobuir doib becan deis a ceile. Et berrtur cul in cind aindsein,
Item da n-impaighi frenicis cum lithargia, is comartha bais; & da mbe bunsgind, tic cum maithusa co minic.
Item gab craidhi spideoigi uchtdergi, & cuir fa braigid anti ara mbi an eslainti sin, & an fad bias and ni coideola.145 Item gab an craidhi cetna & craidhi ulcachain, & cuir a n-airdi os cind anti ara mbi an eslainti so, & o teid a cuimne, & do-beir do hi . Item craidhi na faindle maille mil,& inti caithes mar sin, furailidh air neithi tanaic & nach tanaic dindisin fo cetoir .
tumtuigi; & is eslainti sin ina mbrisind in sicne (&) le n-abur sifacc, no ina leathnuidter no ina sinter he: & ar a són sin tuitid na inne i sparan na n-uirgid; no attaid siad isin fordrond maille teinnes, & bacuid siubal do nech.
Et tuic co fuilid moran do gneithib arin eslainti so .i. gne o gaothmairecht, & gne o uisgiamlacht, & gne doniter o lennuibh, & gne doniter o feoil, & gne ele doniter o cuislennuibh, & gne ele ona h-indibh, & is i sin is errnia fire and: oir is i sin in gne ina mbrisind an sicne re n-abur sifacc; & is indtu tuitid na h-indi i soithech na n-uirgid: & gne on tsicne re n-abur sirbus.
Et tuic co fuil arin medhon .i. ar tus croicind imellacha, & leth istigh de sin an sicne re n-abur mirac, & leth istigh de sin sifac & leth istigh de sin sirbus & leth istigh de sin, na h-indi fein. Et mar deluides an sgairt cleib itir na ballaibh ailemnacha & na boill spirutalta; is mar sin doni sifac itir na ballaibh ailemnacha & na h-indi, & na boill tuismigtecha {MS folio 33a} ata se mar sác a condmail na n-indidh a n-airdi: & trit sin an trath brister é, toitid na h-indi sis. Et in trath sines se, bi att & teinnes isin fordrond, & is andum toitid siad ann sin cum soigthighi na n-uirgid gan teinnes, gan fiabras, & is i sin is errnia firi and. (&)
Uair and toitid gaothmuirecht i soightech na n-uirgid: & attaid uair ele he , bi uisgiamlacht and: uair eigin bi
Is iad so as cuise leth imuich don eslainte sin .i. saothar & moran eigme, & leimnech, & co h-airighi deis bidh & an medhoin do linadh: & coimriachtain imurcach: & marcaidecht eich ansocuir a cetoir tar eis bidh: cosachtach saethrach, sraogach rolaidir. Et is cuis doib in silni ac brisedh cum a indurbta . & a fostad tri cuis eigin & sinid na feithi cum a curtur é cum na n-uirgidh; & attaid feithi na n-uirgidh, & doni sin in eslainte cetna. Et doniter hi ar son cengail fada; ar son fostaid na gaothmuirechta, mar bis a n-eslainti re n-abur colica pasio.
Da derbad nar bis in sicne, laighid anti ara mbí fáon, & faisgid an tat, & cuiridh lena meir isteach é: & curtur na suighi é, & aburtar ris cosachtach do dénumh, & da tuitid na h-indi sis, is bristi ata , muna toiti is sinti.
(&) Item dentur teine do do trom; & inti ara mbí in eslainti sin mothuighe se detach na tenedh sinco h-obond [add.]§ & toitid na h-indi sis; & bi ledurtach & gairfidech mor na medhon & ina n-indibh, & do cluinter ar fud in tighi iad .
Mad o gaothmuirecht doniter h-í, bi gaotmuirecht isna h-indibh, & gairfidech; & gluaisid an gaothmuirecht on taob co ceile, & da curtur mer uirre, ni mothuighter tonnmuirecht and, & ni bí tromdacht and, acht etrumugad ac fecain na ngneithid ele. Mod o uisgiamlacht doniter hi, meduighe sicne na n-uirgid, maille tromdacht, & re dellrad; & da nglacctar led mer é, mothuighe tondmuirecht uisgiamail indti: & gabaid risin nglacadh, & ni gabonn risin gaothmuirecht; & is ullum anti ara mbí cum idropise. Mad o feolmuirecht doniter, an teidhm so [add.]§ meduigi na h-uirgid gan teinnes, gan nescoid, maille cinel cruais: & an uair glactar iad, mothuigtar feoil cruaidh ina timcell.
Modh ona cuislennuibh doniter, bit na cuislenna cruaidh fada amail do beidís slata croma and, amail do citer a cosaibh na mbathlach imuirces eirida mora . Mad on tsicne re n-abur sirbus doniter, ce do loighi anti ara mbi fáon, ni impoighenn an t-adbur suas. Mad hí an gne firí, impoighid co h-urusa da loighi faon. Mad iad na feithi tri na curtur an silni sinter and losa mor edluith na puill bís indtu, is {MS folio 33b} urusa leis na h-indib toitim i soightech na n-uirgidh, is é ainm na feithid sin diudimí. Mad ona lennaibh doniter, bi in corp lan do droclennaibh, gan teinnes; & da nglactar in t-adbur, doni cinel gabala rit: & bid buigi inmedhonac and itir in gne doniter o feolmuirecht, & in gne doniter o uisgiamlacht mar sin.
Taisgelta na h-eslainti so. An trath is arrsaid an brisid, & bis bel na cneidi let istig lesach, cruaidh, tar eis bliadna no
Is mor do neithib iartur cum leighis na cuisi so. An cetni dib .i. diet. An 2 ni .i. na h-indi do cur ina n-inadh fein. An 3 cuis .i. i connmail and. An 4 cuis na cneda do cnesugad. An .u. cnesugad & losgad no gerrad . Doniter in cetni dib sin o coiméd antí ara mbi re se misaib gan linadh bid no dighi, & gan imurcach gluasachta do leigin dó: & na caithed torad ur, naid neithi doni gaotmuirecht, amail ata pis & ponuir, & lind úr: & na caithed a saith a n-aoinfecht, & na h-eirget asan inadh a mbía, acht mina roibh roeigintas air cum oiprigti na nadurtha: & na denad aister; & na h-imighed i sdaighri & na beirid léim: & na denad beicida: & da nderna se marcaidhecht acht bid a147 n-inad ard, ac dol [...] innus co mbia si faoi, & ticid se indti anuas . Mad eigin do siubal no saothar do denumh, cricnuigid se roim biadh: & connuimter an medhon
Coimlintar an 2 ni adubrumar cum in leighis mar so .i. loigid in t-othar faon & a leasa co h-ard & a cend co h-isil, & cuiridh in tinde co mín mín le mer suas no co ndech isteach tar eis a ceile ina inad fein mar sin. Coimlintur an 3 ni adubrumar .i. na h-indi dfostad ina n-inadh fein .i. slapar airighti doniter cum na cuisi sin, ina mbi meid 4 mer , doniter do línedach & fillti imda and & curtur cotun ar a lar & fuaidter co maith é & bid ted as le fetur a dunad & a oslugad & bid imell cruaidh d'edach lín a lenmuin de, & cuir itir a sliastaibh e.
Adhon is edh is pairilis and do reir an ugduir .i. easlainti feithid noch tic uair and a ndiaig an galuir tuitminduigh no eslainti is cosmail ris. Et is inann pairilis re rad & gortugadh boill, & uair ann {folio 34a} gortuighter let in cuirp co leir on cenn co roich an cós, & gabaid si blogh don tengaid, no h-i co leir & bacaidh si in urrlabra, & aderur pairilis uilidi ria: & uair and ni gabund si acht an tenga amain no an cos amain no an mer amain; & aderur pairilis randuighti ria sin.
Masedh atait da pairilis and .i. pairilis uilidi & pairilis rannuighti. Et is edh is pairilis and da reir sin .i. bogadh na feithid ar mbuain a ngluasachta & a ratuighte astu & is i sin is pairilis firi ann. Oir isin pairilis nach fir ni bentur acht an mothugad no an ratughad, no an gluasacht mar bis ball na collad no mar tegmas a reogh, no imurcach fuachta nach fétund a mer tsínedh na í dunadh no a dlutugad.
