Corpus of Electronic Texts Edition

Background details and bibliographic information

On the Qualitees, Maners and Kunnynge of a Surgean

Author: Lanfranc of Milan

File Description

Winifred Wulff

Electronic edition compiled by Beatrix Färber

Funded by School of History, University College, Cork

1. First draft.

Extent of text: 7345 words

Publication

CELT: Corpus of Electronic Texts: a project of University College, Cork
College Road, Cork, Ireland—http://www.ucc.ie/celt

(2020)

Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: L600019

Availability [RESTRICTED]

Available under a Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa). More information about Winifred Wulff's Life and Work is available on the CELT website at https://celt.ucc.ie//wulff.html.

Sources

    Printed source of Latin text
  1. Chirurgia Magna, in: Ars chirurgica Guidonis Cauliaci ... Lucubrationes chirurgicae, ab infinitis prope mendis emendatae: ac instrumentorum chirurgicorum formis, quae in aliis impressionibus desiderabantur, exornatae. Bruni praeterea, Theodorici, Rolandi, Lanfranci, et Bertapaliae, chirurgiae, maxima nunc diligentia recognitae. His accesserunt Rogerii ac Gulielmi Saliceti chirurgiae: quarum altera quibusdam decorata adnotationibus, nunc primum in lucem exit: altera ex vetustorum exemplarium lectione, innumeris fere in locis est aucta, ac in integrum restituta ... Venetiis, Apud Juntas, 1546. (reprint of 1490 first edition), fol. 208–210. Wulff used the reprint for the facing text on the odd pages of her edition.
    Select bibliography
  1. La cirugia de maestre lanfranco mediolanense, Sevilla 1495. (A Spanish translation of Chirurgia magna and Chirurgia parva.) Available at http://fondosdigitales.us.es/fondos/libros/463/4/la-cirugia-de-maestre-lanfranco-mediolanense/.
  2. Robert v. Fleischhacker, (ed and trans.), Lanfrank's "Science of cirurgie". Edited from the Bodleian Ashmole Ms. 1396 (ab. 1380 A.D.) and the British Museum Additional Ms. 12,056 (ab. 1420 A.D.) D1. I: Text. An edition of a middle English translation. Published 1894, available at https://quod.lib.umich.edu/c/cme/AHA2727/1:1.2.1.2?rgn=div4;view=fulltext.
  3. Robert Ritter von Töply, Studien zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter (Leipzig 1898).
  4. Karl Sudhoff, Beiträge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter. Part II (Leipzig 1918). Available at; https://archive.org/details/BIUSante_24437x11_12/mode/2up/search/Beiträge+zur+Geschichte+der+Chirurgie+im+Mittelalter?q=Beiträge+zur+Geschichte+der+Chirurgie+im+Mittelalter.
  5. Paul Walsh, 'Notes of two Irish medical scribes', Irish Ecclesiastical Record 5:20 (July–December 1922) 113–22.
  6. John D. Comrie, History of Scottish medicine (London, published for the Wellcome historical medical museum by Baillière, Tindall & Cox 1932). Available at: https://archive.org/details/b20457273M002.
  7. H. E. Sigerist, A History of Medicine, 2 vols. (London 1951–1961).
  8. Eduard Seidler, Die Heilkunde des ausgehenden Mittelalters in Paris. Studien zur Struktur der spätscholastischen Medizin. Wiesbaden, 1967. Sudhoffs Archiv - Beihefte 8.
  9. Enrica J. Ardemagni (ed) Guido Lanfranc of Milan. Texto y Concordancias de Compendio de cirugía. Biblioteca Nacional MS. 2147 (Madison: Hispanic Seminary of Medieval Studies 1988).
  10. Guadalupe Albi Romero, Lanfranco de Milán en España: estudio y edición de la Magna Chirurgia en traducción castellana medieval, coll. "Acta historico-medica Vallisoletana", Valladolid 1988.
  11. Nancy G. Siraisi, Medieval and Early Renaissance Medicine (London: Univ. of Chicago Press 1990).
  12. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Irish medical manuscripts', Irish Pharmacy Journal 69/5 (May 1991) 201–2.
  13. Willem Frans Daems, Nomina simplicium medicinarum ex synonymariis Medii Ævi collecta. Semantische Untersuchungen zum Fachwortschatz hoch- und spätmittelalterlicher Drogenkunde (Leiden: Brill, 1993). (Studies in Ancient Medicine 6).
  14. Cornelius O'Boyle, The Art of Medicine: Medical Teaching at the University of Paris, 1250–1400. (Leiden: Brill 1998). (Education and Society in the Middle Ages and Renaissance 9.)
  15. Joris Reynaert, 'Over medische kennis in de late Middeleeuwen. De Middelnederlandse vertaling van Lanfrancs Chirurgia magna', in: Millennium. Tijdschrift voor middeleeuwse studies 13 (1999) 21–30.
  16. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Medical writing in Irish', in: J. B. Lyons (ed), Two thousand years of Irish medicine (Dublin 1999) 21–26. Published also in Irish Journal of Medical Science 169/3 (July–September 2000) 217–20 (available online at http://www.celt.dias.ie/gaeilge/staff/rcsi1.html).
  17. Michael R. McVaugh, "Surgical Education in the Middle Ages" in DYNAMIS, Acta Hispanical Medical Science 2000, Hist. Illus. 20: 283–304.
  18. Erwin Huizenga and Joris Reynaert, De Middelnederlandse vertalingen van de Chirurgia magna van Lanfranc van Milaan: Een vergelijkende editie van de preliminaire hoofdstukken, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (2002), 229–369. Available online at Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse letteren, at https://www.dbnl.org/tekst/_ver016200201_01/_ver016200201_01_0010.php (with bibliographic details).
  19. Leonard D. Rosenman and Robert von Fleischhacker, The Surgery of Lanfranchi of Milan. A Modern English Translation. Philadelphia (2003). (See also item 2.)
  20. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Téacs ó scoil leighis Achaidh Mhic Airt', ed. by Pádraig Ó Macháin, Ossory, Laois and Leinster, 1 (2004) 50–75.
  21. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Winifred Wulff (1895–1946): beatha agus saothar', in: Léachtaí Cholm Cille 35 (Maigh Nuad [Maynooth]: An Sagart 2005) 191–250.
  22. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'The medical school of Aghmacart, Queen's Co.', Ossory, Laois and Leinster 2 (2006) 11–43.
  23. Michael R. McVaugh, The Rational Surgery of the Middle Ages, (Florence: Sismel/Edizioni del Galluzzo 2006).
  24. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'On stretching and yawning: a text from the medical school at Aghmacart, Queen's County', Ossory, Laois and Leinster 3 (2008) 239–69.
  25. Michele Goyens and Pieter De Leemans (eds), Science Translated: Latin and Vernacular Translations of Scientific Treatises in Medieval Europe. Mediaevalia Lovaniensia. Series 1, Studia 40 (Leuven: Leuven University Press 2008).
  26. Anathomia Gydo, ed. Eithne Ní Gallchobhair (Dublin: Irish Texts Society, 2014).
  27. Beatrix Faerber (=Färber), 'A text preserved at the Aghmacart Medical School: Bernard de Gordon's De Prognosticis, Book II, 9', in: Ossory, Laois and Leinster 7 (2019) 100–122 (cf especially paragraph 3 of Lanfranc's treatise).
    The edition used in the digital edition
  1. Winifred Wulff, On the Qualitees, Maners and Kunnynge of a Surgean in Zeitschrift für Celtische Philologie, Ed. Rudolf Thurneysen. Volume 18, Halle/Saale, Max Niemeyer (1930) page 249–286

