Corpus of Electronic Texts Edition
An Liagh i n-Eirinn i n-allod III & IV: De Febrium Symptomatibus (Author: [unknown])

part 2

{Lia Fáil 4}

¶1] {MS 23 P 10 iii page 11b}A n-agaid an .vii.mad aicid neoch adubrumar.i. a n-aghaid an fhasdaidh32 do-nither isin fiabras, dentar cleistir do hocus33 & do shail cuach & do mercuirial & do hocus mor mailli re h-olaidh coitcind & re bran & beagan salaind, no mailli re blonaig uir muice, {MS 23 P 10 iii page 12a} no mailli re h-im is cleistir coitceann glanta34 sin & is fearrdi mil do cur ann no trid no meadhg eigin, mad ail linn a denam go loisgeach curthar moran salaind ann mailli risna neichi adubrumar dedga & uormont surrumunt,35 & madh ail lind a miniugad curtar camamilla & aineid ann; & madh ail lind a cur do greannugad an fuail curtar cailemeint & buathfallan, & madh ail lind an gaethmaireacht


p.236

do cnamh36 do curthar ruib & cuimin ann, & madh ail lind tarraing on ceann & on ghaili do denam do curtar iara pigra Gailieni ann, & mad on churp uili curthar catoilicon37 ann, & madh ail leat linn ruad do glanadh cuiri caisia fistola and, & madh ailt linn finn cir agairg, & madh ailt linn ruad cuiri sene and, & madh ail leat tarraing ona dubhanaib a cuis fuair, cuir benedicta ann, & madh ail a cuis teasaidhi38 cuir lictubairi do sugh na roisi and, & mad ail cleistir cneasaithe39 do denam de cuir cruach Padruig & lus an sparain & ros & a cosmaili & methradh gabar and, & madh cleistir aileamna na mball as ail lind do denamh an trath na fedand duine biadh na deoch do caitheamh cuir isin cleistir cuilis arna denam do chearcaib & do chabunaib, & da n-eanbruithe, oir is meinic do chondmasa daine na beathaid caeicis leisin, noch na fedadh biadh na deoch do caitheam indus eili .i. mar40 da ceangailti cos duine a n-airdi da curthea biadh ana bel, acht gu fedadh se a chaitheam do rachadh brighi an bidh suas, do reir Cosantin, is mar sin aderimsi and seo an biadh do teilgthear isin timthireacht a n-aimsir ghorta & folmaithe an cuirp go leir, gu fedand a brigh dul chum an gaili, oir teid an cleistir uair and gu n-uige in inde re n-abar ieiunium gengub cleistir aileamnach e & tarrngid an naduir on chorp uili an uair rig a leas; & is mo an t-ingantais an leanum d'aileaain a meadhon a mathar trina imlican na sin.

¶2] ITEM do fetar supositoiri do denam do mil arna berbadh no gu diubaidhi si & a cur ar clar & a cuma mar mher & beagan salind da cur trid & curthar a n-uisgi fhuar da cruadhughad hi & cuireadh {MS 23 P 10 iii page 12b} ana timtireacht hi & snaithe reamar trithe & ceangailter ama sliastaib an snaithe, indus gu feda a buain amach madh eigean do. ITEM do fedaiter supositoiri do denam do gallunaidh ar an corugad cedna & seanblonag muice do coimilt de no im no ola coitceann. ITEM do-nither supositoiri do laeghan sdupoige praisge no hocais41 arna tuma a mil, no da blonaig arna cuma mar ceann coinnli pairisi42 arna cur a n-uisgi fuar da cruadhughad.


p.237

¶3] Fecham anoise dona neichibh neoch lagas, mar ceirin no arna coimilt no arna caitheam, & lagaidh moran do neichibh mar ceirin .i. mar ata domblas ae tairb arna cur ar sgarthaigh & da curthar ar an imlican e, lagaidh. ITEM gab comor do shugh an da luib seo: an tathaba & laibriola & curtar deannach43 trithu & mil no blonag ur muice, & madh suas is ailt a lagadh, cuir ar an gaili & madh sis cuir ar an imlican. ITEM dena iubar craige d'fhiuchadh & methrad & began aloe trid & domblas ae tairb no daimh no cailig & a cur ar an imlican & lagaidh.

¶4] ITEM is iad so na neiche noch lagas arna coimilt mar uendimint .i. gab comor de gach ni dib seo .i. sugh prem an balauird44 & coirt meadhonach an truim & prema no duilleoga an spiuirsi45 & prema an hocus mhoir & duilleabar an mhercuiriail laibriola & tathaba & prema sgime, & dentar a fhiuchadh & im & ola trithu & began degredium [...] sbeorna & do ceir trithu & denthar uinnimint dib & gan chuntabairt lagaidh da coimilter don imlican.

¶5] ITEM is iad so na neiche noch lagas ara n-ol .i. eanbruithe cailigh ar cur sgeama ann & sugh praisge & meadhg arna glanad, & madh ail leat oibriugad ni is laidiri na sin, cuir caisia fistola and & lagaidh gan baeghal & do-ni reubarbarum an ni cedna. ITEM is iad so na neiche lagas arna caitheam .i. mar atait lectubairi iumdha .i. catoilicon & diatuirbid do lucht leanna finn & a n-aghaidh leanna finn, & diasene & seine do lucht leanna duib, & siucra na biola & ola na roisi do lucht leanna ruaidh. ITEM lagaidh sgamoinia gu maith da mberbtar a n-uball {MS 23 P 10 iii page 13a} e, uair da connacsa fein neach do cuir se amach re .x. n-uairib .xx.ed,46 & is inand an diagreidium & an sgamoinia arna bearbadh.47 ITEM do fedaiter potaitsi do denam do shail cuach & do hocus & do mercuiriail & do borraitsi & do glaisin caili, & madh laidir e curtar ni do duilleogaib an craind re n-abar labruis trithe.

¶6] ITEM lagaid sil an spuirsi & trid sin is maith an sil do tirmugad & a cur tri bainne almont, oir is lughadh a urcoid.


p.238

¶7] ET ni healadhnach an leigeas lacthach da tabairt a mbiad acht muna tucai do dhainib anbanna no do dainib noch na fedann a caitheam indus ele, & as amlaid as du a tabairt: sealad fada roim an cuid da caitheam, oir muna tucai mar sin e do tairrngfeadh an leigeas an biadh go ro-aibeil gan dileagad. ITEM ag seo pudar lacthach arna derbadh damsa fein .i. gab .ii. ʒ do reubarbarum & da ʒ da tuirbid & .ʒ. da sheindser & .ʒ. do shene .ʒ. d'agairg & is pudar gan ghuasacht sin, is maith da gach uili duine noch rig a leas lagadh & gan acht lanleighe no ni is mo no ni is lughad do gabail de do reir a riachtanais a leas.