Et adeir Avicenna co n-abur pairilis o comhrad coitcinn & is inann and sin h-i & bogad cibe ball a mbí, & aindsein aenaighidt an da taeb a n-egmuis rann an cind, oir da n-aontuighe
Is iad so na cuisi let amuich .i. toitim & bualad na feithi & a combrugad, & a ngerrad tarrsna; ferc & eccla, & imurcach fuachta dunas no imurcach tesa sgailes: & glacad eiscc re n-abur tarcon. Et adeir Avicenna pairilis ris, co cumuir tarbach, ris gach uile ni cenglas & dunas cind & bunadhas na feithid & nach fetund in spirut dul trithu. Is uada is minca tic sin .i. o linn fuar, & ni is lugha ná sin o linn dub & ni is lugha na sin o fuil deirg & ní is rolugha na sin o linn ruadh, acht mina roibh se arna cumusc re linn ele. Et doniter hi o nescoid, & o faothugad na 4 n-eslaintid .i. in galar tuitminnach, & a colica & a muchad na breithe & an apoplexia.
Et aderim co cumuir co fuilid 8 cuisi generalta, noch bacas siubal na spirut cum na feithid. An cetcuis dib .i. deroilecht & tercacht na spirut in tesa nach {folio 34b} fétund siad imdugad na sgailed na feithid . An 2 cuis .i. imurcach fuachta condmus & coimcenglas an feith. An 3 cuis imurcach tesa
Tuic masedh, co fuil deichfir itir in pairilis & in crupan, oir bactur in gluasacht & in rathugad isin pairilis & ni bactur isin crupan acht in gluasacht amain. Item isin pairilis bid teinnes isin leit eslain & isin crupan bid teindes isin leith slain. Item isin crupan tairrngid an let eslan an leth slan & ni mar sin isin pairilis. Item isin pairilis bid an dunad a mbun na feithid & isin crupan bid isin feith co léir.
(&) Comartha ce in linn on dentur an pairilis. Mad o fuil deirg biaid in puls lan & dath in cuirp is é derg & cuislenna lana; & tancadar roime cuisi imduighti fola deirge. Mad o linn fuar biaidh in corp is e gel & foillsigi signa lenna fuair roime sin isin corp, oir cuirid fuacht air, & furtachtuigter o tes é: & da ngnathaige na neithi imduiges linn fuar, amail ata;
Mod o nescoid tic in pairilis, tic si {folio 35a} maille fiabras, & bi cruas isin ball, & in puls is e diamhuir anmann anorduidtec; & in fual is é gel tanaidhe, & uair ele mar fual ainmidhi bruidamail, & uair ele is é ard ar son teinnis na n-arunn, no fiabrais, no eslainti ele coimlinas é: & an taobh easlan fuar mar do beith ag reogh , & an taobh slan te mar do beith re tenidh, & uair ele laigdigi an tsuil, & camuidh an bel: & uair ele crithnuighi an lamh ar son an cathuighti bis itir an naduir & in eslainti, mar adeir Galen; oir dingid tromdacht no adbur na h-eslainti anuas; & ni fetúnd an brig anmand gabail riú gu leir, & in meid fetus doni & do beir urtocbail suas & o nac fetunn an ball anmuin na inadh fein co diles , bid se ann sin ar crith.
Taisgelta na pairilisi and so, oir da ti crith cum fir na pairilisi is maith an comartha. Item da ngaba fiabras e, is maith an comartha. Item mad arrsaidh anti ar a mbi an eslainti so, is decair a leighes, no ni fetur. Item da ti in pairilis o combrudh na feithid no ona ngerradh tarrsna, ni fetur a leighes.
Item na macaim bis a fiabras, & fual uaine acu signidi sin an pairilis no in crupan do tiacht. Item an trath bis nec a fiabras maille teinnes mor na ceann, ar cosc an teinnis moir, mairid in fiabras, & mairid in teinnes & re línadh re tromdacht, is minic lenas an pairilis sin, oir indarbaid in naduir an t-adbur on inncind cum na feithid maille h-innurbad tromdachta & ni maille folmugad imlan . Item ata in fuacht isin cetceim cum buaidertana brige ainmidhe [add.]§149 & in spiruit & in fliuchaidacht isin 2 ceim deis na fuachta, & trit sin is minic doniter in pairilis o tes.
Item in duine ara mbi tromlaighi co minic mothuige se ar apoplexia, no arin pairilis, no arin galar tuitmindach é. Item an nec aga mbi leimnec na corp, gnathaighi se beith maille anmuinne & re buaidert an rathuighte, & re modurracht na mball, is ullum cum na pairilise é mina folmuigter linn fuar.
Coimlintar leighes na pairilisi150 co coitcinn, & a folmugad coitcind, uair and re rand don eslainti & uair ele re dilis &
Coimlintar an 2 ní maille leighes aga fuil do brig & do ruidlis comfurtacht na feithi mar cumfurtachtaighes blonac mic tire na feithi fuara & desgaid na h-ola rdoniter don lín, & agairc, & oiprecha mesurda ele, mar ata ola laurinum & costinum; & adeir se gurub maith triaclum an gac uile eslainti na feithid noc tic o fuacht, {folio 35b} ara mberbtar uisgi ainissi & duilleoga ruibe & saitsi, & is maith é in gac uile aimsir a n-aigid na n-eslaintidh so. Adeir Misue, & is maith a tosach na n-eslaintidh so é, oir dileghi & seimighi an t-adbur & claoclaigi mailis an adhbuir fuair & is maith iad, tar eis a a ndileghta, oir folmuigid siad & diansgailid fuigill in adbuir, & ata ruidlis acu cum comfurtachta na feithid & is é méd is dú do tobairt de .i. ℥ co leith.
Coimlintar an 3 ni adubrumar le becan bidh & dighi, & le diet teit cum tirmachta , aca mbia do ruidlis comfurtacht na feithid, mar ata incind mil, & taim, isoip, pibur, peletra, enbruiti sencailigh arna buaidert le gluasacht no co curtur é.
Is iad so na neithi is coir sechna isin cuis so .i. imurcach coimriachtana, & collad tar eis morain bidh, & meisci, & deoch d'uisgi fuar, & deoch a cetoir tar eis bidh; & moran fína ar cetlongad, oir tollid se roim in adbur na feithi; & gach uile ní goirt do sechna, & cuisle & comnuidhi fada a fothrucad, & detach in airgit beó & fhínecra, & ubla, saothar laidir tar eis bidh, & aor fuar & gac uile ni rofuar; & co h-airighi isna cosaibh, & isna lamhaibh, & isin ceand; & gan acht becan dighi dol, & gorta dfulung.
Coimlintar an folmugad 151 dilis o 4 neithib. An cetni dib, an t-adbur do dilegad. An 2 ni, a follamnugad An 3 ni, fuigill in adbuir d'inurbad cum a contrarda. An 4, na baicidi do certugad. Coimlintar ni cetni dibh sin le neithib claoclaighes ir t-adbur. Et dentar an tsiroip dilegtha so air só .i. gab sil feneil, & parsille, & milbocain, & ainis, saitsi, emir slebi, caliment, soigerin, bitoine, surrumont, macall; lan duirn de gach ni: sindcer, peletra, cogul, pibur dubh fada, ruibh tirim, stoinsi, pasio lauri, musdard, gensiana; ℥ de gach ni: brister iad & berbtar, & sgagtar, & dentar mar is du siroip dibh maille mil.