Encoding

Project Description

CELT: Corpus of Electronic Texts

Sampling Declaration

The present text represents the introduction, on pp. 249–255, and Latin text, on odd pages 255–283. The Irish text, edited from RIA MS 23 N 16, is available in a separate file, G600019.

Editorial Declaration

Correction

Text has been checked and proofread twice.

Normalization

The electronic text represents the edited text. U and V have been standardized according to their modern phonetic values. Vowel ligatures have been rendered as separate vowels; names of persons and books have been capitalized at CELT. Where the hardcopy uses italics to denote expansions in the electronic text ex tags are used instead. The text presented here comprises only a small part of Lanfranc's Chirurgia Magna.

Hyphenation

Soft hyphens at line end are silently removed. Words containing a hard or soft hyphen crossing a page-break, line-break, or a folio-break have been placed on the line on which they start.

Segmentation

div0=the whole text; div1=the Tractatus; div2=the Doctrina; div3=the Capitulum. Paragraphs are numbered in line with the printed edition, page-breaks are marked pb n=""/; milestones are marked mls unit="edition folio and column" n="".

Standard Values

Dates are standardized in the ISO form yyyy-mm-dd. No dates are given in the extract of the treatise presented here.

Canonical References

This text uses the DIV3 element to represent the Capitulum.

Profile Description

Created: By Lanfranc of Milan (c. 1250–c. 1206) (1296)

Use of language

Language: [LA] The text is in Latin.
Language: [EN] The front matter is in English; so are footnotes added at CELT.
Language: [GR] Two words are in Greek.

Revision History

Corpus of Electronic Texts Edition: L600019

On the Qualitees, Maners and Kunnynge of a Surgean: Author: Lanfranc of Milan

p.249

On the Qualitees, Maners and Kunnynge of a Surgean

The following text is taken from 23. N. 16 (=MS 443), a small quarto paper MS. in the Royal Irish Academy, and forms three and a half chapters of Lanfranc's Chirurgia Magna. The MS contains 138 folios written in a clear, neat, small hand, with many contractions. It contains a number of Early Modern Irish translations of Latin Medical works as follows:

  1. Aphorisms of Hippocrates
  2. Circa instans, etc. (fol. 1–33 )
  3. (fol. 33–40)
  4. (fol. 41–55)
  5. (fol. 56–58)
  6. (fol. 58–60)
  7. (fol. 60–73v)
  8. (fol. 74–106)
  9. (fol. 107)
  10. (fol. 107–124)
  11. (fol. 124–126)
  12. (fol. 126–127)
  13. (fol. 127–129)
  14. (fol. 129–133)
  15. (fol. 133v, l. 17–138v.) See infra.

p.250

These translations are masterly and faithful renderings of the original, and show the skill and ease which whith the early Irish doctors could reproduce technical and philosophical Latin treatises in their own tongue. These works were used as text books in the Medical Schools, and the large number of copies preserved in libraries throughout the world prove how extensively they were used. As I do not know of any other copy there are no variants.

23. N. 16 was one of the MSS. in the collection of Sir William Betham, the then Ulster King-of-Arms, and was acquired by the Royal Irish Academy in 1850, by subscription ( Proceedings 1850–1853).

The MS. was written between the years 1597 and 1601, but the name of the scribe was unfortunately lost. In a note on fol. 122 the scribe asks a blessing on the translator, i.e. Séamus Mac Gearóid Uí Fiongaini. On fol. 123 there is a similar prayer, but here the name is Donatus Juvenis, so apparently the various treatises were translated by different scholars. The text abounds in contractions and abbreviations, almost every second word being illegible to the uninitiate. These contractions formed a medical code which was in use throughout the Middle Ages, and was very difficult to interpret. Many scribal notes and colophons occur throughout the MA., which are interesting from a topographical, historic, and human point of view. The following are some examples:

fol. 11v. ‘O Mary (Virgin)! Often have we had to complain of you, Kate. Because you found no coin in my purse, small is your care for me today.’)

fol. 22v. ‘Great is your drunkenness and your chatter, Tadg mac Chriosdora, you disgusting mercenary churl.’

fol. 23v. ‘In the room of the friars I am now, St. John's Eve, 1597.’