¶8] A n-agaidh an ochtmad aicid da ndubrumar .i. a n-aghaidh an galuir bhuidhi;48 tuig gurub olc a theacht roime an seachtmadh la isna h-easlaintib gera & a crith fuair, gidh ead da dti se an cuigeadh la a crich theasaidhi & a n-aimsir teasaidhi & a choimplex theasaidhi fedaidh se teacht cum maitheasa, & da dti se tar eis comarta dileaghtha do beith isin fual is eigean leigheas d'ordugad do gin gu bia fiabrus air mailli reis & madh gearr o thainig se, dentar an leighis so air .i. gab glac do premaib an teilidonia49 & glac de gach ni dib seo .i. andibi & aé aba & samadh & cruach Padruig, & leth glac de gach ni dib seo .i. dubcosach se hur & lactuca, & leth unsa de gach ni dib seo .i. an da shandail & na ceitri sila fuara mora & ; na .iiii. sila bega fuara & unsa do shnas iuboiri & ʒ do spica nairdi & da unsa do sugh sheilidonia & misaidhi50 & leath funt do siucra & dentar deoch dib; & gnathaigheadh annsein an lectubairi seo .i. da unsa da triasandaili & unsa do shiucra roiseagadh {MS 23 P 10 iii page 13b} & leath unsa do cnaim iuboiri arna losgad no da campora. (&) Tabair an purgaid seo do da heis .i. unsa da chaisia fistola & unsa do thamaireindi & da ʒ do reubarbarum & unsa do merbolaini sitrini, & ullmaither iad mar adubrumar le neichib ana mberbeochar ae aba & samadh & andibi & sgagtar & tabair do. Gab andsein da eisi sin sugh an mighaidh51 & na cruaiche Padruig & uisge na roisi & finegra & indibi, & coimilter don taeb deas gu minic e no tumtar edach lin aim curtar arna h-aeb e, & athraiter gu minic e.


p.239

¶9] ITEM mad fada o tainig in galuir buidi dentar naduinte d'oslugad leo seo .i. prema feneil & sdoinsi cruind & meirsi & seilidonia & emer sleibi52 & dubcosach & searban53 & indibi, & ae abha & spica nairdi & sandaili & siucra & borraitsi (&). Glantar leo so e .i. tri ʒ d'agairg & .ʒ. do reubarbarum & leth ʒ masdix & oxisacra. No gab leth unsa d'agairg, .ii. ʒ do reubarbarum & .ʒ. do caisia fistola & tabair le meadg arna glanadh iad no le ni ele ara berbtar seledoinia & indibi, iubar sleibi & ae aba & millsiter le siucra & caiter, & is coir agairg da tabairt isin easlainte seo, oir adeir Misue54 gu tabair se gne mhaith ar an neach caitheas e; & tabair an lectubaire so do da eisi sin .i. leth ʒ do reubarbarum & .ʒ. de gach ni dibh seo .i. rois & snas iuboiri55 & adann ʒ d'iuboire loisge & leth ʒ do spica nairdi & .ʒ. do nutumaic, & dentar lectubairi dib mailli re leathfunt siucra & is inann sin & diareubarbarum.

¶10] ITEM dona neichib d'erraidi dilsi do reir Auidseanna .i. gab .ʒ. do pudar cuideog56 arna tirmugad mailli re hunsa indibi no meadhg arna glanadh, oir is dileas do sin an galar so d'fhoirithin a ceadoir. ITEM foiridh sugh an tseledonia mailli reis an pudar sin gach uili duine noch arna mbia an easlainte sin, acht gu madh hindleighis iad & do-ni gach ni aca ar leith sin. ITEM do-ni an ni ara mbearbtur an liathlus57 an ni cedna. ITEM do-ni an midhaige ar ndenam pudar de an ni cedna.58 ITEM atait tri cuisi ana maith do neach a fual d'ol59 .i. isin ghalar buidhi & isin atcomall & a n-easlainte na seilge, & madh ar son an ghalair buidhi{MS 23 P 10 iii page 14a} ibeas, curthar snas an iuboiri trid & is moidi foireas. ITEM molaid daine an croch do tabairt isin cuis seo & gallunach da tabairt gan fis do, & aderimsi gu foireand sug na cruaiche Padruig ar ndenam siroip di isin cuis seo & a n-idroipis teasaidhe. (&) As eigean da n-eisi seo uili an leathar do glanadh le finegra find ana mbearbtar dubcosach & iubar shleibi & eorna & coimilter a linedach garb da n-eisi sin don corp uili, & curthar enbraen isna suilib de, no sugh an tamaidh, no licter deathach feola uiri mairt futha & coimedadh a sron ar an deathach.60 ITEM do-ni uisge do blath an fonaire61 no do raib no


p.240

do bran an ni cedna arna coimilt gu minic, oir bacaid siad an drochgne do beith ar an leathar leath amuith & is uimi sin ghnathaigid na mna na tri h-uisgeada sin do gealad a n-aitheadh.

¶11] A n-agaid an naemad aicid adubrumar romaind .i. a n-agaidh tirmaideachta & losgaid na teangad.62 Dentar an bel gu meinic do nighe le h-uisge le finegra, & coimiltear sliseog crom thanaidhi don teangaid ana ndheaghaidh & glantar hi le linedach min & dentar mill bega do laeghan casia fistola do siucra & connmadh ana bel iad & is maith sin a n-agaidh lasaidh & tirmaid na teangadh; is maith dragantum arna cur a n-uisge na roisi & do fetur de sin & do caisia fistola pilloilidha do denam & is maith sin isin cuis sin & a n-algaib na teangad, & is maith in t-sail cuach faru sin. ITEM is fearr uisgi te ana cuirfither beagan finegra a nduibi & a losgadh na teangadh na an t-uisgi fuar, & is maith an caindi in gach uili tirmaidheachta mar sin.