Item siroip ele is maith a n-aigid gac uile eslainti fuaire na feithid do reir Seon Misue .i. gab sian slebi 4 ℥ co leith, tim, caliment, ʒ de gach ni: ainis, peletra, se ℈ dé gach ni: pipur fada tri ℥; sindser, canel, calmus aromaticus, croch, ℥ co leith dé gach ni: & cenguilter na neithi (derindeca) 152 so a n-edach lín, & dentar siroip dib maille mil & re siucra: & is
Item piment noch doniter mar so .i. gab galun dfín maith arrsaid, & da punt do mil ar mbuain a cubair di & crotur orro sin tri ℥ do canel & do spica nardi, ℥, & 4 ℥ do sinnser, & ℥ do mas, & 4 do lignum aloes, {folio 36a} & da ℥ do saitsi tirim, & ℥ do croch, & tobair orro becan bristi, & curtur a n-edach dluith lin iad & is maith sin ar fuacht in gaili & na n-áo, & ara mbuga, & ara ngaothmuirecht, & doní anal maith.
Madh ó linn dub doniter hi, dentar a dilegad mar so .i. gab prema raidisi & corr copoice, lili, pione, comtrom de gach ni: bristir & curtur a finecra & a fín re la co n-aidhchi & gab aindsein saitsi & emir sleibi & mordairgin 153, tim, caliment, cuigidech, isoip, lán duirn de gach ni: ℥ d'ainis & do sil, & do sil feineil, dailestar: ʒ do nutmuic: ʒ do canel: ʒ do blath borraitsi: ʒ co leith do coirt fuindsinn & ʒ co leith do coirt croind critaig, ar punt co leith do mil, & berbtar a n-uisgi i muchthar iarund derg: & mad te an aimsir & an duine co h-ócc fetuid crim muc fiadh do cur and farúi sin, & is i sin siroip na raidisi . Mad o fuil deirg bias, dentur a dilegad le oiximel diuretica no pliris, dianntos, diacostorium a naois fuar & i n-aimsir fuar tar eis folmuighti sul ti an tadbur cum anmeine [add.]§.
Coimlíntur an 2 ni rannuighte adubrumar, maille folmuighthe disli, & na tobuir tairring laidir i tosach in adbuir, indus nach racha in brig a n-anmuinne, & na tairrngter na neithi seime & na neithi ramra gan tarring. Et tabuir clister bogtach do ar tus, da mbia cengul air .i. gab dedga, & in da h-ocus, mercurial,
Item folmuigter an t-adbur maille h-agairc & re tuirbitt & le hyra pigra Galeni gan urcoid, & deis a folmuigthi dentur an clister so do .i. gab soigerin & cartlann, caliment, mormont, musdard, macall, sgim, h-ocus, mercurial, & dentur clister dib maille becan saluinn & re h-im & re h-ola.
Coimlintar an 3 ni adubrumar le gairgrisim & le neithib glanus an cenn. Doniter gairgrisim & (le) neithi glanus an cenn le mar a mberbtar 155 musdard, & peletra, & elisdair, & sdafisagria, ysoip, caliment, maille becan aigeti.
Coimlintur in 4 ni le coimilt na mball, & le h-uindimindtibh, & le ceirinuibh & le fotracadh. Et dentur an coimilt sin ar cul an cind co minic & arna ballaib imellacha, & tirmuighter 156 an cenn le premhuibh lili, & le h-edach nglan.
Item an trath curtur ni risin mball teinn is coir a fechuin & a aitherrach co minic, oir uair ann crechtnuidhe se & roteigidh, & ni mothuighter re fuacht an boill é: & da mbia in ball co derg & att and, & in trath laigter air gurub gelad doni, is comartha maith sin: {folio 36b} & mina derrna acht a deirgi fein danmuin and, is comartha sin gur teig an ball; & da mbeith na crechta ann is deimnighi na sin gurub coir a leighes d'atrughugad: & da
Item bid boill isin pairilis nach eidir uindimint do coimilt dib, mar ata in tenga, & in breith, & feithi an lesa: & is edh aderur and sin, an leighes do coimilt do cul an cind, & in tenga do coimilt, & do nighi co minic le h-uisgi beata & le gairarisimce mad duid no comsuidighti & edach lin dordugad ar cumadh na teangad & a cur orro san uisge & an tuisge ... [add.]§: & in t-uisgi beata do coimilt co minic do cul an cind, & don tengaidh, & don ball pairilisech; & do-beir sin an urrlabra, mar do derbad ar moran do dainibh: & is du becan don uisgi sin maille mil no maille fín uair and ag laigdighugad na h-eslainti & uair and a medhon na proindi maille h-enbruithi, no le siroip no le lictubairi.
Ainnsein dentur cerin iman mball le musdard, & le mil; & le ruibh, & le salann remur; no dentur i do gumaguibh te arna tinal a n-aon inadh, amail ata gallbarum , & ocabanatum, & sirabanum, & deillium, & mírr, & maisdix, & lapadanum, eufoirbium, castorium & gumanda ele cona cosmuilius.
Et dentur fotruchad doibh leis na luibib so .i. saitsi, & emir slebi, soigerin, puiliol ruigel, elistront, orofunt, feinel, nendtocc, camamil, eiginn talman. Et dentur fotrucadh fliuch do tar eis na cerinech, & in corp do glanad le h-uisgi ara mberbtar sindach co h-imlan no co sgara a feoil re na cnamhuibh; & ruib, & elestuir, & carui, & pione, luibh na pairilisi, uervine. Aindsein curtur fasadurc 157 co minic ar bunait na feithid & fetur fa deoigh becan fina, is e te, do tobairt doib, & toctar & coimilter an ball co minic le laim, & cludtur co maith re croicind sinduigh no le furun é.
.i. is edh is idropis and, sechran na brige aontuighte isin corp uile noch lenus claoclod na brigi 159...neach leanus claeclod na brigi dileghta isna h-aeibh & isin corp uile do reir Auiceanda neach adeir in trath nach aentaigeann in oileamhain risin mball a teid (ataid E) si, doni si atcomhall & in oileamhaim sin dileagthar ar dus hi & is ann sin sgailtir hi & aentaigid si ann sin risna ballaib & cosmailigh an treas uair ... Donitear fos an easlainti seo o anmhuindi na brigi atairrngti na n-arann no ar son dunaigh no cuimgi na sligeadh ata idir na h-ae & in domblas no ar son brig anbainne brig attairrngthi (no ar anmhuindi na brige atarraing E.) an domblais & ar son dunaigh na sligeadh ata on domblas cun na n-inneadh no ar son anbainde no easbada na brigi indarbthai sa domblas fein oir an trath duntar an tslighi sin bid an duine mar bis neach aga mbi inde dunta oir ni aileamhnaigi ata an brigh attaraing ... {folio 37a} ailemna ata in brig tairrngidsi, & coimlínuidh an brig ailemna a h-oipriugad ar son na 4 mbrig so, & in trat tesduiges brig dib, tesduidi co leir: & is mar sin atait na h-ao ar son an domblais áo, & adeir Averoes in trath bis aon mbrig dib co daingen gan truailled, bí in corp ina sdaid fein gan cunntubart.
Comartha na h-idropise ac techt, & co h-airighi timpanites, mar adeir Galen isin 4 gres dorindi: & adeir se cibé nech aga mbia ledurtach, & teindes fáo an imlican, & faona h-airnibh, & na coiscenn sin re dul amach, no re leighes ele, noch teid se a n-atcomall tirim re n-abur timpanites. Comartha ele cur tindsguin si .i. att do beith isin gaile tar eis bidh & a beith co fada and: & da fogruidhi an medhon re bualad mar timpan160, no, mar tabur , & nach etrumuidhind in flux don othar, & nach
Item bidh in fual isin gne so tanuidhi & uair and co h-ard; & is luga is ard and é, na isin gne re n-abur alsites, oir adeir Galen curub o tes doniter an gne so & ni ho tesaidacht moir na o fuaraidhecht moir acht o tes medhonach; & co coitcinn is mó bis tes isna h-aoibh, & is tighi in fual a n-alsites ar son na lennann bis and. Item bi in puls is e luath cruaidh ar son gaothmuirechta.