p.251

fol. 61. ‘Finis Anno Domini 1596. — On the 22nd of May in Achaidh mhic Áirt (a ruined church north west of Ballyragget in Co. Kilkenny bordering on Queen's Co.). A skirmish took place between Uaithni mac Ruruighi Í Mhordha and Master Framhas, Uaithni having the protection of the Council and the Justice, and Master Framhas had the misfortune to fall thereat and if reports are true that was no great loss for the Irish; many English fell too, and whether they did or not, Uaithne would not have minded killing them. And it is related that Seoirse mac Seamus fell on that day, and if it's true it is a sad tale because he was learned, noble-minded and honourable. And it is no lie that Seoirse fell.’

fol. 83. ‘I am weary today from all I endured in the heat yesterday.’

fol. 122. (End of Egidius on contents of urine). ‘Since the remaining words of the author are easy to understand, for that reason we shall put an end to the work in honour of God and of Mary our Queen and of the Court of Angels.’
‘Finis anno Domini 1610 — The 22nd of June in Edarguil in the presence of Donnchadh og Ó Conchubhair. May God give his grace to the soul of the person who put Irish on this, that is, Sémus mac Geroid Ui Fiongaini. And at that time the final rout and banishment of the inhabitants of Laoighis took place, men, women and young people small and big. And Sir Henry Power, president of the County of Laoighis and the Sheriff of the same county, Piggott, are destroying and plundering everywhere that they can find cattle, horses or sheep or any of their property in their own

p.252

county. And those people (Power and Piggott) have authority to hang everyone they can catch.’

The MS is in a very bad state of repair. Both corners are much damaged and some pages are missing at the beginning and end.

The language is Early Modern Irish, such as was used in all Irish Medical MSS, bearing no trace of Middle Irish peculiarities. The value of the tract is largely lexicographical — it would be of little use from the modern medical point of view — and as such is very great, as it contains many unrecorded medical and philosophic terms, both native and adapted from Latin. I have not altered the spelling and I have italicised only the most unusual contractions, leaving the ordinary abbreviations expanded without much comment.

The translation is of the opening chapters of the Chirurgia Magna of Lanfrancus de Mediolano.

Lanfranc.
Lanfranc was born not later than 1245, and was probably a member of the noble and well-known family of Lanfranchi. He studied in Bologna under William of Saliceto, who was professor at that university from 1269 to 1275 and left in that year for Verona. In 1270 Lanfranc wrote his Chirurgia Minor. In one of the innumerbale squabbles of the Italian city states he took the side of the De la Torre family against the Viconti. When his party was overthrown Lanfranc was

p.253

expelled, or fled, from Milan about the year 1294. He was in Lyons in 1295, and went on to Paris in 1296. Here, being a friend of William de Brescia he was received at the Collège of St. Côme (founded 1260), and was taken up by the Parisian surgeon Jean Pitard (died ca. 1330). Later he became surgeon to Philip le Bel.

While he was still at Lyons he began his Chirurgia Magna and finished it in Paris in 1296. This is an expansion of his earlier work. Lanfranc died about 1306. He stands with Guy de Chauliac, who is said to have been his pupil, as amongst the greatest surgeons of the Middle Ages. Jehann Ypermann, the greatest of mediaeval Flemish surgeons, is also believed to have studied under him. The well-known French surgeon, Henri de Mondeville, was present at some of his operations.

The chief interest in Lanfranc's work is his treatment of wounds. He taught that in the case of a wound involving a bone the latter must be completely mended before the surrounding flesh might be sewn up—as otherwise it would never heal — for its matter is created from the seed of the father and the mother. (See paragraph 7 infra.)

He held that cancer of the breat was incurable and refused to operate.

The Chirurgia Magna
The Chirurgia Magna contains five treatises (tractatus) each of which is divided into teachings (doctrina) and again subdivided into chapters (capitulum). The following fragment contains merely the first three chapters of the first teaching of the first treatise, and part of the beginning of the second teaching which is not divided into chapters.

The first Treatise is of general rules of surgery, etc.: the second of wounds and of anatomy; the third of cures for diseases which are not wounds; the fourth of algebra(?) i.e. broken bones and dislocations; the fifth deals with cures and is an antidotarium.

Lanfranc claims that his book covers the whole field of surgery, as is shewn by the name he himself gave it,

p.254

Ars completa totius chirurgiae. The Chirurgia Minor is a much smaller book containing only sixteen chapters, the last of which is an antidotarium.

The opening of the fifth book of the the Chirurgia Magna is a typical example of Lanfranc's quietly ingenuous style: ‘Tractatus quintus huius libri est antidotarium. In quo intendo ponere medicinas tam simplices quam compositas: quae huic arti, quantum ad chirurgiam spectat: sunt necessariae: quanquam non omnes ponam: quoniam infinitae sunt: & ab intellectu humano incomprehensibiles: nec est aliquis quantumcunque expertus: qui millesimam partem sciat earum, quae valent ad chirurgicum instrumentum. Nullas enim in eo ponemus: nisi illas quibus longo tempore sumus vsi: quas a reverendis doctoribus medicis, ac etiam mulieribus habuimus; quae omnes sine dubio in casibus suis sunt expertae.’ (fol 255v.)

The Chirurgia Magna was printed first in Venice in 1490. As there is no copy of this edition in Ireland I have used

p.255

the reprint of 1546, which forms part of a collection of the works of famous surgeons entitled: Ars Chirurgica, Guidonis Cauliaci
[...]
Bruni, Theodorici, Rolandij
[...]
Lanfranci et Bertapaliae, Rigeri et Gulielmi Saliceti.

The Irish text occupies fol. 208–210.

The editions of Lanfranc's works are as follows: Chirurgia Magna; Chirurgia Minor: Venice 1490, 1519, 1546. Lyons 1533.

The Chirurgia Magna has been translated into various languages, French translation by Guillaume Yvoire, Lyons 1490; German translation by Otto Brunfels, Frankfurt am Main 1566; English translation from two MSS. Bodleian Ashmole 1396 (ca. 1380). British Museum Additional 12056 (ca. 1420) edited for the Early English Texts Society as Lanfrank's Science of Cirurgie by Dr. Robert v. Fleischhacker, 1894, original series 102.

Irish translation 1606 (see infra).