¶12] A n-agaid an .x.mad aicid da n-dubrumar .i. a n-agaidh alg & bainneadh na teangad63 & an beil, & tuig gurub olc sin da dtid siad isin fiabrus roim comarta an dileaghtha & is maith da dtisidis da eisi & is leigeas {MS 23 P 10 iii page 14b} coitceand so orro: gab dragantum & bruigh e & cuir a n-uisgi na roisi e, & coimilter le cleite dona h-algaib iad. ITEM gab almont arna bruidh gu maith & faisg tri edach lin e & da dti sugh as coimilter dona h-algaib e & muna thi coimilter an linedach fein dib mar bes & foirid. ITEM glanaidh mil roiseaca na h-alga bis isin bel & is fearr foghnas an siucra roiseagdha a n-aghaidh na teangad ar ndul a croicind di. ITEM coimilter buighean uighe gan beith rochruaidh d'algaib an beil & foirid. ITEM gab ugh arna bearbadh gu cruaidh & cuir an sicne bis aturu & an gealan ar algaib & ar bainneadhaib an beil & foiridh, & do-ni an teinegal an ni cedna.

¶13] A n-adaigh an aenmad aicid deg da ndubrumar .i. a n-aghaidh na sgeathraighe64 tig isin fiabras: tuigh da dti si tar eis comartha an dileaghtha no a tosach


p.241

na h-aicsisi nach incoisge hi, muna bia gu himarcradach guma holc an t-adbar o tig si, amail ata coileargha praisina no coilera erusilensa,65 uair is olc an sgeatrach sin a ngach aimsir don easlainti, uair ge roib dath dub ar an sgeathraidh fedaigh si teacht cum maitisa a ndeiread fiabrais cartana no easlainte na seilge, gid ead dleaghar ann sin angaile da comfortacht le spongc66 no le fadarcan da coimilt de arna tuma a finegra no a fin te. An t-ia lerab ail gan sgeathrach do denam .i. gabadh balath neicheadh noch bacas an t-urrlugad67, amail ata balath mintais & ruibi & meirsi & roisi ar crothadh aigeidi orro, & balath uisge na roisi, balath arain ghoirt68 arna rostail re teine & began aigeide do crothadh air. Et itheadh maistix & sidhubal & coriandra arna cur a n-aigeid & nutumaig & lignum aloeis, & coimilter & ceangailter na baill imeallacha gu laidir. ITEM is maith a pudar so gu coitceand a ngach uili sgeathraidh & a mbiadh as du a cur .i. gab tri ʒ de gach ni dib so .i. lignum aloeis & maistix & coriandra & sandaili geal, & dentar pudar dib sin. {MS 23 P 10 iii page 19a} ITEM foiridh campora an sgeathrach a cuis teasaidhi & in gach uili flux coileargdha, & foiridh maisdix & nutumaig a ngach uili cuis fuaraidhi. ITEM is maith na baill imeallacha do teghad, uair tairrngidh an teas an t-adhbar da n-innsaidhi, & adeir Auidseanna gurub maith a fuarad a cuis teasaidhi mar is maith a tegadh a cuis fuaraidhi.

¶14] ITEM dentar plasdra coitceann dona neichib seo & curthar uman gaili .i. gab mintas & uormont & rois & aran ruadh arna rostail69 ar smeroidib, & mad ailt a denam ni is fearr & ni is laidiri cuir sidubal & maistix trid a cuis fhuaraidhi & calumus aromaticus & cruel & sandaili a cuis teasaidhi. ITEM gab .ʒ. do lignum aloeis & .ʒ. da nutumaig & da cainel & .ʒ. d' ainis & leath ʒ do shidubal & leath ʒ do clobus & do rois & .ʒ. do blath camamilla & .ii. ʒ do sugh uormont & da ʒ do shugh mintais & .ʒ. do cruel & mheacan maith do gailingein & began ciara mailli re h-olaidh na roisi, & is maith an plastra sin do dainib saidhbri & fedaidh an liaigh desgrideach70 a denam don bloidh as ail leis fein dib do reir an breitheamnais is fearr do-cifear do fen. ITEM do-ni an fin ara mberbtar


p.242

masdix an dileaghad d'fhurtacht & coisgidh an sgeathrach. ITEM curtar ar lic the e no gu leagha & dentar edach lin do tuma and & curtar ar an gaili & comfortachtaidh sin gaili na ndaine neoch eirigheas a h-easlainteib fada ag na bi dileagad no algus bidh. ITEM berbtar rois & uormont a n-aigeid & a n-uisgi fearthana a haithle a tuma ann & coisgidh an sgeatrach & in flux. ITEM is maith iuboiri arna losgad a n-agaid ata an gaile & na sgeathraidhi coilearghadh.

¶15] A n-agaid an darna h-aicid71 .x. da n-ubramar .i. a n-aghaid easbaid brighe tochlaichi, no a n-aghaid a hainmainni is maith na neichi adubrumar isin n-aicid dereannaig .i. mar ata an plasdra coitceand & balach an arain goirt do gabail & is maith ann sin cearc arna rostail &ar chrothadh uisgi na roisi uirri & clobus dithi mailli re . . . & is maith nutumaig & balath na roisi do gabail.{MS 23 P 10 iii page 19b} ITEM greannaid an pibarcas72 & an pi bar fada . . . an tochlugad & a n-ingnais fiabrais is maith so & is maith spica naird da mbia an aicid seo . . . eigean oibriugad do denam . . . .i. rois & aran goirt & uormont arna berbad a n-aigeid & a n-uisgi & a cur ar an gaile & edach lin do tuma intu. ITEM seachantar an croch73 isin cuis so oir marbaid se an tothlugad. ITEM dentar sabsa do cardamomum & do sugh an mintais . . . iad a cuis fuaraidhi & do nutamuic & do shamad a cuis teasaidhi, & seachnadh . . . neichi metha & neichi raigne noch lenas . . . dona meraib an trath glacaiter iad.