Comartha na h-idropise re n-abur asites ac tiacht.i. drochdath arin aigid ac dul cum buidhechta & in fual co h-ard co minic, & nach mothuighann a bec ac tiacht ris, & buidecht isna suilib co minic, & tromdacht isin leit deis fon asnach tar eis siubuil no marcuidhechta, no tar eis bidh no coisidechta 161 no saothair ele.
Item comartha co tainic an t-atcomall re n-abur alsites .i. at isna cosaibh, & isna ballaib ichtaracha: & eirgi amach aga imlican, & na boill uachtaracha do claoclod & in aigid, & in muineil, & in t-ucht, & na lamha. Item bi in fual is e ard, tiug, bec, & is minic bis cubar crochda air, & da dath air, & uair and attaid na suile tri detaighib noch teid ona h-aoib cucu: & is decuir lais a anal do tairring, & cosachtach tirim, & itta gan bathad, miailgis bidh ar son imurcaigh na dighi, & a h-ailgisa: & da mbuailter an gaile fograidh amail do beith timpan and, no da soightech lethlan.
Comartha co fuil an t-atcomall re n-abur iposarca aga tiacht .i. fostad na n-imurcach noch do clecht siled, mar atait
Comartha co tainic an eslainti re n-abur iposarca .i. att bocc co h-uilidhi isin corp, & da nglacuir co cruaidh led mer doni clais and: & ni com atmur an medhon and risna gneithib ele: & bis an puls tonnmur lethan: & imurcach an cetdilegtha, is e geal: & isin da gne ele dath fola bis uire: & bí in fual uair and is e ard, & ni ho tes sin acht o anmuinne na brige dileghta isna h-aoibh: & nach fetunn in fuil do sgartain re h-uisgiamlacht an fuail.
Masedh ni fuil acht da gne {folio 37b} ar comarthaibh na h-idropise comartha dilis & comartha coitcind, noch ata na comartha dilis and co coitcind .i. attmuirecht na cós & na mbónn & drochdath arin corp uile: & atmuirecht na sul ar son anmuinne an tesa nadurtha, & lo na h-innurbtur an ceo cum poiridh an cuirp ar son anmuinne na brige indarbaigti indurbtur iad cum na mball uachtarach, on brig arna cur, & los anmann an dileghad and sin, & in tes nadurtha, impoigh cum na cos, & doniter an gaothmuirecht & an atmuirecht.
Da fiarfuigter cad 162 do-beir gurub mo atuid na cosa isin atcomall na na lamha; aderimsi mar adeir Sirapion, gurub gar na lamha don craidhi, & is trit sin glactur an puls agan
Comartha dilis cuisi na h-idropise, & ni hiad comarthai na ngneithidh. An idropis doniter on gaile & ona h-indibh, & ona cuislennuibh re n-abur misiracia uena, aitinter sin on flux fada do beith roime & gan dath fola air. An trath tic si ona h-aoib, doniter é o cosachtaigh cruaidh & o imurcach an cetdileghta do beith cruaidh. An idropis tic o nescoid, aithinter sin o dath fola do beith arin flux. An idropis doniter on tseilcc,, aithinter on dath ac impogh cum glaisi, no cum datha an luaidhi: & teindes isin seilcc roime. An trath tic si ona h-airnib, bid in brig tochluigtech co fuirtill: & teinnes & tromdacht 163im na h-airnibh don leth tiar & becan bec lethatair do cris an triubúis no becan lethatis .
Tuicc co n-abuir Galen co tinnscnann timpanites on gaili & comfuilngid na h-áo ris. Doniter alsites ona h-áoibh, & comfuilngid na boill ele riú. Doniter iposarca o esbaid an 3 dileghta, & comfuilngid na h-áo ris; & creidimsi co daingin nach dentar ceachtar dibh gan cin ona h-aoibh.
Taiscelta na h-idropise: adeir Aueroes gurub i timpanites gne is mesa don idropis, & adeir Aueroes gurub i
Item in t-atcomall maille fiabras, is e is mesa ánd. Item gach uile eslainti tic isin crith ger, no atcomall, no lenas é, is olc. Item adeir Avicenna da ti flux isin atcomall maille fuil, is bas é. Item da ti flux isin atcomall & gan etrumugad don othar, is bás. Item flux fola no mar do beith fuil ar techtadh, signidi sin in bás, & co h-airighi mad fada in t-atcomull. Item da ti flux uisgiamail gan fuil is comartha slainti, & mad ainmesurda, is comartha bais.
Et da ngaba cosachtach fer in atcomuill, is comartha midochuis . Et adeir Serapion da ti sele drochdatha, drochbalaidh
Item an t-atcomull tic tar eis cruais na seilge, is mo is comartha slainti na in t-atcomall tic ina diaigh , oir ata doich leighis asin cetcuis, & ni fuil aga cuis deiginigh, mina roib an nech dodenadh an leighes co fesach fricnumach, & in t-othar co h-umal do.
Tuic nac fuil cunntubairt gurub indleighis gac uile idropis doniter o fuacht: & adeir Serapion nach leighister aonduine an idropis te. Aderimsi gurub fir sin, do reir a nadura fein, & leighister do reir ealadhon, no aderim mar so nach leighister an indropis te acht maille decuir & re saothar mor; & brig in othair co laidir, & coimplex maith laidir aigi: no aderim mar so, co leighister an idropis ina tosach & ina tormach, & ni dentur tar eis a sdaide. (&) Adeir an doctuir so .i. co facaid se an gach uile gne don idropis, daine aga roibhi
Item is ferr i tosach an atcomaill an bru do beith tirim, na fliuch lac, oir signidi sin an brig do beith co laidir, acht mina roib (nescoid) te and, noch tirmuiges an desgaid. Item da fasa alga sa corp tri drochcoimplex na fola, & isin bel tri mailis an ceoa & na gaothmuirechta, is comartha bais sin. Item da ti isin atcomull drocbalad arin corp uile, & ar in anail, & ar {folio 38b} in sele, & arin allus & arna neithib ele tic as in corp, signidi bas, oir signidi an drocbalad truailled isin corp.
Item adeir Ipocras da crechtnuigter arin corp isin atcomall, nach urusa a leighes, oir ni leighistir na cneda no co tirmuighter iad, & ni h-urusa na cneda sin do cnesugad na do tirmugad, oir atait siad fein lan do fliuchaidacht uilc aicidig. Adeir Avicenna, da mbia crechta sa ball a mbia an drochcoimplex, no alga, nach leighister iad; no da leighister is fada co ndentur, mar ata fer an atcomuill, no na lubra.
Item da mbiaidh da dath i fual fir an atcomuill is comartha bais: mar do beith se ruad tuas , & dath an luaidhi na
Aderim cuigi sin, co mbí teindes isna h-aoibh o nescoid te, & o dunadh, & o gaothmuirecht, & tic teindes & fiabras leisin teinnes tic o nescoid, & is bec an teindes tic o dunadh, oir is mo tromdacht and na teindes. An teindes tic o gaothmuirecht remur gan fiabras, da ti fiabras na diaigh, gan cunntubairt foirid é. Anois cum in resuin. Aderim nach bind teindes isna h-aoibh a timpanites, acht isin gaili amain, & isna h-indib, & ni comaontuighand an fiabras risin ngaotmuirecht bis isin gaili.
Item gabaid an t-atcomall an lénm a mbroind a matar o caithim morain do tortuibh fuara, & o bainbiadh, & aitinter sin o méid an medhoin, & o imurcach gluasachta an toirrcis; & an trath tic aimsir a breiti, mina sgailter issi, dogeibid ar
Do leigis na h-idropisi and so, & atait da leiges uirre .i. leiges dilis & leiges coitcind. Is edh is leiges dilis di .i. moran datrugad spisraid & luibid is dilis cucae d'ordugad co coir cum a leigis. Is edh is leiges coitcind di .i. in fliuchaidecht uisgiamail do tairring & a tirmugad na diaigh. Et adeir Consin co ndentur an tairring sin o 4 moduibh. Mod dib le neithibh furailis an fual do tobairt, mar ata spica nardi & casia linea. Mod ele uisgiamlacht do tairring le h-allus, & le sgetrad & le clisterib, & doniter sin le h-agairc & le sugh gloriam: & doniter an fotrucadh & an t-allus do tairring le saile & le h-uisgi {folio 39a} saile , no le detach uisgi ara mbertar pairitair, & lubaitsi, & bran, & le h-uindiminntibh te amail ata arráton abatis & agripa .