De diffinitione chirurgiae, & suis particus, & subiecto eius. Doctrinae primae, tractatus primus

¶1] {edition folio and column 208r col 1}Omne quod investigare volumus: uno trium modurum investigari potest:1 aut per eius nomen: aut per eius actionem: aut per veram essentialem eius diffinitionem ipsius essentiam demonstrantem. Istis modis tribus investigare possumus chirurgiam per nominis interpretationem: quia dicitur a cheir graece, quod est manus: & ergeia quod est operatio: unde chirurgia2 {edition folio and column 208r col 2} .i. operatio manualis: eo quod finis eius & utilitas in manus operatione consistit. Eodem modo per eius actionem possumus eam cognoscere: quare consistit in operatione manuali. Per rei diffinitionem dicit Galenus: Qui veritatem rei perpendere voluerit naturaliter non ex suo nomine: sed ex sui essentia investigare conetur.

p.257

Notitia nominis impositi non tollit ignorantiam, quam dat extremitas rei: ergo si notitia propter nomen rei non est notitia bona: & actionis notitia cum notitia nominis est eadem: relinquitur quod chirurgia per eius diffinitionem eius essentiam demonstrantem inquiramus. Unde dicimus quod chirurgia est scientia medicinalis: qua docemur operari cum manibus in humano corpore, continuitatem solvendo, & solutionem continuitatis ad statum pristinum vel priorem quantum possible fuerit reducendo: & superfluitatem extirpando secundum intentionem theoricae medicinae. Cum enim dicimus quod chirurgia est scientia: contradicimus illis: qui dicunt quod chirurgia est operatio particularis: quae res est finita & corruptibilis: de qua scientia non existit medicinalis, additur: quoniam hoc nomen scientia non proprie, sed communiter hic sumitur, ut habetur in Techni. Cum dicitur: qua docemur operari: ad differentam dicitur theoricae. Cum dicitur: cum manibus: ad aliorum dicitur practicae instrumentorum differentiam. Cum dicitur: in humano corpore: dicitur ad differentiam marescalorum: qui circa bruta cum manibus operantur. Sed quoniam hucusque posset tota practica sic diffiniri: adduntur tres differentiae cunctas operationes & singulas chirurgi continentes: quae sunt continuum solvere: solutum continuare: & superfluum removere. Cum autem dicitur: quantum possible fuerit: dicitur: quare ne dicatur: ille non est chirurgus: qui membrum laesum ducit ad meliorem possibilitatis modum: licet non ita pulchrum vel integrum sicut erat. Cum dicitur, secundum intentionem theoricae: dicitur ut sciatur quod necessarium est chirurgo scire theoricam: sicut apparebit apertissime in suo loco.

¶2] Partes generales chirurgiae: quicquid dicant alii: sunt tres intentiones chirurgiae: quae in proprio erunt capitulo

p.259

declaratae. Corpus autem humanum & membrum tam consimilia quam officialia sunt propinqua chirurgiae subiecta: super quae totum opus fabricatur.

De qualitate, forma, moribus, & scientia chirurgi. Doctrinae primae, tractatus primi.

Necessarium est quod chirurgus proportionatam habeat compositionem & complexionem similiter temperatam. Rasis. Cuius facies formosa non est, impossibile est bonos habere mores: & Avi. Mali mores malae complexionis speciem sunt sequentes: & ut etiam manus habeat bene formatas: digitos graciles & longos: corpus forte, non tremulum: & membra cuncta habilia ad perficiendum bonas animae operationes. Sit subtilis ingenij: quoniam apponendorum quantitas non potest litteris ullatenus denotari. G. Sit naturalis, humilis, & fortis animi, non audacis. Naturali scientia sit munitus: non medicina solum, sed in omnibus partibus philosophiae studeat: naturalis logicam sciat: ut scripturas intelligat. Loquetur congrue: quod docet grammatica. Propositiones suas sciat rationibus approbare: quod docet dialectica. Verba sua sciat secundum intentionem propositam adaptare: quod docet rethorica. Adeo noscat ethicam, quod spernat vitia, et mores habeat virtuosos: non sit gulosus{edition folio and column 208v col 1}3: non adulter: non invidus: non avarus: sit fidelis. Sic se totum aegro exhibeat: quod nihil ex parte sua: de contingentibus omittatur. In aegri domo verba curae non pertinentia non loquatur. Mulierem de domo aegri, visu temerario respicere non praesumat: nec cum ea loquatur ad consilium nisi pro utilitate curae. Non det in domo aegri consilium nisi petitum. Cum aegro vel aliquo de familia non rixetur: sed blande loquatur aegro: promittens eidem quamcumque salutem in aegritudine. Et si de ipsius salute fuerit desperatus: cum

p.261

parentibus & amicis casum prout est, expositione non postponat. Curas difficiles non diligat: & de desperatis nullatenus se intromittat. Pauperes pro posse iuvet: a divitibus bona salaria petere non formidet. Ore se proprio non collaudet: alios aspere non increpet: medicos omnes honoret et clericos: nullum chirugum pro posse sibi faciat odiosum: sic ad virtutes intendat pro posse, quod de ipso bona fama, bonumque nomen comiter praebeatur: hoc docet ethica. Sic addiscat physicam: quod in cunctis operationibus, sciat instrumentum eius chirurgicum theoricae regulis approbare: quod docet physica. Nam necessarium est quod chirurgus sciat theoricam sicut potest syllogizando probari: Omnis practicus est theoricus: omnis chirurgus est practicus: ergo omnis chirurgus est theoricus. Maior probatur per textum Avicen. dicentis: quod res medicaminis .i. practicae per unam trium rerum completur. Una regimen nutritionis est: alia medicinarum exhibitio. Tertia operatio manualis: quod dicunt Gal. Ioanni. Constantinus, & Haly. Haly vero abbas non composuit nisi duas. Una regimen & medicina: alia operatio cum manu. Minor probatur per diffinitionem theoricae ipsius & practicae: se sibi adinvicem respondentes. Nam theorica est perfecta rerum notitia solo intellectu capiendarum: subiecta memoriae rerum operandarum. Secundum virtutum ordinem: prius res ab intellectu percipitur quam memoriae commendetur. Patet ergo quod homo prius addiscit theoricam: quam ipsam possit memoriae commendare: ad hoc ut possit subijcere theoricam operando. Practica vero perfectam est theoricam demonstrare in sensu propatulo et in operatione manuum secundum praeeuntis theoricae intellectum. Patet ergo quod practicus per scientiam sibique notam theorice operatur: sic patet syllogismus: quare necessario conclusio sequitur ex praemissis.