¶16] A n-agaid an treas aicid deg74 adubrumar .i. a n-agaid an allais: fech an fuil easbaidh an allais isin fiabrais no an fuil imarcaidh. Madh iumarcach e & gu cuireann se an brigh a n-anbaindi coisgther e le bolgaib75 gabann no cearda do sedead fai & linedach do togbail suas a n-airdi & a ligean sis aris go h-oband, & gnaithigher sin gu minic do denam. ITEM neach lerab ail an t-allus do cosg na coimleadh se enraod de, oir oslaigeadh au coimilt na poiri, oir adeir Auidseanna


p.243

gu ngreandaigeand coimilt an allais an t-allas ag oslugud na poire.76 ITEM teilgter uisgi fuar uma aghaidh & curtar a cosa a n-uisgi fuar & crothar pudar na roisi ara colaind no ar an brath lin bis fae. ITEM dentar77 uisgi don raibi uisgi & dona cruaiche Padruig . . . e & coimilter edach lin dona h-aeb & don gaili sealad beg & coisgid an t-allus & adeir Auidseanna no berbtar duilleoga na darach & tabair a sugh da ol do no crothar air e & do-ni pudar na roisi an ni cedna & a crothad air. ITEM madh a dtosach na h-easlainte78 no na h-aicisisi tig an t-allas ni nadurda e & madh tar eis comartha an dileaghtha no a sdaid na h-easlainte as lugha as olc e, oir as nadurdha and . . .ir nadurdha na brighe indarbtaighe & d . . . nadurdha an gnathaighthe, oir is gnathach don naduir allus d'inarbadh an trath sin & gid . . . minadurdha e do reir an adbair, oir is olc {MS 23 P 10 iii page 20a} . . . an t-easlan a fulang gu maith . . . air a ceili de gu ngaba an gh. . . Muna feda an teaslan allus do cur de79 & gurub ail leat a tiacht dena mar adeir Auidseanna . . . oslugad na poiri le h-olaidh an camamilla . . . is i bog & leisin colaind do . . . an coimilt & oslaigidh na poire . . . Tabuir aindsein fin find de is e bog & . . . sin & tirmaiter e & curtar edach tairis . . . is mo furaileas an collad an t-allas . . . le gan collad.

¶17] Furailidh an t-uisgi ara mberbtar ros lin an t-allus do tiacht & in ros fein is e te . . . do cur ar an gaili. ITEM curtar meirsi & cuimin & cailiment & bitointe & athair losa80 & ualobord & pairitairi81 do berbhad a n-uisgi & curtar a soitheach uma & a mairille craind82 iad re cosaib an easlain & cludaither e gu maith & connmhadh a anal fon edach no go dena allus. ITEM berbtar luibi teasaidhi and da crocan criadh arna folach gu maith & dentar da poll doib isin leabaid ina cuirfither iad & laigead an t-easlan atarru, & beantar a


p.244

folach doib & do-nid sin an t-allas. ITEM curtar luibi teasaidhi da mbearbad a crocan & curtar feadan fada on chrocan . . . e an leabaid ana mbia an t-easlan & do-ni . . . allus.83

¶18] ITEM curtar pudar cuimin & ola tri na cheili & tum olann inntu & cuir sin um bonnmaidib & ar . . . tumandandaib an easlain a leabaidh te & furailid an t-allas. ITEM berbtar peiletra & calamint & ros neantoige a n-olaidh no gebe acu do gebtar & coimilter don corp uili e & do beir sin an t-allas.84

¶19] A n-agaid an ceathramad aicid deg da n-dubrumar .i. a n-aghaidh flux fola na srona85 . . . mor is infechsana86 ara shon sin . . . a cuisi ar dtus & a comartadha andsein & a taisgelta andsein & a leigeas fa deoigh. IS mor do cuisib on dentar an easlainte seo .i. o imarcraidh na fola no ona seimideacht no ona geiri no ona h-uisgeamlacht do-nither hi a leith na mball .i. mar ata fiuchad na fola ar son teasbaidh na n-ae no ar son dumaidh na seilge an uair nach fedand si an fuil reamur {MS 23 P 10 iii page 20b} do gabail cuice, no ar son fiuchaidh na fola isin chorp uili, mar bis isin crith ger & da dti an flux a tosach na h-easlainte ni nadurdha sin & da dti se tar eis na sdaidi so-fhaothugad tig & uair and tig se o umarcaid in cind & uair ele o linad an cind no o rema & uair ele ar son tanacht no edluis na cuislean isin sroin, & uair eili ar son sgoltaigh no oslaice no loisgte amail teagmaim isin lubra, & uair ele ar son briste airtiread87 na h-inchindi & is annam leighistear sin, & uair ele tre fhastadh na fola noch do gnathaigh sileadh tre cuisleannaib na timtirechta no an mbreith no tri gnathugad na cuisleann do ligean, & uair ele ar son biadhann nger do chaitheam, amail atait uindeamain & lus & gairleog, & neithi furaileas ar an fuil fiuchadh do denam mar ata feoil lachan & ghanndal, & uair ele ar son neici mbruidearnach nger do cur isin sroin amail ata guairi muice no le tochas eigeantach, & uair ele tar eisi na brighi indarbthaighe no ar son anbainni na brighi fasdothaigh, & cuirid Isidorus aenni coitceann .i. gurub eigean in gach uili easlainte adhbardha tri neichi do smuaineadh .i.


p.245

lind & brigh & ball, & da reir na tri neicheadh sin athraither cuisi, & signidh & leageas na h-easlainte no bacaither iad no do-nither. (sic)88

¶20] Fecham anois do sighnib na h-easlainte seo, madh o iumad fola derge do-nither hi beith an puls is e lan & an fual tuigh derg. Madh o uisgeamlacht bes, biaidh an aghaidh is & ban ag dul cum datha luaighe & saillsighidh folad na folasain.89 Mad o geiri na fola biaidh an aghaidh is i buidhi & tig an dortadh fola mailli re bruidearnaigh & mailli re losgadh90, indus gurub beg na tig si guna mothugad. Madh o iumarcraid fola derge beth an aghaidh is i dearg.

¶21] Madh ona h-aeib is on leith deis sileas. Madh on t-seilg is on leith cle sileas, oir gebe leath o sileand taisbenaidh tromdacht an leatha sin & is mar sin do teindeas an chind. Madh o faethogad sighnighter sin o easlainte do beith roime & gurub a la an faethaighthe mailli re h-edrumagad an fhothair. Mad ar son rema an cind a cuis teasaidhi is moidi thig sin & beith an ceann is e te re glacadh & an aghaidh gu derg no gu buidhi mailli re mialgas bidh & {MS 23 P 10 iii page 21a} re saint dighe air. Mad o rema fuar tig, a contrardha sin is comarta ann. Mad ar son edluis no tearcacht na cuisleann isin sroin91 ni fuil da loigead cuis mina sileann & bith leathar an cuirp is e tanaidhi & is furusa a sgoltadh, & garbaid an gaeth fuar tirim e & tig si o tshraeghaid ann sin & a coimilt na srona gu laidir & teagaim sin gu minic a lucht na lubra & isin lucht bis ullam cuice. Madh iad na h-airtireadha bristear isin inncinn, tig an fuil and sin mailli re leimnidh & bith sisi cubranach dondnderg.92

¶22] Mad o fosdadh na fola do cleacht sileadh tig si, no tre easbaidh baill eigean,93 do gebtar a fis ag an easlan & ar an corugad cedna do fetar a fis d'fhagbail uatha fein mad da caithidar biadha gera mar adubrumar. Madh o neart na brighi innarbtaidhi tig, do geib an t-easlan etrumagudh le. Mad o anbainne na brighi fasdothaidhi tig ni faghann edromugudh le & aithnither sin trid na


p.246

h-easlaintib ana raibi se ag sileadh na fola mar adeir Auidseanna.