An 3 mod i nglantur e .i. fual anti ara mbi an t-atcomull dol & foirid ann sin, & in galar buidhi an tan tic on tseilcc, & glanaid médg baindi gabuir no baindi bó an t-uisgi cetna sin. An 4 ni tairrngter in t-uisgi sin .i. gerradh letid tri mer let atis don imlican: no fuiliugad itir altuibh an droma, no uirre fein no asna bonnuibh ; gid edh cena is baoghlach an gerradh
Uman ni adubrumar a cianuibh .i. bid a fis aguibh gurub iad so na neithi te furailis an fual do tobairt .i. ainis & sil feineil, cuimin, pioné, spica nardi, casia linea, asarabacara, & balsamus, sginantum, spica selsia. Is iad so na luibi te furailis an fual .i. bilur & uolubard, ysoip, mersi, elestront, lubaitse, emir sleibi, persille, feinel, stoinsi, in da buatfallan, milbocain, lus na magrall , litront, mormont, & na neithi ele is cosmail riu.
Item neithi fuara doní an cetna .i. sanduile, andivia, & a sil, serban múcc, sgairiole, ao ába, dubcosach, lactuca, portuláca, na 4 sila mora fuara: melones, sitruilli, cumquimiris, cuquirbita,166 gurmailli, cnaim imoire. Item neithi furailis sa cuis te & fuar .i. spica nardi, emir sleibi, dubcosach, andivia, crim mucc fiad, ao aba, sanduile, canel, maisdix, nutmúcc, nux muscata, médg baindi gabuir, reubarbum, agairc, casia linia.
Et dentur leiges spetcialta na h-idropise re n-abur alsites, tic o tes, mar so; oir is baogluigi h-i na iposarca .i. da mbia cengal air, dentur clisteri bogtacha dó, ina cuirfidter na neithi so mailles na neithibh coitcinda .i. uormont, detga, cuimin, paritair, salann, bran, ola coitcind. Dentur ainnsein
Madh anmand an t-othar na tobair do acht leighes do berbo6 tar ( ?) ar medg bainde gabuir. Et gid edh aderim aonni nac mor do maith doni an reubarbrum sa cas só, oir da tuctur é, glanaid se linn ruad co h-oirida. Masedh da tuctur é is bec is coir do tobairt de, acht mina roibh an galur buidhi air isin idropis, no fiabras lenna ruaid no nescoid te, oir fetur and sin an tsuim is mo do tobairt de, & is coruidi a tobairt, oir aderur gurub
Item da tuctar co minic in lictuairi so .i. sanduile. da ℥ de gach ni; snas cnaim iboire arna iosgad , ℥ co let de gach ni; cubibe, let ℥; & da mbe tes mor and, da ℥ de gach ni, & sil dona 4 sila mora fuara; & da ℥ do sil andivia, & portulaca & lignum aloes, nutmuic, ℥ co let de gach ni; & punt do siucra: & dentur sin le h-uisgi ara mberbtar andivia, & gnathuiged sé méd maith mocrach de; & na denadh ag loigi acht an trath na d'íngnadh sé suiper, oir ni du leiges na n-áo do tobairt acht an trath bis an gaili folumh, mar is ferr co fetuir, & uair and cuirimsi spica nardi a n-inadh lignum aloés: & do derbus an lictubairi so a morán do dainibh, & is diamair spetcialta agum fein hí, & ní coir a denum na munad do nech, acht ar ngabail luaighi leigis ar tus, oir foirid fo cenn becain d'aimsir.
Et dentur cerin ainnsein do .i. ros & sanduile & indiuia, cruach Padraig, min eorna, aigeid; & na laigidh se no do fetur a tairring le sugh cruaiche Padraig, no inidhuidhi, no samaidh; & dena a mbogad, & cuir becan aigeidi tritu: & tumtur
Et da mbia fiabras cenguilti risin n-idropis, no nescoid, no da ndentur an idropis o fostog na fola mista, no fola na timtirachta, fetur and sin becan fola do legan co h-andum; oir fuaraidh digbail na fola na h-áo, & beiridh a n-ailemain ona balluib; oir an uair bis moran dulc isin colúind, & becan do maith, adeir Avicenna, co ngoidenn an cuisle an maith le, & co fagann an t-olc ina tigernus fein, mar a roibi ar tus: no tuic mar so an ni adeir Avicenna, an uair bis an fuil seim & na lenna remra rigne a fad o inadh a legar an cuisle, gaidid an cuisle ann sin in fuil maith, & fagaidh an droch {folio 40a} fuil istigh.
Et bidh a fis aguibh, ara son sin, curub maith moran fola do legin co minic isna h-eslaintibh so, tic o línadh, an fiabras tic o imurcach fola deirge, re n-abur sinoca, & neithi ele is cosmuil ris; & is maith uair and cuisle do legingo minic [add.]§, & gan moran do legin dí, mar ata coimed na slainti; oir adeir Avicenna curub ferr na h-uaire d'imdugad na in med. (&) Is maith uair and moran do legin dico h-andum [add.]§, mar ata eslainti a mbi teindes laidir, amail ata squinancia, & neithi is cosmuil riú; oir is maith gan moran do legin, & gan a legin co minic, acht becan & co h-andum san atcomull.
Et dena ainnsein cerin arin gaili dona luibennidh so .i. minntus, & mormont, & maisdix, & blath camamil, cuimin arna cur a n-aiget, bitone, prem lili, rois, aran goirt: & na curtur cerin ris arna marach, acht denadh se an t-oipriugad so mocrach, re nergidh dhó .i. bidh se faon & impoigid co minic on taobh
Aindsein cuir cerin arin medon dibh so .i. ruibh, pairitair, uolubard, cuimin, cac bó, sligein oisrida: bruiter co maith iad ar (aonsligi), & curtur, is iad te, ar lecc breid tanuidi, & cuir mon imlican co roich an fordronn: & mar fuaras, teigter aris & cuirter uime; & is ferr sin ar cedlongadh na deis bidh.
Ainseín dentur fotracadh doib dib so, & bid a cend leth amuich .i. ruib & pairitair, uolubard, calimint, camamil, puiliol ruigel, mormont, orofunt, feinel, eiginn talman, eiginn crand, com mor de gach ni: & berbtur hi a corcan arna iadadh co maith; & bid fedan on corcan cum na daighfe arna dunadh a n-egmuis an inaidh a racha an cend amach, & suigid an t-othar ar cercaill arna linad co maith do bran, no do cotun, no doluind gan nighi, co cuire allus de; & coimilter edach lin de, & na caithid biadh and sin na deoch: & in trath moitheocuir an puls arna anmainniugad, curtur na leabaid fein é: & in trath tinnscnus fuacht, tobuir ni don lictubairi adubrumar romuind do.
(&) Da maire ni don at and arna mairech, tabuir clister do, & dena in la tar a eisi sin urbruithe rannuighti dó cum a cos & cum a uirgid, & da mbia att inntu, dentur urbruith dona luibib so dó .i. pairitair & lubaitse, persille, elestront, bilur, uolubard, airgid luachra; & tirmuig iad, da nderrna an t-uisgi eirgis amail ceó on urbruith , lenmuin dib, oir ni du do lucht na h-idropise a nighi a huisgi, & adeir Avicenna nach du doib uisgi dfechuin {folio 40b} masedh as lugha na sin is du doib a ol.
Et mad egin, dentur cerin umna balluib sin do cac bo & do croch, & do cuimin, & leigisid sin iad: & ni du aoncinel leigis do tobairt doib sa cas so, & is mor do dainibh do leighisisa le deochuib & le clisteribh dilegtha isin cas so tar eis a ceile; & re h-uirbruitibh rannuighte na cos, & le h-uisgi na roisi, no andivia do coimilt dona ballaib, & dona h-aoibh, gan ni búd mó; & is fada do badas aga denum sin, oir ní fetur an eslainti so do leighes re becan d'aimsir.