¶3] Practica sensualiter nos docet quotidie chirurgicum instrumentum: & finis qui sequitur ex officio chirurgiae: quod necessarium est chirurgo scire partes omnes & singulas medicinae. Nam si scientiam elementorum, quae est primum

p.263

principium rerum naturalium, chirurgus ignoret: omnino ignorarabit scientiam commistionum operi suo necessariam, ut patebit. Sciat ergo chirurgicus: quod omnia corpora commista: quae sunt infra lunarem circulum ex quatuor simplicibus corporibus: quae sunt ignis, aer, aqua & terra suas formas adinvicem confrangentibus generantur. Illa vero elementa propter ipsorum utilitatem & contrarietatem qualitatum a corporali vita multum sunt elongata: sed cum suis qualitatibus veniunt in commistum: ita quod minima pars unius, minimam partem intrat alterius. Ulterius commistio frangit eorum contrarietatem & formam: & inde sequitur alia forma ex admistione substantiarum: & nova complexio ex commistione suarum qualitatum. Et quantum commistio ab elementorum contrarietatibus elongatur: & ad medium complexio vicinatur: tanto commistum est habilius ad recipiendum nobilem {edition folio and column 208v col 2} formam vitae: quae quidem nobilitas super omnia commista corpora in humano spiritu recipitur. Sed quoniam qualitates: quae cum illis elementorum corporibus veniunt in commistum: ita quod eas impossibile est a corporibus separari, sunt quatuor. ca. hu. fri. & sic. & complexiones sunt per illas: necessarium fuit in commistis corporibus complexiones quatuor reperiri: quoniam complexio nihil aliud est quam quaedam qualitas commista in toto: similisque ex actione & passione contrariarum qualitatum in elementis inventarum: ita quod minima pars unius minimam partem intret alterius: & provenit in commisto. Et quoniam illae quatuor complexiones, scilicet: ca. fri. hu. & sic. aliquando componuntur: ut cali. & hu. cali. & sic. fri. & hu. fri. et sic. et sic sunt octo, iiij. simplices & .iiij. compositae. Et quoniam illae octo aliqando sunt cum materia, aliquando sine materia: & sic sunt sunt .xvi. Et quoniam illae .xvi. secundum aliquam considerationem possunt esse naturales alicui, & alicui innaturales: & sunt .xxxii. Et quoniam inter complexiones necessarium est unam reperiri aequalem: ad quam complexiones aliae comparentur: reperta est aequalis complexio: quae in homine respectu aliorum commistorum corporum reperitur: non tamen dicitur aequalis elementorum pondere vel mensura, sed iustitia quadam. Elementa enim in homine ad tale perveniunt medium ab eorum contrarietatibus elongata:

p.265

quod non potuerunt in alio commisto corpore pervenire: & respectu complexionis humanae quae libet res alia ca. fri. & hu. & sic. nuncupatur. Illam namque rem sive cibalem sive medicinalem respectu humani corporis dicimus esse temperatam: quae cum passa fuerit a calore naturali: qui est in nobis non calefit, nec infrigidatur, nec humectatur, nec disiccatur: adeo ut calefaciat, infrigidet, humectet corpora nostra, vel desiccet. Et illam dicimus esse calidam in primo gradu: quae passa a calore naturali, qui est in nobis, calefit: ita quod calefacit corpora nostra: non tamen tantum quin plus calefacere posset sine aliquo nostro nocumento. Illam autem in secundo gradu calidam: quae passa a calore nostro calefit: adeo quod taliter nos calefacit: quod non plus calefacere posset: quin noceret. Et illam in tertio gradu: quae calefacta a nostro calore, calefacit: ita quod inde proveniat sensibile nocumentum. Et illam in quarto gradu calidam appellamus: quae a calore nostro passa calefacit et destruit manifeste; eadem enim doctrina de alijs habetur complexionibus.

¶4] Quod enim chirurgo scire de complexionibus corporum & membrorum & medicinarum sit necessarium sensualiter sic per experimentum probatur. Ponatur quod duo viri sint in eadem hora & in eadem aetate & in eodem loco, ut in medio brachij ex transversa cum sense4 vel simili gladio vulnerati: unus tamen est complexionis ca. & hu. alius frigidae & sic laicorum usus & opinio iudicat quod uterque istorum simili modo medicetur: sed scientia complexionis nos docet per instrumentum chirurgicum rationabiliter approbata: quod ambo non debent uno modo curari: imo de primo timebimus, scilicet de illo qui est calidae complexionis: ne incurrat in febrem: & ne in membro superveniat calidum apostema. Nam dicit Gal. Membra calidum apostema habentia sunt febri sicut fons: corpori sicut fornax. Nam haec complexio ut testatur Gale. Isach & Avi. omnibus alijs praeparatior est ad febrem. Quid ergo fiet? considerabitur si multus sanguis exivit de vulnere: quod si sic, bene quidem, si autem non: faciemus ipsum phlebotomari ex brachio contrario vel {edition folio and column 209r col 1} pede eiusdem lateris, si virtus & aetas conveniant: vel ventosabimus ipsum ex duabus anchis, si virtus

p.267

fuerit debilis: & faciemus ipsum semel ascellare in die, si naturaliter non ascellabit, cum suppositorio, vel clysteri. Et conducemus partes vulneris cum sutura si fuerit necessarium: vel cum plumaceolis & ligatura solum: si sutura non fuerit necessaria. Et caetera faciemus circa vulnus: quae dicentur inferius suo loco proprio.