¶23] Labrum anois do taisgeltaib na h-easlainte seo, oir adeir Auidseanna gurub e faethugad is geiri & is neasa do sgaramain na h-easlainte re neach flux fola na srona, oir tig innarbad na h-easlainte a ceadoir da h-eis & flux fola an meadhoin annsein & sgeatrach andsein & fual andsein & allus andsein & na neasgoide tig tre faetugad annsein. Et adeir Auidseanna aris gu traethann flux fola na srona adhbar na h-easlainteadh luamneach gu minic & tig slainte a ceadoir da heis. (&) Adeir gu gcrichnaither neasgoid droma na nac tre flux fola na srona don leith deis no tre allus no tre fual mar crichnaither an neasgoid bis ar an leath asdeach dona h-aeb tre flux an meadhoin no tre allus no tre sgeatraig. (&) Adeir gu crichnaither causon gu minic tre flux fola na srona no tre allus, gidh eadh an fiabras do-nither o neasgoid an chind ni crichnaither tre flux na srona no no94 neasgoid na sgaman na litairgia & uair ann crichnaither an neasgoid cleib tre flux fola na srona95 & is trid aithnither gu crichnaither causon {MS 23 P 10 iii page 21b}96 tre flux fola na srona . . .
tri fogar do beith isin cluais & tre bi . . .
il moir do beith fona asnach . . .
gan teinneas & o chuimgi anala an . . .
an naduir an t-adhbar cug na mball uachtarach & aithinter e o lasadh an cind . . .
& o aislingtib teintighe d'fhaicsin . . .
deirge na sul & na h-aithe & o bruth do beith fon sroin. (&) Cuirid Ipocraid da comarta ele as . . .
srona ann sin .i. teinneas an edain . . .
faiceand do gnath ainminteagha dul . . .
nam no ag siubal no ag eteallaighe . . .
is coirmilta & gu h-airithe isin neach bis leath asdig do .u. bliadan deg . . .
gurub iumdha ni fu. . .
gurub tren an brigh & gurub . . .
noch na fedand f. . .
maith doib fuil op te97 . . .
Et is trid sin aithnither o teinneas an cind . . .


p.247

raodaib ele duba da thaisenadh . . .
siubal roime no ag eiteallaigh & tig . . .
chleib & an bel ichtarach ar . . .
iadh isan agaidh a doilicaitidh (?) . . .
ar an aghaidh. (&)

¶24] Adeir Auidseanna an trath nach crichnaither an fiabras sin tre flux fola na srona
gu crichnaither a n-allus98 & bid . . .
an fiabras an trath sin; & an phuls go tondmar
& an leathar is e braen . . . arna glacad
& an fual gu hard ag dul cum ringeacht & bi
fasdadh ar an fual & ar an fearadh & do . . .
aisligntib dabach & fotrugud & gu h-airithe . . .
isna h-easlaintib raigni fada, & an uair bi an fiabras rotren & an brigh laidir mailli re comartaib maithe ele tig an faethugad tre allus. Madh uilidhi an easlainte bhu huilidi an t-allus & madh rannaigh bhadh rannaidhi99 an t-allus mad docum maitheasa tig. (&)

¶25] Aderim gurub uatha so do-nither an faethugad .i. flux fola na srona & sgeatrach & allus & fearadh & seile & neasgoid & fual. Madh trid an fual do-nither an faethugad bidh fasdadh ar an allus & ar an fearadh & ar flux fola na srona, oir an trath medaither enni dib seo laigditer {MS 23 P 10 iii page 22a} . . .
loigditer aenni medaither . . .
Bit tromdacht isin les ann sin & lasadh isin ball ferdha


p.248

& reime isin fual. Mad on fearadh do-nither an faethugad bidh fasdadh ar an fual & ar an sgeathraigh & ar a comartaib ann . . . bruidearnach isin meadhon gu leir & tromdacht ina iachthar & gairfeadhach & at fana cliabanaib100 & comarta berbta moir ana fearadh . . . gairfeadhach ag claechmodh cum teindis an droma. Ni tic faetugad trid an seile acht a n-easlainte na sgaman no an ochta. ITEM do reir Isag ni tic dri uch & an greann & flux fola na srona is . . .
donither a n-aeineacht iad isin crith gher . . .
driuch sin & an greann an t-adhbar . . .
na soitigib masead . . .
srona an t-adhbar do . . .
maseadh an trath . . .
ge da na faethaitib hi . . .
the do reir an fothair . . .
as eigean do teacht di an . . .
easlainte & gur taisen an fual comarta dileaghtha roime, is mailli re flux fola na srona sin & geallaidh slainte. Da dti la in faethaithe & gan acht began do . . .
is mo na fedann an brigh du . . .
is baeghlach & gu h-airithe da . . .
na h-easlainte no roim comarta an . . .
sin adeir Isag nach inmolta an fuil, as an sroin an dara la don easlainte, oir as cuis eagla hi uair is o geire . . .
iumarcaidh tig & o olcas na h-easlainte & ni ho . . .
follamnugad na nadurha. (&)