Item raod arna derbad isin cas so is i te . .i. gab sugh na cruaiche Padruig & na h-ao aba, & cuir i fogas lan i crocan criadh dib, & duntur le croicind tanuidhi & cenguilter co laidir, & curtur luaith arin croicind, & curtur a n-uamuin ar mbuain a h-arain aisti, & dentur tene anmund fo slesaibh an crocain do connuim a tesa san uamuin; & osgailter tar a esi sin an uair bis berbti, & sgactur do buain a sugha as; & curtur siucra trit, & tobuir da ol mocrach & re loighi & foirid: & mar do derbas ar duine da nar foguin leiges ele, & ar tobairt becain do spica nardi leis, do tuc se galún fuail an cetla, & in 2 la galun ele, & galun ele an 3 la, & nir leiges do deoch dól ris in fedh sin acht candi na bel.
Et tuic nach du na neithi fuara so dol an gach uile idropis, re n-abur alsites, na neithi te do tobairt in gach idropis re n-abur yposarca, gan neithi fuara tritu. Mar adeir Avicenna in trath labras don idropis co fuilid gneithi dyposarca, & ag timpanites, & ag alsites, oir adeir se co fuil yposarca and o cuis te, & o cuis fuar, & co fuil alsites & timpanites mar sin.
Et is edh is alsites and: in trath bis na boill ichtaracha169 & gan na boill uachtaracha do beith, maille fogur uisgiamail sa medhon. Is edh is yposarca ann .i. in trath bis att uilide ann. Is edh is timpanites and .i. in trath arduiges an meodhon & in timlican amach, & fogruid an gaile amail timpan, cibe cuis on dentur é: & is ime sin is eigin a ndul cum comartha ele, a ndignuis in atta, mar ata in puls, & in fual, & bruiderrnach, & teinnes, & tromdacht; & a fechuin an é donit neithi fuara urcoid doib, & neithi te comfurtachtaighes as fuar an cuis , & orduigid na h-ughduir an trath nach bi a fis cad hi cuis na heslainti, masedh tabuir neithi anmanda doib ar tus na dingna a bec na h-urcoidi, mina h-aithinter an cuis; & in uair nach aithinter ar tus hi, tobuir neithi coitcinda noch fognus in gac cuis doib, mar adubrumar romaind.
Fetur an leiges so do denum an gac uile idropis ge mad te no ge mad fuar, mad idropis uisgiamail hi .i. gab prem feineil, & (glinam-) becan de gach ni, andivia, dubcosach, ao aba, emer sleibi, lan duirn de gach ni: sanduili albi & rubia, da ℥ de gach ni dib so .i. do canel & do spica nardi, becan do
.i. .is edh is uariolí and .i. nescoidi beca no baindidabeca R. A. 1042 dociter isin lettur, ara mbí co minic dath derg noch bis aga ndoimniugad fein cum na feola, noch tic o truaillneadh na fola mista, roim a tic co minic fiabras continoidec fola deirge.
Is cuis don eslainti só mar adeir Hali, an trath innarbus an naduir imurcach fola deirge, no fiabrais continoidigh , tic o cin lenna isin duine a mbí ní don fuil mista no fuil truaillnidhe doni fiuchad cum imil an cuirp, & is as sin doníter an eslainti re n-abur uaroili .i. in bolgach, & is on fuil mista doniter hí. Et adeir Aueroes nach bínd duine nach gabunn bolgach, & is iad a briatra: o ta brig indarbtach uile ball noch cuires a imurcach uada cum boill ele, is as sin doniter in bolgach & in bruitinech, & trit sin ni teid duine uaiti gan gabail, & da ngeinter duine a n-aimsir na fola mista is andum téid se as gan lúbra no galar grainamail.
Et doni sechna oiprighti gnaith uair and co ngabund an bolgach co ma do nech, an uair nach innurbunn co ma
Et tuic nach gabunn si in lenm i mbroind a matar, oir ni ger an tes and & trit sin ní déin se fiuchad. Cuis ele, oir do-beir an naduir a h-aire don raod bis aici aga denum .i. do crutugad na mball. Cuis ele, oir coimedtar fuil mista o tes na breithe & trit sin nach gabund truaillneadh na fiuchad Et tuigid nach egean co ngaband an bolgach gach h-uili duine ge deir Isag corob egean, acht mair so as coir a tuigsin, corub ullum gach neach da gabail ar son na folo mista bis isin leaneam ga breith & munu h-indarbtar hi le fual no le fearud no le h-ullus no le cuislaind, co ngeba si e no corub amairseach e cuice no cug na luibre muna bia se mair so: corub bean glan rug an leanam & si slan tar eis na folo mista & co mbia in taithair as e slan & coimplex maith eig ean leanam & [e] co measardha & gan beith cogmach na biad do caitheam co inordaite & is beig dib doni sin, oir adeir Galen ni smuaintidhid siad ni acht biad do caitheam. [add.]§.
Masedh tuicmit co fuilid da bolguig and .i. bolgach dilis & bolgach aindílis & doniter in bolgach dilis on fuil doní fiuchad, & doniter sin co h-airighti isna lenbuibh & isna macamuibh. An bolgach ainndilis doniter sin ó biadhuibh tairrngis
Madh o fuil deirg doniter an bolgach, bit na baindída có ger túas & lethan tis , & aipigi a cetoir & teid as, cum silid, & is comartha sin ar slainti oir is i fuil derg is adbur doibh; & is umul sin do dilegad & is cara don naduir hí, & da mbia in coimplex te fliuch & in gaoth andes & a techt san errach is deimin curub o fuil deirg ata.
Mad o linn ruad, atait na baindida ar dath ruad ag impogh cum buidechta & is iad bec cruind & cínd gera orró 171mar do beith snathad ag bruidernuigh, ar son geri an adbuir, & da mbía comarthai dilegtha isin fual la in faothaigthe maille míniugad an teindis & in fiabris & na h-itan, & co foillseochaid na baindida, & co tiucfa fliuchaidacht ástu, is maith an comartha sin & mad contrarda is olc.
Mod o linn fuar bes172, biaid siad gel lethan & is cruaid iad rena ndilegad, & biaid in adbur ar lobadh fao in lethtar, & donít sin bruth mor & co h-airighi modh o linn fuar saillti bes. Madh maille bruth tindsgnuid siled ar dath salcuir an úmha, & in fual is e omh, signidi sin in bas.
Mad o linn dub bias, bi ar tus ar dath in luaidhi & aindsein fodubh & na diaigh co dub, & ni tinoilénd fliuchaidacht
Taiscelta anti ara mbi an bolgach: fetur a radh curub iad na baindida bana is ferr and in uair bit siad co terc & co mor, oir is iad tic amach (co h-urusa) & is anmand in fiabras tic leó, & laigdigi se lena foslucadh. Mad gel iad & a mbeith co mor & co dluith & gan a mbeith a lénmuin da ceile, is lugha is olc sin na da mbedís a ndiaigh a ceile. Mad gel bec cruaid iad & a mbeith i comgar da ceile & comad decuir leó técht amach; is olc so, oir is o adbur remur doniter iad, & marbuid co minic ni is taosca na fetur a n-aipiugad. Da ticid na baindida amach anois & i ndol istech ariss, mad glas iad maille h-anmuinne na brigi; signidi sin in bas, & mad laidir in brig is dochus a ternó, & is ferr an fiabras do techt roimpe na issi do techt ar tus & in fiabras na diaigh.
Item da mbia in anal maith, & in fiabras detrumugad is maith in comartha, & da mbia in fiabras & an itá co laidir, & cumga anala air, is comartha bais. Item da ti anmuinne craidi ánd is comartha bais, oir signidi an t-adbur do dul cum
Item tiaguid baindida na bolguigi tar eis a ceile amach co mall & tiaguid baindida na bruitinighi co h-obond, & da mbeith siad uaine, no glas tic an anmuindi craidi. Ttem in trath bis an anal co h-ólc isin cas só is minic nescoid cleib174 na diaigh. Item doní an taor fuar & neithi fuara do cur ris let amuich, in t-adbur d'impogh cum na n-indid & an flux re n-abur disinteria.