¶5] Sed supra vulnus medicinam ponemus defensivam de bolo arme. & oleo rosa. & pauco aceto: ita quod medicina attingat ad finem vulneris: ne possit humor ad locum vulneratum habere decursum. Et prohibemus ei vinum, carnes, lac, ova, pisces, et cibos multum sanguinem generantes. Sed erit contentus pro cibo iuscella avenae vel hordei cum amygdalis: & generaliter diaeta tenui et stricta usque ad securitatem apostematis. Et si scimus ipsum ab apostemate & febre defendere: complexionis scientia nos docet: quod iste celeriter debet curari sive liberari. Alius vero non phlebotomatur nec ventosabitur: quia sanguis est pro thesauro in talibus conservandus. Non prohibentur ei carnes nec vinum: quia stomachus eius & digestiva est debilis: et materiam non posset vulneri necessariam generare: nec timemus in eo febrem: quoniam eius complexio ad febrem non est apta. Praeterea unam et eandem invenimus medicinam una et eodem modo paratam: quae si diversis corporum adhibeatur complexionibus: diversum manifeste facit effectum. Vitreolum enim romanum, quod in gallico dicitur cuparosa: si siccorum corporum vulneribus apponatur, carnem adiuvat generari. Humidorum vero non solum non generat, sed corrodit. Nec tamen vitreoli actio est nisi una: licet diversi sequantur effectus propter diversitatem corporum subiectorum: sicut solis actio est diversa: non propter solem: sed propter diversitatem corporum in quae agit. Vitreolum enim valde desiccat: et in corporibus siccis membra consimilia invenit fortia suae fortitudini resistentia: quare non potest nisi superfluitates vulneris desiccare repertas: quibus desiccatis natura carnem generat. In humidis vero corporibus: quoniam eorum membra debilia non possunt fortitudini vitreoli resistere: patiuntur ab eo: & convertuntur in liquorem: et sic per vitreolum putredo in vulnere augmentatur.

p.269

¶6] Quod dictum est diversis corporum complexionibus: dicitur de diversis membrorum complexionibus Gale. Si duo fuerint vulnera in sanie aequalia: unum tamen in sicco membro: aliud in humido: quod est in sicco indiget medicina sicciori. Et si vulnera sint in duobus membris in complexione similibus: unum tamen multam habeat saniem: aliud vero paucam: multam saniem habens, medicina indiget sicciori. Ioannes Damasceni. Medicamina & emplastra debent esse homogenea membris: quibus apponuntur. Et Galenus. Res naturalis debet cum similibus custodiri: quae vero contra naturam, cum contrarijs expelli. Si ergo naturales complexiones chirurgus ignorabit: quomodo poterit secundum diversas complexiones membrorum & corporum medicamina variare? maxime si complexiones medicinarum & gradus etiam ignorabit. Humorem etiam generationem; quae sunt tertium rerum naturalium membrum: oportet scire chirurgum: & scientiam, & causam apostematum debet scire: sicut etiam in tractatu de apostematibus est declaratum. Membrorumque5{edition folio and column 209r col 2} diversitatem & ipsorum utilitatem & officia scire debet: ut sciat quae membra magnam actionem in corpore habent: & quae sunt magni sensus fortem non sustinerent medicinam. Virtutes etiam oportet quod cognoscat: ut videat quando alicuius virtutis actio minuatur: ut membro possit succurrere illius laesae operationis officio servienti. Et si scientiam habet virtutum operationum & spirituum sibi notitia non latebit. omnes praedictae res sunt naturales: quae sunt primum membrum divisionis primae theoricae medicinae.

¶7] Simili modo necesse est sibi rerum non naturalium habere notitiam: ut sciat suo vulnerato vel apostemoso convenientem aerem eligere. Vulnera nanque non desiccantur in aere humido vaporoso: sed oportet vulneratos de aere tali

p.271

ad siccum clarum & odoriferum transmutare. In hyeme a frigore defendere: quia nihil adeo nocet vulneratis nervis & ossibus sicut frigus: licet in aestate non tantum sit necessarium aerem temperare. Necessarium quoque est ut sciat ordinare diaetam: prout inferius in proprio diaete capitulo continetur. Item necesarium quod secundum quod convenit aegro motum ordinet & quietem: nam si fuerit vulneratus in capite: vel habuerit nervi puncturam: necessarium est quod quiescat: sit in silentio: et habeat mollem & planum lectum: ne membrum laborem aliquem patiatur. Sed si vulnera antiqua sine dolore essent in brachijs: bonum esset aegro cum pedibus ambulare: & brachium ad collum portare. Et si esset in cruribus & pedibus: bonum esset quod iaceret & cum manibus laboraret. Item debet chirurgus somnum aegri quem poterit temperare. Nam dormitio nimia superfluitates generat: virtutes debilitat: totum corpus infrigidat & relaxat. Nimiae vigiliae spiritus dissolvunt, & consumunt: humores acuunt vulneribus: innaturalem siccitatem adducunt: & sunt causa dolorum. Item decet cum6 scire repletum evacuare & inanitum fovere: ut aegrum ad temperatem7 reducat habitudinem: nam aliter vulnus nunquam consolidaretur. Et oportet ut aegri sui passiones temperet animales. Nam ex ira spiritus nimis ab extra funduntur: quare vulneratum membrum multoties inflammatur. Timor autem & tristitia & suae salutis diffidentia spiritum ad intra revocat: & inde virtutes debilitantur: & non possunt materiam ad restaurationem vulneris generare. Haec enim sex sunt res non naturales: quae sunt secundum membrum theoricae medicinae.

