Corpus of Electronic Texts Edition
On the Qualitees, Maners and Kunnynge of a Surgean (Author: Lanfranc of Milan)
Capitulum 2
De qualitate, forma, moribus, & scientia chirurgi. Doctrinae primae, tractatus primi.
Necessarium est quod chirurgus proportionatam habeat compositionem & complexionem similiter temperatam. Rasis.
Cuius facies formosa non est, impossibile est bonos habere mores: & Avi. Mali mores malae complexionis speciem sunt sequentes: & ut etiam manus habeat bene formatas: digitos graciles & longos: corpus forte, non tremulum: & membra cuncta habilia ad perficiendum bonas animae operationes. Sit subtilis ingenij: quoniam apponendorum quantitas non potest litteris ullatenus denotari. G. Sit naturalis, humilis, & fortis animi, non audacis. Naturali scientia sit munitus: non medicina solum, sed in omnibus partibus philosophiae studeat: naturalis logicam sciat: ut scripturas intelligat. Loquetur congrue: quod docet grammatica. Propositiones suas sciat rationibus approbare: quod docet dialectica. Verba sua sciat secundum intentionem propositam adaptare: quod docet rethorica. Adeo noscat ethicam, quod spernat vitia, et mores habeat virtuosos: non sit gulosus{edition folio and column 208v col 1}3: non adulter: non invidus: non avarus: sit fidelis. Sic se totum aegro exhibeat: quod nihil ex parte sua: de contingentibus omittatur. In aegri domo verba curae non pertinentia non loquatur. Mulierem de domo aegri, visu temerario respicere non praesumat: nec cum ea loquatur ad consilium nisi pro utilitate curae. Non det in domo aegri consilium nisi petitum. Cum aegro vel aliquo de familia non rixetur: sed blande loquatur aegro: promittens eidem quamcumque salutem in aegritudine. Et si de ipsius salute fuerit desperatus: cum
p.261
parentibus & amicis casum prout est, expositione non postponat. Curas difficiles non diligat: & de desperatis nullatenus se intromittat. Pauperes pro posse iuvet: a divitibus bona salaria petere non formidet. Ore se proprio non collaudet: alios aspere non increpet: medicos omnes honoret et clericos: nullum chirugum pro posse sibi faciat odiosum: sic ad virtutes intendat pro posse, quod de ipso bona fama, bonumque nomen comiter praebeatur: hoc docet ethica. Sic addiscat physicam: quod in cunctis operationibus, sciat instrumentum eius chirurgicum theoricae regulis approbare: quod docet physica. Nam necessarium est quod chirurgus sciat theoricam sicut potest syllogizando probari: Omnis practicus est theoricus: omnis chirurgus est practicus: ergo omnis chirurgus est theoricus. Maior probatur per textum Avicen. dicentis: quod res medicaminis .i. practicae per unam trium rerum completur. Una regimen nutritionis est: alia medicinarum exhibitio. Tertia operatio manualis: quod dicunt Gal. Ioanni. Constantinus, & Haly. Haly vero abbas non composuit nisi duas. Una regimen & medicina: alia operatio cum manu. Minor probatur per diffinitionem theoricae ipsius & practicae: se sibi adinvicem respondentes. Nam theorica est perfecta rerum notitia solo intellectu capiendarum: subiecta memoriae rerum operandarum. Secundum virtutum ordinem: prius res ab intellectu percipitur quam memoriae commendetur. Patet ergo quod homo prius addiscit theoricam: quam ipsam possit memoriae commendare: ad hoc ut possit subijcere theoricam operando. Practica vero perfectam est theoricam demonstrare in sensu propatulo et in operatione manuum secundum praeeuntis theoricae intellectum. Patet ergo quod practicus per scientiam sibique notam theorice operatur: sic patet syllogismus: quare necessario conclusio sequitur ex praemissis.