Et is mor do neithibh iartur cúm a leighis so & is eigin ar tus in t-adbur dfolmugad le cuisle, & re becan lagaidh noch bogas & ni le lagadh tairrngis, na diansgailis. (&) Is eigin an 2 h-uair an t-adbur do tacmucc & d'aiterreach let istigh le neithibh goirti, acht mina baca cumga ochta é. Is du an 3 uair neithi do tobairt do-beir comfurtacht arin othar da n-innarbad amach .i. in adbuir cintaigh: & is du in 4 h-uair neithi do cur orro aga tirmugad ní is taosca na is abuidh co h-uilidí íad. (&)
Modh on cetni adubrumar bid a fís aguibh, da mbia in corp lan do lennuibh, no fuil derg co h-imurcach, no in brig is i láidir, & in áois & na neithi rannuighte ele do tiacht le ceile curub coir i tosach an adbuir cuisle do legon .i. in cuisle medhonach; & cuisle mullaig na srona ainnsein, & co h-airighi isna macamuibh, oir coimetuid siad na boill uachtaracha o mailis na mbaindida; & ni fuil baogal ina leigin do lenbib; & da ti si o linad fola do fetur cuisle do leigin do in 4 la no co roich
Ar son an 2 ni adubrumar romaind .i. bid a fis aguibh curub maith sa cas sin neithi fuara sdipdeca, & neithi goirti a tosac a techt amach; & is maith ara son sin sugh samuidh, & sugh gairleogi, & sugh ubhall & sugh airnida ngoirt, & na tobuir neithi rofuar let istigh, & ní fognand neithi rofuar do tobairt an 2 la deis a techt amach.
Et bid diet lucht na h-eslainti so ac dul, cum fuachta arna ndenumh d'eórna & do coirci, & caithid baindi almónt; & da mbia in fiabras laidir, dentur potaitse ina cuirfidter ao aba & lactuca & scariole, & da mbeith in brú lac curtur becan do cruaich Padruig tritu, & fetur and sin boglosa do cur na potaitse & glanuid sin an fuil co maith, & fetuid figidh & almont ar mbuain a croicínd dibh, do caithim.
Mod o fuil deirg bes, dentar siroip na uiola & ní is mo do siroip in fuimitir. Mod o linn ruad doniter h-i .i. cuir ni is mó do siroip na uiola ann, & ní is lugha do siroip in fuimetir, oir is coitcenna siroip in fuimetir indtu ar aon: & uair ánd {folio 42b} is tiugh na siroipi sin & is decuir a n-ol. Masedh dentur in deoch so da ndilegad .i. gab sugh samhaid, ae abha, & simsoga, lan duirn de gach ni; & 4r puint do sugh fuimetir; & blath borraitse & sal cuach, ros, ʒ de gach ni; & ceathruma co leit do siucra, & 4 dfigeduibh tirma, & dentur siroip dibh & gnathaig & dilegid aú t-adbur, ce mad o fuil deirg no linn ruad bes.
Mad o linn fuar. bes tic dilegid an t-adbur le siroip in fuimetir & le oiximel sacra, &175 is mar so doniter é .i gab ʒ do siucra & 8 puint do sugh uboll ngoirt, & tri ℥ d'aiget & cuir i soightech sdain ar teinidh, & mesgar co maith, co tisid siad co méid an tsiucra, & curtur i soigthech iad ainnsein & bid se mar lictubairi & is maith e i fiabras cotidiana & quartana, & terciana, & ar crith nger: & glanuid linn ruad noch bis isin gaili, & a tobuirt mochrach le fin le h-uisgi té.
Cum an 3 ni adubrumar .i. bid a fis agut, co fulairínd in deoch só a n-indurbad imach; & ℥ co leit dfigedhuibh tirma, & da ʒ do sil feineil, & do croch, da mbia eccla anmuindi craidhi ort,; & berbtar iad i nda púnt d'uisgi co roich a leth, & millsigter le mil, & gnatuighter & adeir Avicenna co n-innurbúnd sin an tes minadartha on craidi.[...]
Item innurbuid na neithi so in t-adbur cum imill in cuirp .i feinel, mersi, siucra,176 & a sugh sin, & a prema, & a sil maille balad croich & (lem)177 ara mberbtur figeda tirma: & gabtur aindsein sgarloid no edach derg ele;, & curtur timcili na mbáindidedh é, amail dorindís do mac righ Saxan an uair dogab an eslainti so é, & nir leigis timcill a lepta acht neithi derga & do leigisis leis na neithib so é gan slicht na mbaindidedh on bolguig air.
Item is eigin a coiméd co maith gan uindimínt do cur futhu, oir do dunfad na poiré, & gan aor fuar do buain riú, mina roibh in aimsir te, & da mbia, mesruidter istigh é le
Mad178 o linn dub bias an t-adbur, dilegtur é le h-oiximel diureticum, & le siroip in fuimetir & le borraitse hé.
artetica and .i. teindes cenguil na mball & aderit na tuatada idhgha risin eslainti so, oir is amlaid {folio 43a} silis si cum cenguil na mball mar toitis in rema, oir is cumúng in tsligi cum a teid in t-adbur cum na mball acht ce ta cinel osguilti innti.
Et atait tri gneithi arin eslainti so re n-abur artetica fuiti fein .i. sietica & potogra & sirecra. Et is edh is siética and .i. teindes bis isin leis & is ime aderur sietica ria, oir is inand sia tri Laidin ainm na feithi sin, & is inand eisein & in loinidha on loinidha feith, & connmuid an eslainti sin in feith sin co teand no co teinn. Et is uime aderur sietica ria .i. loin-idhga & gluaisidh si cenn uachtarach na leisi a folmuigecht na leisi, & in cnamha uachtaruigh . Et is edh is ainm don cnaim sin tri Laidin .i. hangc, & uertibrum an t-ainm ele & on impodh doní an cnaim uachtarach ; & is i in feith adubrumar cenglus an da cnaim sin re ceile: & ce aderit na doctuiri gurub anmothuighach in feith sin risin teinnes , sgailid se cum na n-indidh folam as nesa do, & doniter teinnes indtu, & is risin teindes
Et is edh is potogra and .i. teinnes bis a cengul na cos, & isna bonnuibh, & on cois aderur potogra; oir is arin cois imighis se, & bí atmuirecht isin ball a mbi, & ni mar sin don ball a mbi an loinidha, acht truagaidhi se.
Et is edh is siregra and .i. teindis bis a cengul na lamh & na mer maille h-atmuirecht o luaimhnighi in adbuir, & ona sgailtighi, & o gluasacht na lamh; & is ime sin aderur siregra risin eslainti so, oir is inund sirós tri Greig, & lam; oir is arna lamuibh imigis. Et da mbia teinnes i mball ele isin corp, no a n-alt ina ecmuis sin .i. isin muinel no isin druim, ni fuil ainm dilis aigi acht idhgha in baill sin.
Et is i so tuaruscbail 180a h-eslainti sin re n-abur sietica on ughdur .i. teindes tinsgnus on da cnaim cenguil adubrumar, & toitis don leith siar cum na mas, & baccus in gluasacht dlestinach noch tic o adbur toitis na boindhidha . Et in trath arrsaidis, toitid cum na nglun, & cum na cos , & cum na n-alt; & truagaidhe an ball co már, ní is mó na mar do gnathaig, & doni teindes is mo ann na teinnes gach ailt ele.
Tuaruscbail na h-eslainti so re n-abur potogra .i. teinnes
Tuaruscbail na h-eslainti, re n-abur {folio 3b} siregra .i. teinnes a n-altuibh na lamh, & teinnes ona meruibh andsa mudornuib, & lethnuidis co roich an uillind maille h-atmuirecht & re decracht na mer dfillidh. Et do reir mo brethemhnuis is do gneithib na lubra re n-abur elefanncia, siregra & potogra; masedh is coroidi decracht rena leiges, oir is on rema is mo doniter iad uile.