¶26] Gidh eadh da dti si la an faethaithe is maith hi lo ata si gan . . .
teinneas mailli re hedromugad & is d'iumarcaidh in treas dileaghtha hi mar adeir Auidseanna an uair bis ni is mo and di na mar rigid na baill a leas & ni mar sin ata dan fuil tig tri cuisleannaib na timtireachta & trid an ball ferrda, & fecham ar son an focail adeir Ipocraid: an fuil teid suas is olc hi & is fir sin madh tar an mbel teid & an fuil teid sis tig si gan olc madh dubh hi, is fir sin mad trid an mbreith no tre cuisleannaib {MS 23 P 10 iii page 22b} na timtirachta tig si, oir is inadh don treas dileagad sin & is d'imarcaidh an treas dileagad hi & ni fuil treas dileagad comlan uirri acht ullmugad101 cum a h-innarbta tre shligtib nadurdha & trid sin ata red eigin minadurdha innte do reir Gailigen. ITEM adeir Auidseanna gurub iad daine is ullma cum flux fola na srona an lucht ana treisi lind ruadh & dath buidhi orra & fuil teim inntu & furtachtaidh iad an trath na sileann acht gu measardha & an trath shileas gu hiumarcach is baeghlach anbaindi na n-ae & atcomall & easlainteadha as cosmail ru do


p.249

teacht, & bidh buidhecht intu nis mo na mar da gnathaidhidar no dath an luaighe no riabchi o buidheacht & o duibi102 & iumarcaid truaighi & bidh fuaraidacht isna ballaib imeallachaib ge fastaiter fa deoigh hi. ITEM is mor in faetugad isna h-easlaintib gera flux fola na srona & gu h-airithe isin bolgaigh & isin bruitinigh. ITEM fedaig flux fola na srona teacht cum maithisa gu ceann ceitri punt103 acht muna ti gu h-oband & gu luaimneach & da neacha tar .xx. punt no tara .iiii. xx.id ni fedann beith mailli re beathaidh & da mbeiri cum anbainni cridhi e is comarta bais, oir adeir Gailigen ‘a duine eagnaidh mothaidh na gaba anbaindi craidhi t'othar fad lamaib’104 & da dti dath ban no riabach no dath an luaige no dath uaine a ndiaidh an fhluxa sin is comarta bais, acht gu mbeid na baill imeallacha ar fuaradh mailli ru sin adeir Gailigen.

¶27] Labrum anois da leigeasaib na h-easlainte seo105 & as eigen ceitri nechi cuige sin: an cedni dib, an drochcoimplex d'atharrach & uisgeamlacht & geire na fola do sgaramain ria. An darna ni, an fuil da tarrang chum na cos isa cuis seo. An treas ni, na slighthe trina dteid si isin n-edan & isna h-airgib do ceangal innas na sile si triuthu. An ceathramad ni, oibriugad randaidhe do dhenam da cosg & is mor iarthar cuige sin amail adubrumar romaind. Comlintar106 an cedni dib sin le biadhaib & le deochaib fuaraidi do reir leighis mar ata sumag & airneadha bega {MS 23 P 10 iii page 23a} & pereadha arna fuaradh a sneachta & smera anaibchi arna tirmagad & cruach Padruig & a cosmailli gemmadh a potaitsi no gebe h-innas ara tiubartar iad, no da ndoirti ni dib isin sroin, no da ndearntai fothrugad a n-uisgi & se fuar tar eis a mberbti sin and & suighe and no da cuirthi plasdra arna h-aeb dona neichib fuara gu firinneach .i. mar ata aigeid no sug na cruaiche Padruig no in midhaigh no na gafainne & gu h-airithe da tumtar edach lin intu sin & a cur arna h-aeb no ar an seilg, madh uatha tig si & arna h-uirgib107 agna fearaib & arna cichib agna mnaib & arna ballaib imeallachaib & mar sin aga n-atharrach tar eis a ceili, & dentar sin mailli re


p.250

glicus na deachadh a rofuaraideacht & is maith an leigheas so arna h-uirgib & arna cichib isin meisge & a n-easbaidh ceilli & a flux (fola) na srona & na breithe. ITEM da ndoirter moran d'uisgi fuar gu h-oband ar an agaidh, reamraidh & coisgid an fuil.

¶28] An darna ni adubrumar tuasana .i. in fuil da tarraing cum na cos, gcoimlintar e le ceang laidir da thabairt arna cosaib mailli re cuislind do ligean asa laim is sia on leath don t-sroin asa sileand an fuil & madh eigean leagar cuisle an cind do as an laim as neasa don leath o sileann in fuil muna foghna began di, legar hi no gu tinnsgna anbainne do gabail acht gu ti an ais & an coimplex & na neichi rannaidhi ele le ceile, & curtar adharc108 arna h-aeb madh isin leath shroin deis tig an fuil & ar an seilg madh isin leath shroin cle, & da dti uatha ar aen curthar ara leith asdigh dona cosaib & arna luirgnib & arna sliastaib & muna coisgid sin hi curtar adharc idir an da (na) shlinnen mailli re fuiliugad anband, dentar comailt laidir arna ballaib imeallacha & ar uirgib na fer & ar cichib na mban & ara n-dearnannaib & ara m-bonnaib.

¶29] Comlintar an treas ni adubrumar le neichib fuara sdipeagdha do coimilt don edan & dona h-airgib amail ata ros & {MS 23 P 10 iii page 23b} a sil & mill na darach & bolus109 & fuil dreagain & ailim & mirra & sugh duilleog na saileach & sugh duilleog na finemna & is mar seo110 oibrighimsi leo so .i. ni eigin dib . . .
& ni is mo do gabail & geal uighte no bainni cich no ni eigein do cur trid & edach lin da tuma and & a cur ar an edan & arna h-airgib & ceanglaidh111 sin iad no do fedaither oibriugad do denam leisin n-gafaind amain, & na leg in ceangal sin and no gu cruaghaidhi gu leir, oir do cuimgeochadh se gu romor na slighthe & dubad (?) cuis don teinneas112 sin & do tarrongad an teinneas an t-adhbar cum an inadh sin ni is mo acht an trath as ail, athraithear & coimilter bainne cich de & curtar air aris e . . .
an trath as ailt da eis.


p.251

¶30] An ceathramad ni aerdha113 Adubrumar romaind .i. oibriugad rannaidhi do denam do cosg na fola & coimlintar e le .u. neichib .i. le neichib ceanglas114 mar ghlae & le neichib sdipeaga & le neichib fuaras & le neichib togas lesa115 & doirsi ar an mball & le neichib aga fuil do dileas an fuil do cosg. Comlintar an cedni dib seo le deanna116 na mini bis isin muileann & le lin an damhain allaith le gealan uighe & le pic & le tuis & lena n-deatach & le cac asail & le binid & le finnfad mil, oir coisgidh se an fuil gebe hinadh asa dtig ge mad mar plasdra curtar ar an inadh asa dtig no ge madh e a shedeadh do dhentar isin sroin, madh aisde dig, & mothaigh na bia cosa an damain allaith na ball da ballaib ameasg na neicheadh so, oir da mbiadh do millfeadh an neach re cuirfi.117 An darna ni rannaidhi adubrumar romaind .i. na neichi sdipeaca adubrumar iad isin treas ni aerda iarthar cum an leigis is na cuisi seo. An treas ni randaidhi adubrumar .i. na neichi fuaras .i. neiche iadsein furaileas, ar an fuil techtadh118 mar ata campora & sugh na gafainde & in foboil119 & an foipin & losa na leadhan120 & is sdipeagda leis he.