¶3] Practica sensualiter nos docet quotidie chirurgicum instrumentum: & finis qui sequitur ex officio chirurgiae: quod necessarium est chirurgo scire partes omnes & singulas medicinae. Nam si scientiam elementorum, quae est primum
p.263
principium rerum naturalium, chirurgus ignoret: omnino ignorarabit scientiam commistionum operi suo necessariam, ut patebit. Sciat ergo chirurgicus: quod omnia corpora commista: quae sunt infra lunarem circulum ex quatuor simplicibus corporibus: quae sunt ignis, aer, aqua & terra suas formas adinvicem confrangentibus generantur. Illa vero elementa propter ipsorum utilitatem & contrarietatem qualitatum a corporali vita multum sunt elongata: sed cum suis qualitatibus veniunt in commistum: ita quod minima pars unius, minimam partem intrat alterius. Ulterius commistio frangit eorum contrarietatem & formam: & inde sequitur alia forma ex admistione substantiarum: & nova complexio ex commistione suarum qualitatum. Et quantum commistio ab elementorum contrarietatibus elongatur: & ad medium complexio vicinatur: tanto commistum est habilius ad recipiendum nobilem {edition folio and column 208v col 2} formam vitae: quae quidem nobilitas super omnia commista corpora in humano spiritu recipitur. Sed quoniam qualitates: quae cum illis elementorum corporibus veniunt in commistum: ita quod eas impossibile est a corporibus separari, sunt quatuor. ca. hu. fri. & sic. & complexiones sunt per illas: necessarium fuit in commistis corporibus complexiones quatuor reperiri: quoniam complexio nihil aliud est quam quaedam qualitas commista in toto: similisque ex actione & passione contrariarum qualitatum in elementis inventarum: ita quod minima pars unius minimam partem intret alterius: & provenit in commisto. Et quoniam illae quatuor complexiones, scilicet: ca. fri. hu. & sic. aliquando componuntur: ut cali. & hu. cali. & sic. fri. & hu. fri. et sic. et sic sunt octo, iiij. simplices & .iiij. compositae. Et quoniam illae octo aliqando sunt cum materia, aliquando sine materia: & sic sunt sunt .xvi. Et quoniam illae .xvi. secundum aliquam considerationem possunt esse naturales alicui, & alicui innaturales: & sunt .xxxii. Et quoniam inter complexiones necessarium est unam reperiri aequalem: ad quam complexiones aliae comparentur: reperta est aequalis complexio: quae in homine respectu aliorum commistorum corporum reperitur: non tamen dicitur aequalis elementorum pondere vel mensura, sed iustitia quadam. Elementa enim in homine ad tale perveniunt medium ab eorum contrarietatibus elongata:
p.265
quod non potuerunt in alio commisto corpore pervenire: & respectu complexionis humanae quae libet res alia ca. fri. & hu. & sic. nuncupatur. Illam namque rem sive cibalem sive medicinalem respectu humani corporis dicimus esse temperatam: quae cum passa fuerit a calore naturali: qui est in nobis non calefit, nec infrigidatur, nec humectatur, nec disiccatur: adeo ut calefaciat, infrigidet, humectet corpora nostra, vel desiccet. Et illam dicimus esse calidam in primo gradu: quae passa a calore naturali, qui est in nobis, calefit: ita quod calefacit corpora nostra: non tamen tantum quin plus calefacere posset sine aliquo nostro nocumento. Illam autem in secundo gradu calidam: quae passa a calore nostro calefit: adeo quod taliter nos calefacit: quod non plus calefacere posset: quin noceret. Et illam in tertio gradu: quae calefacta a nostro calore, calefacit: ita quod inde proveniat sensibile nocumentum. Et illam in quarto gradu calidam appellamus: quae a calore nostro passa calefacit et destruit manifeste; eadem enim doctrina de alijs habetur complexionibus.