¶8] Membrum etiam8 tertium: quod est vulnus, ulcus, fistula, cancer, apostema: &, alia necessarium est cognoscere: ut sciat super quo, & pro quo, & ad quid oporteat ipsum laborare: quoniam haec omnia diversa sunt: & secundum eorum diversitates diversis indigent iuvamentis. Causam etiam sui morbi, verbi gratia scire debet. Nam vulnera quae fiunt ab ense, aliter curantur: quam vulnera quae fiunt per concussionem lapidis vel a casu. Et vulnera quae fiunt a

p.273

morsu canis simpliciter, aliter curantur quam ea quae ex morsu canis proveniunt rabiosi: sicut poteris in locis huic materiae pertinentibus reperire. Oportet etiam quod sciat accidentia concomitantia suum vulnus: ut sciat vulnus curari non posse: nisi prius accidentia sint remota: ut in proprio inferius capitulo continetur. Et ista tria morbus, causa, & accidens cum {edition folio and column 209v col 1} supradictis sex et septem, totam perficiunt theoricam medicinae. De duobus quoque instrumentis practicae praecedentibus ordinate chirurgicum instrumentum non oportet esse chirurgum alienum: nam oportet eum ordinare diverso modo diaetam: infra in speciali capitulo de diaeta vulneratorum continetur. Decet etiam eum: imo necessarium est eius scire dare, cum expedit, potionem. Gal. Multum valet pharmacia & vomitus his: qui pessima et putrida habent vulnera. Corpore enim ex malis humoribus purgato materiae malitia de vulneris loco movetur: et vulnus velocius consolidatur. Qui ergo omnes partes medicinae considerat: manifeste reperiet: quod necessarium est chirurgo completam addiscere medicinam: & ut in hoc continetur prooemio: cum alijs bonis quae sibi perveniunt a natura.

De intentionibus chirurgi. Doctrinae primae, tractatus primi.

¶9] Sciendum est quod omnis intentio chiruirgi9 quantumcunque sit diversa particulariter: et quo ad hominem infinita: sub una trium intentionum generalium continetur. Prima est solutio continuitatis. Secunda est solutionis continuatio. Tertia est superflui remotio: dum tamen haec omnia fiant cum manu. Nam sub istis tribus intentionibus: vel sub una istarum sive aliqua istarum: omnes intentiones chirurgi continentur. Solvitur nanque continuum per chirurgum quando phlebotomat: quando scarificat: quando cauterizat: quando sanquisugas apponit: quare licet haec omnia propter nostram superbiam et dedignationem barberijs & mulieribus relinquantur: tamen de opere sunt chirurgi. Nam Gal. & Rasis prout in eorum apparet scripturis: hoc proprijs manibus faciebant. Et ego phlebotomo usus sum interdum manu propria phlebotomando venam: ad quam famosi barberij

p.275

defecerunt. Solvitur autem continuum cum venas incidimus temporis & frontis: & cauteria facimus propter aegritudines oculorum: et etiam cum cauteria in diversis locis capitis, & corporis facimus propter diversas aegritudines: prout doctrina cauteriorum in suo capitulo declarabitur. Solvitur enim continuum cum aquam hydropicorum per incisionem extrahimus: & cum incidimus crepatos: & cum per incisionem extrahimus lapidem de vesica: et cum alia diversa vulnera facimus: secundum quod in multis locis continebitur huius libri. Nam prosequendo intentionem secundam: solutum continuatur, ulcera, vulnera, fistulas, cancros sanando: dissolutionem iuncturarum, fracturarum, ossium per instrumentum chirurgicum restauramus: et circa hanc intentionem multa diversa opera faciendo: quorum plenam doctrinam habebimus per hunc librum. Per tertiam intentionem superfluum removendo scroffulas capitis, & colli , & aliarum partium extirpando, cataractas, ungulas, pannum, sebel,10 carnem superfluam, polypum ex naso, porros, & verrucas, ficus, atrices, & condylomata, superfluitatem hermaphroditis, folliculum clausae vulvae, sextum digitum, & multas alias superfluitates removendo humani corpori non decentes.

Doctrina secunda, tractatus primi: quae est una summa & unum capitulum de anatomia, forma & complexione, & iuvamento {edition folio and column 209v col 2} omnium membrorum cosimilium et de generatione embryonis.

¶10] Quoniam ut dicit Gale. Necessarium est chirurgo scire anatomiam:11 ne credat latum ligamentum esse pelliculam: et rotundum ligamentum esse nervum: & in suis operationibus cadat in errorem:12 proposui de natura, formis, iuvamentis, & de complexione membrorum consimilium proprium facere emplastrum. Et quoniam, ut dicit Avicen. notitia rei quae causam habet, non potest haberi, nisi per suas causas sciatur. Oportet nos igitur considerare causas membrorum consimilium, propter hoc sumendo summas creditas super principijs medicinalibus secundum quod medici crediderunt. Ponam in principio generationem embryonis prout esse creditur: et ab auctoribus medicinae traditur. Et si quis altior quam medicus

p.277

plus voluerit inquirere: pro me laboret, & alijs: qui contenti sumus illa credere, quae nos medicinalis scientiae auctores docuerunt.

¶11] De generatione embryonis quatuor sunt positiones: alias intentiones: apud rerum certitudinem inquirentes. Quarum tres quamquam in verbis videantur aliqualiter discordare: tamen in una conveniunt veritate. Alia quidem in verbis penitus et in veritate discordat. Nam philosophorum summus id est Aristo. dicit quod embryo generatur ex viri spermate & sanguine menstruoso mulieris: & quod sperma viri se habet per modum factoris: & sanguis menstruus per modum materiae. Hoc quidem taliter intellexit Averrois: Quod sperma viri nulla modo staret in substantia embryonis: & quod sperma mulieris ad generationem nullo modo intraret. Gal. vero ponit: quod ex duobus spermatibus viri, scilicet & mulieris adinvicem agentibus et patientibus: ita quod unumquodque ipsorum ageret in aliud: & pateretur ab alio: fieret embryonis generatio: ita tamen fit quod ex spermate viri fieret actio fortior minor autem ex spermate mulieris. Avic. vero qui in dictis pro me physicis laboravit Gal. sequens opinionem, cassat omnino Averrois dictionem: dicens quod ex duobus spermatibus fit generatio embryonis: ita quod si mulier non spermatizat, non fit filius neque filia. Et quod sicut coagulum se habet in caseo per viam coagulationis active: & lac se habet per viam coagulationis passive: ita sperma viri ad embryonis generationem se habet per viam coagulationis active: et sperma mulieris per viam coagulationis passive. Et quemadmodum unumquodque duorum coaguli, scilicet & lactis est pars substantiae casei: qui fit ex eis: ita unumquodque duorum spermatum est pars substantiae embryonis: nec istud verbum discordat a philosopho. Nam sperma mulieris non est adeo a natura sanguinis elongatum propter mulieris frigiditatem non valentis illud bene decoquere: & propter vicinitatem vasorum spermatis & matricis: quod non est dignum vocari sperma. Et propter hoc voluit philosopho ipsum sanguinem menstruum appellare. Et etiam licet ex duobus spermatibus fiat embryonis prima generatio: ex quibus omnia membra consimilia, excepta carne et pinguedine generantur: tamen ad ipsorum augmentum & ad carnis generationem