¶31] {MS 23 P 10 iii page 24a} An ceatramad ni randaidi adubrumar .i. na neiche togbas lesach, coimlintar e le hael & uma arna losgadh & blath an uma no coipiros, oir is inand sin & dentar mair seo riu .i. gab . . . ʒ de gach ni dib seo .i. ael & tuis & fuil dreagain & gealan uige gu lor & curtar ar an inadh asa sileann in fuil & gan doras do denam isna feichib na gealan do cur orro, oir da cuirfeadh a rofuaraideacht iad. COMLINTAR an .u. ni randaidhi adubrumar le gnathugad incinneadh cearc . . . dithe & gu h-airithe an trath tig sileadh na srona o airtirib na hincinne & is maith sugh losa & againni & columpin do dortadh isin sroin & cac muice 'se tirim no 'se fliuch & a balath do gabail.

¶32] Is mair seo oibrigimsi leo so .i. le neichib glanas an ceann & le neichib seidither isin sroin & le neichib coimilter


p.252

dhi & le neichib ghabtar balath & le neichib lintar hi.121 Glantar an inchind leo so .i. sugh na cruaiche Padruig & lus na leadan mor & campora arna mbrudh gu maith mailli re h-uisgi na cruaiche Padruig & sugh caca muici 'se hur do cur inte, oir da connac mar nar foghain leigeas ele a n-aghaid dortadh fola gur coisg pudar do cac muici air na cur isin cneidh he. Gaib tuis & findfadh mil arna gearra gu min & gealan uighe & curtar trid na ceili iad no gu meid mar thighe meala & curthar lin an damain allaidh no cadas maille riu sin & curthar isin sroin iad no madh cneadh hi curtar ceirin ina timcheall dib & licther greas do laethib gan atharrach e, uair is maith sin a ngach uili dortadh fola gebe cneadh ona mbiadh acht gu fetur ceirin do cur ria. ITEM is maith sugh losa ana cuirfiter pudar mintais & lin an damain allaith no deannac mine muillind & is maith sugh duilleog an losa & na neantoige arna cur imeasg a ceili no blaesg uigeadh arna losgad & dub & mill na darach trid. Is iad so na neiche curtar le h-anail122 isin sroin .i. blaesg uigeadh arna mbrugh gu min & rois & mirr & seiditer tri feann isin sroin iad & duntar an t-sron feadh en uair amain & an ni tuitfeas cum an beil de curtar amach he. ITEM an fuil shilfeas as tirmaither ar slind te hi & {MS 23 P 10 iii page 24b} seiditer an pudar isin sroin hi & duntar an sron & ardaither an ceann & do-ni sugh caca na muc an ni cedna. IS iad so na neiche coisgeas an fuil mailli re comilt .i. gab leath unsa do min ponairi & .ii. ʒ d'fuil dreagain & gealan uighe & sugh cruaiche Padraig & lus an sparain & cuir edach lin intu no dentar plasdra dib ar in edan & arna h-airgib, oir ni abraim acht a chormilt an trath tumthar edach lin ann & plasdra an trath curthar a foladh reamar thiugh and & do fedaither mar sin a denam do duilleogaib na saileach & na fineamnach & in losa. IS iad so na neiche coisgeas fuil na srona lena mbalath123 do gabail .i. cac muici 'se hur no 'se tirim arna losgadh & a deathach do gabail & do-ni cac na muici allaith124 an ni cedna. ITEM loisg plaesgach uigheadh le caindill & a balath do gabail & foiridh. IS iad so na neiche coisgeas fuil na srona le linadh125 .i. an bel do linadh le h-uisgi fuar &

p.253

a connmail and gu fada & an t-sron do dhunadh & a linadh le cadas126 no le blath saileach no le h-edach ndub arna tuma a sugh an curradain127 & a ndub, oir ni du do sin edach dearg d'fhaicsin, oir do furailfeadh se am fuil sileadh.

¶33] Da dti fuil na srona mailli re teinneas cind no baill ele coisgthar an teinneas ar dtus le h-olaidh do-nither do camamilla no do ros no do ni is cosmail riu, oir ni fuil ni is urcoidi nas mo furaileas ar an fuil sileadh na an teinneas & adeir Galienus128 nach du neiche fuara do cur reisin mball o sileann an fuil muna hiumpaiter cum ball ele ar dtus hi mailli re ceangal na m-ball imeallach no le h-adhairc gan fuiliugad do cur fona cichib & is romaith ann sin na luirgne do ceangal & na sliasda gu cruaidh & na uirgi & na cluasa agna fearaib & na cluasa guna mnaibh. ITEM coisgidh uisgi fuar dol gu h-oband sileadh na fola madh o dasacht na fola tig & curtar adharc mailli re fuiliugad ar cul an cind & gan fuiliugad fa cich an leithe o sileann an fuil, & licter began fola a cuislind an cind asa leith cedna. (& ) IS iad biadha is imcubaidh a cuis teasaidhi a n-uabar fola & ana comcumasg re linn ruadh .i. caisi ur fliuch, oir furailidh an seanchaisi ar an fuil silead & coisgid {MS 23 P 10 iii page 25a} bainne arna berbadh no gu tiughaidhi gach uili sileadh fola do-nither o fiuchadh na fola, & uair and is olc neiche goirte inte, maseadh na caitear acht beagan dib. ITEM is maith uighe arna mbearbabh & arna mbriseadh & arna inberbabh a n-uisgi ann & raisi129 & bainne almont, oir anbainniter an brigh a ngach uili flux acht gu madh mor e & an lucht ara mbi dortadh fhola o dtuitim no o bualadh caitheadh inchinneadha cearc & moran dib & gu minic & madh anbund an brigh ibeadh began d'fhin mailli re h-uisgi, oir ni du moran dol de acht munba sdipeaca e & da fedaither a denam sdipeaca mailli re h-ealadhain madh ail .i. mill na darach & rois & lus an sparain130 do berbadh and & iarann te do muchadh gu minic and no a n-uisge cuirfiter and.