¶4] Quod enim chirurgo scire de complexionibus corporum & membrorum & medicinarum sit necessarium sensualiter sic per experimentum probatur. Ponatur quod duo viri sint in eadem hora & in eadem aetate & in eodem loco, ut in medio brachij ex transversa cum sense4 vel simili gladio vulnerati: unus tamen est complexionis ca. & hu. alius frigidae & sic laicorum usus & opinio iudicat quod uterque istorum simili modo medicetur: sed scientia complexionis nos docet per instrumentum chirurgicum rationabiliter approbata: quod ambo non debent uno modo curari: imo de primo timebimus, scilicet de illo qui est calidae complexionis: ne incurrat in febrem: & ne in membro superveniat calidum apostema. Nam dicit Gal. Membra calidum apostema habentia sunt febri sicut fons: corpori sicut fornax. Nam haec complexio ut testatur Gale. Isach & Avi. omnibus alijs praeparatior est ad febrem. Quid ergo fiet? considerabitur si multus sanguis exivit de vulnere: quod si sic, bene quidem, si autem non: faciemus ipsum phlebotomari ex brachio contrario vel {edition folio and column 209r col 1} pede eiusdem lateris, si virtus & aetas conveniant: vel ventosabimus ipsum ex duabus anchis, si virtus
p.267
fuerit debilis: & faciemus ipsum semel ascellare in die, si naturaliter non ascellabit, cum suppositorio, vel clysteri. Et conducemus partes vulneris cum sutura si fuerit necessarium: vel cum plumaceolis & ligatura solum: si sutura non fuerit necessaria. Et caetera faciemus circa vulnus: quae dicentur inferius suo loco proprio.
¶5] Sed supra vulnus medicinam ponemus defensivam de bolo arme. & oleo rosa. & pauco aceto: ita quod medicina attingat ad finem vulneris: ne possit humor ad locum vulneratum habere decursum. Et prohibemus ei vinum, carnes, lac, ova, pisces, et cibos multum sanguinem generantes. Sed erit contentus pro cibo iuscella avenae vel hordei cum amygdalis: & generaliter diaeta tenui et stricta usque ad securitatem apostematis. Et si scimus ipsum ab apostemate & febre defendere: complexionis scientia nos docet: quod iste celeriter debet curari sive liberari. Alius vero non phlebotomatur nec ventosabitur: quia sanguis est pro thesauro in talibus conservandus. Non prohibentur ei carnes nec vinum: quia stomachus eius & digestiva est debilis: et materiam non posset vulneri necessariam generare: nec timemus in eo febrem: quoniam eius complexio ad febrem non est apta. Praeterea unam et eandem invenimus medicinam una et eodem modo paratam: quae si diversis corporum adhibeatur complexionibus: diversum manifeste facit effectum. Vitreolum enim romanum, quod in gallico dicitur cuparosa: si siccorum corporum vulneribus apponatur, carnem adiuvat generari. Humidorum vero non solum non generat, sed corrodit. Nec tamen vitreoli actio est nisi una: licet diversi sequantur effectus propter diversitatem corporum subiectorum: sicut solis actio est diversa: non propter solem: sed propter diversitatem corporum in quae agit. Vitreolum enim valde desiccat: et in corporibus siccis membra consimilia invenit fortia suae fortitudini resistentia: quare non potest nisi superfluitates vulneris desiccare repertas: quibus desiccatis natura carnem generat. In humidis vero corporibus: quoniam eorum membra debilia non possunt fortitudini vitreoli resistere: patiuntur ab eo: & convertuntur in liquorem: et sic per vitreolum putredo in vulnere augmentatur.
p.269
¶6] Quod dictum est diversis corporum complexionibus: dicitur de diversis membrorum complexionibus Gale. Si duo fuerint vulnera in sanie aequalia: unum tamen in sicco membro: aliud in humido: quod est in sicco indiget medicina sicciori. Et si vulnera sint in duobus membris in complexione similibus: unum tamen multam habeat saniem: aliud vero paucam: multam saniem habens, medicina indiget sicciori. Ioannes Damasceni. Medicamina & emplastra debent esse homogenea membris: quibus apponuntur. Et Galenus. Res naturalis debet cum similibus custodiri: quae vero contra naturam, cum contrarijs expelli. Si ergo naturales complexiones chirurgus ignorabit: quomodo poterit secundum diversas complexiones membrorum & corporum medicamina variare? maxime si complexiones medicinarum & gradus etiam ignorabit. Humorem etiam generationem; quae sunt tertium rerum naturalium membrum: oportet scire chirurgum: & scientiam, & causam apostematum debet scire: sicut etiam in tractatu de apostematibus est declaratum. Membrorumque5{edition folio and column 209r col 2} diversitatem & ipsorum utilitatem & officia scire debet: ut sciat quae membra magnam actionem in corpore habent: & quae sunt magni sensus fortem non sustinerent medicinam. Virtutes etiam oportet quod cognoscat: ut videat quando alicuius virtutis actio minuatur: ut membro possit succurrere illius laesae operationis officio servienti. Et si scientiam habet virtutum operationum & spirituum sibi notitia non latebit. omnes praedictae res sunt naturales: quae sunt primum membrum divisionis primae theoricae medicinae.