p.279

& pinguedinis sanguis provenit menstrualis. Matrix vero mulieris {edition folio and column 210r col 1}, quae formam habet naturalem, & complexionem aptam ad conceptionem: sicut quaelibet membra formam habent convenientem ad eorum proprias actiones: cum transglutit spermata ad ipsius matricis profundum: totam se naturaliter colligit circa illud: suumque taliter claudit orificium: quod non posset illud intrare stilus. Informativa vero virtus appropriata huic officio cum Deo glorioso continuata: quae non comprehenditur, quoniam est de secretis Dei, modum mediante calore naturali, qui est instrumentum eius, spiritum qui descendit cum duobus spermatibus: sed cum spermate patris plus: & permiscet illa spermata: & intendit generare unumquemque spiritum tam vitalem quam animalem quam naturalem: et mineram unicuique propriam: & hoc facit in .vi. primis diebus in solum spermatibus de sanguine menstruoso nihil petens: quum usque ad illos dies non fit talis resolutio de quo curetur. Sed postea incipit appetere, & menstruum sanguinem attrahere incipit attractiva: & in tribus diebus incipiunt fieri puncta & lineationes: & in sex ultra sanguis menstruus intrat in spermata: qui quidem sanguis toto conceptionis tempore in quinque partes dividitur. Una mutatur in naturam spermaticam: & tendit ad augmentum membrorum a duobus spermatibus habentium principium. Secunda pars sanguinis grossi quam caliditas coagulat: mutat in carnem. Tertia pars subtilis quam frigiditas coagulat: mutatur in pinguedinem. Quarta pars boni sang. quae superabundat ab his omnibus transit ad mamillas: & convertitur in lac. Quinta quae superfluit: ad haec omnia usque in diem partus remanet in matrice. Post .xv. dies a primo conceptionis die .xij. diebus sequentibus fit sang. humiditas, caro, nucha elongatur: cor, cerebum, hepar in tribus vesicis incipiunt apparere: deinde apparet umbilicus: qui quamquam post illa appareat: ante illa tamen perficitur. in .ix. sequentibus diebus elongatur caput ab humeris: venter a lateribus: extremitates a ventre. Quatuor diebus sequentibus perficitur totus quinque sequentibus: & sunt .xlv. sentit. duplicatis omnibus: & sunt .xc. movetur: triplicatis omnibus: & sunt .ix. menses: in quibus nascitur. hoc tamen in aliquibus fallit: sed est utplurimum. Unde versus.

p.281

¶12]

    1. Cum recipit matrix generando spermata patris:
      Sex in lacte dies stat: tribus linea punctus.
      Incipit: & sanguis sex: post in spermata transit
      Humiditas: caro fit sequentibus in duodenis:
      Nuchaque longatur: tria membra regalia constant
      In reliquis novem extremis latera distant.
      Humerus, et ceruix, venter, quatuorque sequentes
      Perficiunt totum: dant motum: denique quinque
      Duplica: sicque dies dat nonagesima motum.
      Si quaeris ortum: tunc tempus triplica totum.

¶13] Sola ergo caro & pinguedo generantur ex sanguine menstruoso: ossa uero & cartilagines, ligamenta, nervi, venae, chordae, arteriae, panniculi, cutis ex duobus spermatibus generantur: ut vult Avic. & omnes alij doctores: & ut approbat experimentum chirurgicum. Nam si aliquod istorum membrorum amputetur: nullatenus vera restauratione restauratur: quoniam eorum materia fuit sperma parentum: quod formam aliam acquisivit: sed caro cuius materia est sanguis: qui quotidie generatur in nobis: cui sanguis dat formam veram restaurationem recipit & completam.

¶14] Ista vero membra consimilia diversas habent formas, complexiones, & iuvamenta secundum diversitatem proportionis materiae ex qua componuntur: quia licet omnia ex eadem sint composita: commista materia tamen in unoquoque membrorum consimilium alia & alia est materiae13 {edition folio and column 210r col 2}proportio: propter quod formam diversam & iuvamenta suscipere meruerunt. Nam deus omnipotens non aemulus, non avarus, dat unicuique rei de forma secundum quod eius proportionata materia requirit.

¶15] Os nanque primum est membrorum consimilium: & est frigidum & siccum: & habet diversas in corpore formas: & diversum numerum et multiplicem: propter divers in corpore iuvamenta. Iuvamentum enim multiplicationis ossium fuit: quia necessarium erat unum membrum sine alio aliquando moveri: quod fleri non potuisset: si solum unum os fuisset. Et etiam quoniam alia sunt ut clypeus membra

p.283

defendens, sicut ossa cranei. Alia sunt fundamentum, sicut ossa spinae & brachiorum. Alia sunt sicut arma, ut additamenta in lateribus spondylium. Alia sunt, quibus replentur quaedam concavitates quarundam iuncturarum: ut manus et pedis. Alia sunt ut in eorum concavitatibus rotunditas ossis cum eo coniuncti intret: ut cum eo iungatur: & nihilominus moveatur, ut ossa ancharum et spatularum. ...

Practica Magistri Lanfranci de Mediolano quae dicitur ars completa totius chirurgiae, p. 208–210.