Et atait da cuis agin esiainti so .i. cuis let istigh & cuis let amuich; & is i is cuis fuilngtech don eslainti .i. an ball gabus cuigi in eslainti ar son a anmuindi fein no ar son mailisi drochcoimplexa fuair, no ar son imurcaigh tesa o ndentur in gluasacht . Et o cuis let amuich teigis in ball mar adeir Galen isin 2 lebur do Pronostik, gurub urusa leis na lennuibh gluasacht & dortadh cum na mball gluaister o tes .
Cuis ele dí .i. an ball gabus in eslainti cuigi do beit arna suighugad fona balluibh ele & is trit sin imduighis in t-adbur isna lesaibh & isna cosaibh. Cuis ele dí .i. anmuinne an boill ona tuismidh anuas, & ni a leith a coimplexa sin acht a leit a comsuighti anmuinn edluith. Cuis ele ledhthi & edlus na sligthidh. Is si cuis ima rithann an t-adbur cum n-alt .i. ara fairsingi & ara folmuigecht co ngabuid in t-adbur cucu trit sin.
Et doniter in eslainti and sin o fuil deirg, no o linn ruad, no ó linn dub, & is o linn fuar is minca doniter hi, arna cumusc o linn ruad, oir ni tollfad sé co maith roime indus ele. Et doniter ainnsein o lennuib omha, & ainnsein o linn ruad , & is andum doniter o linn dub í, ata da tercacht sech na lennuibh ele, & nach fetunn tollad cum na n-alt lena cruaidhi & lena reime cum na slighidh da n-innsaighi.
Et is i is cuis oirida doib [...] .i. biadha righne do caithimh, amail atait escomuin , oir furailidh arna meruibh lenmuin da ceile, in trath glactur iad; & neithi gaotmura; amail ata pis & ponuir, oir tairrngid an gaotmuirecht an t-adbur cum na cuislenn. Cuis ele, figeda, biadha arna prigail,mar atait raisine & cruitnecht arna berbad, & neithi doni detaighe, amail ata lus & uindemuin & gairleog & gac uile biadh remur dodilegtha, amail ata feoil mairt & uighe cruaid, & indida na n-ainmindti, & gach uile én uisgi aca mbid cosa dunta; & neithi doni bruchtach, mar ata linn úr & tortha; & neithi uisgiamla, & esbaid innurbta, rolinadh bidh & co h-airighi arin suiper & deoch dol co deiginech ag caithemh. Is mor in cuis don eslainti so anordugad an caithimh .i biad remur do caithimh & biad seimh ainnsein, & biadh remur fa deoigh; oir urcoidigh doibh aiterrach na mbiadh, & an imurcach do caithimh.
Et is cuis di moran comhnuidhi & sechna oiprighti gnaith, & coimriachtain tar eis morain bidh do caithimh;
Cuis ele dí .i. in trath bid lenna omha isin corp & na h-innarbtur iad le fual na le feradh, na le h-eladain ele le n-innurbtur a imurcach on corp: & da n-innurbtur cum na n-alt iad, & comhnuidhi do denumh doibh indtu, & da morgit siad indtu. Da n-innurbuidti lesin fual iad, do biadh a seidimin remur omh aigi, & ní gebund an eslainti an duine aca mbi so; oir adeir Avicenna & Galen an lucht agar doich nescoid do beit na n-altuib, da tucuid siad moran dfual tiugh omh, co saorann iad ar nescoid.
Is iad so a cuise leth amuich .i. gluasacht saothrach, & tuitim, & bualad & suighi fada a n-inadh rofuar, & combrudh arrsaidh, & gnathugad eiridh romor, & neithi ele is cosmuil riú cuiris an brig a n-anmuinne, amail ata ferg & esbaid collata. Is cuis di, an trath anus imurcach an dileghta tanaiste, no an 3 dileghta, isin corp co n-innurbtur. Furtachtuighi an
Item furtachtuighi aimsira na bliadna cum tuismighti na h-eslainti so oir teguid siad co minic isin fogmur o mailis an dilegtha, & na lennand; ar son osluicti na póiridh isin tshamhradh roime sin, ar tresi an tesa ar lar an tsamhraidh & a medhon láo, & tresi na fuaraidhechta na tosach & ina derigh: & teguid siad isin tsamhradh ar son diansgailti na lennand & isin geimred, ar son tresi na lennand fuar ag condmail in adbuir istig, & ar son a loighid innurbtur na h-imurcacha and sin on corp. Et is follus co teguid na h-eslainti so o aitherrach na sine, & fetuid lucht na h-idhan a radh and sin co tiucfa fertain & doineánd ni is taosca na tic si; & fiarfuigid sin co coitcind do leghuibh an cuis sin, is i so iú fregra .i. adeir Piloretus bail a mbi raod co claocluighenn an raod bhis and cum coimplexa an inaidh a mbínd se. Masedh an uair bis in aimsir co fliuch buaiderta ag techt, bid an táor ann sin arna claoclod cum fliuchaidhechta & arna remrugad & arna fuaradh, & arna buaidirt on cuis uachtaruigh. Et is comartha curub fir sin, oir bit na ballada & na clocha ar siled mar do bedis ag cur alluis dibh, & nib uatha fein sin acht on
Item is do cuisibh na h-eslainti so, teinnes do beith a ninad ele isin corp .i. mar ata teinnes breithi, & na fola mista, & clocha na narand, & ledurtach & gontach & daorgalar; oir in trath diansgailis an t-adbur, & curtur neithi diansgailteca riu sin, cnaiigh blodh don adbur & seimighi blodh ele, & comgluaisidh; & in trath nach legar don teinnes beith isin inadh sin, teid se cum an inaid foluimh is nesa dib do .i. teit se cum na n-alt. Item is cuis don rema ac siled anuas, & drochmainer laighi do gnathugad .i. blod co isil de, & blod ele co h-ard, & laighi a n-inadh ro cruaidh.
Labrum anois do signibh na h-eslainti so, & adeir Avicenna curub eigin a fechuint bail a mbia an eslainti, an drochcoimplex maille h-adbur, no gan adhbur, & is andum doniter gan adbur hi, & gan linn cintach. Et da ndentur gan adhbur hi, bid si maille teindes, gan tromdacht, & gan att ,
Mad o fuil deirg doniter, bid teinnes mor isin cenn & tromdacht do reir meidi in adbuir, & in lettur derg, acht mina roibh an teinnes co domhuin istech & is trit sin adeir Galen?181 co taispenann teinnes 182 in cuirp imurcach na lennand, acht mina roib co rodomhuin isteach; & bid in fual is e tiugh, derg, & in puls luath lan, & is mo an teinnes a n-aimsir fola deirge na isna h-aimsiribh ele. Et mad errach and is deimnighi na sin , & da ngnathuigi an t-eslan biada imduigis fuil derg, & ma do gnathuighi beith subach no failid gairechtach, & corp remur aigi, gan beith meith; & co faicfe neithi derga a n-aislingtibh, & co n-aontuighann an aois re fuil deirg, is comartha ass sin curob o fuil deirg tic an t-adbur. Et in loinidha doniter o fuil deirg, doni si teinnes co roich an glun, & uair ele co bonnuib na cos, & foirid cuisle sin & a legan a cetoir.
Mad o linn ruad doniter an t-adbur, bi tes mor and, & teinnes ger bruiderrnach, & gan a beith rosintech, & ni bid tromdacht mor ann, oir is etrum an linn on dentur é: & teid dath in lettuir cum buidechta, no com soluis deirgi, oir is andsa teinnes doniter o fuil deirg is mo bis dath dub derg arin lethtur, na dath in cuirp roime, & etrumuighe re neithibh fuara do cur ris, & tromuighi re neithibh te. Et da mbia in fual co h-ard