¶7] Simili modo necesse est sibi rerum non naturalium habere notitiam: ut sciat suo vulnerato vel apostemoso convenientem aerem eligere. Vulnera nanque non desiccantur in aere humido vaporoso: sed oportet vulneratos de aere tali
p.271
ad siccum clarum & odoriferum transmutare. In hyeme a frigore defendere: quia nihil adeo nocet vulneratis nervis & ossibus sicut frigus: licet in aestate non tantum sit necessarium aerem temperare. Necessarium quoque est ut sciat ordinare diaetam: prout inferius in proprio diaete capitulo continetur. Item necesarium quod secundum quod convenit aegro motum ordinet & quietem: nam si fuerit vulneratus in capite: vel habuerit nervi puncturam: necessarium est quod quiescat: sit in silentio: et habeat mollem & planum lectum: ne membrum laborem aliquem patiatur. Sed si vulnera antiqua sine dolore essent in brachijs: bonum esset aegro cum pedibus ambulare: & brachium ad collum portare. Et si esset in cruribus & pedibus: bonum esset quod iaceret & cum manibus laboraret. Item debet chirurgus somnum aegri quem poterit temperare. Nam dormitio nimia superfluitates generat: virtutes debilitat: totum corpus infrigidat & relaxat. Nimiae vigiliae spiritus dissolvunt, & consumunt: humores acuunt vulneribus: innaturalem siccitatem adducunt: & sunt causa dolorum. Item decet cum6 scire repletum evacuare & inanitum fovere: ut aegrum ad temperatem7 reducat habitudinem: nam aliter vulnus nunquam consolidaretur. Et oportet ut aegri sui passiones temperet animales. Nam ex ira spiritus nimis ab extra funduntur: quare vulneratum membrum multoties inflammatur. Timor autem & tristitia & suae salutis diffidentia spiritum ad intra revocat: & inde virtutes debilitantur: & non possunt materiam ad restaurationem vulneris generare. Haec enim sex sunt res non naturales: quae sunt secundum membrum theoricae medicinae.
¶8] Membrum etiam8 tertium: quod est vulnus, ulcus, fistula, cancer, apostema: &, alia necessarium est cognoscere: ut sciat super quo, & pro quo, & ad quid oporteat ipsum laborare: quoniam haec omnia diversa sunt: & secundum eorum diversitates diversis indigent iuvamentis. Causam etiam sui morbi, verbi gratia scire debet. Nam vulnera quae fiunt ab ense, aliter curantur: quam vulnera quae fiunt per concussionem lapidis vel a casu. Et vulnera quae fiunt a
p.273
morsu canis simpliciter, aliter curantur quam ea quae ex morsu canis proveniunt rabiosi: sicut poteris in locis huic materiae pertinentibus reperire. Oportet etiam quod sciat accidentia concomitantia suum vulnus: ut sciat vulnus curari non posse: nisi prius accidentia sint remota: ut in proprio inferius capitulo continetur. Et ista tria morbus, causa, & accidens cum {edition folio and column 209v col 1} supradictis sex et septem, totam perficiunt theoricam medicinae. De duobus quoque instrumentis practicae praecedentibus ordinate chirurgicum instrumentum non oportet esse chirurgum alienum: nam oportet eum ordinare diverso modo diaetam: infra in speciali capitulo de diaeta vulneratorum continetur. Decet etiam eum: imo necessarium est eius scire dare, cum expedit, potionem. Gal. Multum valet pharmacia & vomitus his: qui pessima et putrida habent vulnera. Corpore enim ex malis humoribus purgato materiae malitia de vulneris loco movetur: et vulnus velocius consolidatur. Qui ergo omnes partes medicinae considerat: manifeste reperiet: quod necessarium est chirurgo completam addiscere medicinam: & ut in hoc continetur prooemio: cum alijs bonis quae sibi perveniunt a natura.