¶34] Da duite an fuil cum an gaili no cum na sgaman & gu techtfa si and sin da fetar a h-indarbabh mailli re sgeatraigh noch do-niter le mil & le sugh meirsi & le h-uisgi te no le h-aigeid ar cur uisgi te trithe & ibeadh ana deochannaib & ana bolgamaib iad & sealad aturru, oir adeir


p.254

Galienus gu sgaileann sin an fuil techtas isin sgaman & adeir Auidseanna gurub beg nach neimh an fuil techtas isin gaili & trid sin is eigean leigheas aibeil131 do denam uirri sul techtas si an trath moitheochair gu sileann si sis, oir adeir Galienus an trath bis fuil isin corp leth amuith da n-innadh fein gu niumpaigeann si cum silidh no cum truaillnidh ele, dentar maseadh clisdiri tren do ana racha sugh losa & calamint & dedga, oir tairrngidh sin an fuil & curtar edach ar an gaili arna tuma a fin te, & da techta si ibeadh fin te & siroip aigeidite132 & aithnither an fuil do techta trid an puls do beith go ro-anband & tri fuaraidhecht do beith isin corp & tri atmairecht isin gaili & tri anbainne an cridhi an trath do cifither na comartadha sin dentar na leighis sin a cedoir do innus na dteacha dég133 gu h-oband.

¶35] Fecham anoisi na h-urcoisg noch foireas an dortadh fola: eirigh gu n-uig an inadh ana fasand lus an sparain & abair tri h-Aue Maria & tri Paidreacha ar do gluinib ann & an fearsa so134 .i. Guidhmid tu a Thigearna innus gu foiri tu an dortadh fola so ata ar do banoglach no ar t'oglach fein {MS 23 P 10 iii page 25b} noch [...] trid fhuil na sail fein & aga radh sin duit boin an lusradh fein & madh ail leat a do de do buain abair mar sin guma dho & madh ailt nis mo abair no mar sin & cuir an lusradh um braigid antia o sileand an fuil andsein no uman mball o sileand & da mbia comnaidhi air ann gan cuntabairt coigidh an fuil & madh ailt gan an lusradh d'aithne bris gu maith e & cuir asteach e fo braighid anti o sileann an fuil & coisgid.135 ITEM is inand brigh don lusradh sin & da sugh ge madh mar emplasdra no arna coimilt no arna ol bias & da connmair ad laim e & a fechain & a balath do gabail fod tshron an trath thilfeas an fuil & foiridh. ITEM do-ni an perbingc136 arna cognum an ni cedna. ITEM do-ni prema na neantoige an ni cedna. ITEM curthar braen don fuil tsileas ar cruaidh no ar


p.255

ingingain137 & mar tindsgnas tirmugad tinnsgnaidhi an fuil cosg & mar tirmaidheas uili coisgidh an fuil uili acht muna thi si o briseadh cuisleann no airtiri & ibeadh sil pibracais138 ann sin & foiridh. ITEM curtar buigheacan uighe arna rosdail gu cruaid isin scroin & foiridh.

¶36] ITEM da mbe dortadh fola o chneidh gab cuideoga & curtar ar slind te iat da tirmugad & dentar pudar dib & lin an cneadh d'edach lin gu laidir & dib sin & coisgidh. ITEM curtar an pudar cedna sin & tuis & gealan uighe trina ceili ar an edan & arna h-airgib & coisgidh fuil na srona. ITEM do-ni findfadh mil arna miniugad gu min mailli re gealan uighe an ni cedna. ITEM an fuil noch sileas tre faethugad tuig nach du a cosg acht muna thi si gu ro-imarcach. ITEM coisgid duilleoga na h-eillindi arna cur mar flasdra gach uili dortadh fola.

¶37] Fecham anois cum na neiche139 noch furaileas ar fuil na srona sileadh, mar is eigean in uair bis in naduir gu leasg cum an faethaithe do denam tri fuil na srona, gab guaire muice ann sin & curtar gu h-eigintach isin sroin & oslaigidh sin na cuisleanna. ITEM curtar mathair thalman140 gan brudh isin sroin & furailidh sileadh ar an fuil & ibh hi no gab a balath & coisgid. ITEM curtar neantog isin sroin & do-ni si alga inte & coimil {MS 23 P 10 iii page 26a} [...]ige don edan & dona h-airgib141 & coisgidh an fuil. Et da tochasair an t-sron dod tinginib leth asdig & dath dearg fechain duit greannaigh an fhuil. ITEM connmadh an anal gu laidir & ceangailter an muinel & silidh an fuil & seachnaid an lucht bias ullumh cum sginainnsia sin . . . greannaigh suurbund142 arna cur isin sroin an fuil. Coisgidh sugh na ruibi arna cur isin sroin in fuil & da sedthear pudar inte greannaigh an fuil. ITEM coisgidh pudar edaigh duib & clum cearca caille143 gach dortadh fola mailli re ceangal maith.

¶38] A n-agaid aicidi ele da ndubrumar .i. a n-agaid rotruime an codalta144 tig trid an fiabras sin & tuig gurub du comradh ard do denam ana fiadhnaisi sin & na baill


p.256

imeallacha do ceangal gu cruaidh le neichib ara cuirfiter snadhmanna iumdha bhus145 deacair do sgaileadh & coimilter a buind & a dearnanna & faisgter a sron & tarraingter a folt & faisgther gu cruaidh meir a cos & a lamh & tabair clisdiri ger do & curtar adharc idir an da hlinnen & loisgter folt duine arna gearradh & gabadh a balath & gluaister an ceann do gnath. ITEM coimilter folt duine arna gearradh gu min don edan & dona h-airgib & a cur tre finegra & bacaidh an codladh. ITEM curtar craidhi no suil sbideoige uchtdeirge146 fo cind adhairt an fothair & fa braighid & ni choideoladh. ITEM furaihdh domblas mil arna tabairt ar fin an codladh & do-ni sal cluaisi con mailli re fin an ni cedna, & duiscidh an aigeid lucht an codalta sin. ITEM curtar pibar isin sroin duraileam sreghaidhi & edach loisge no cleite loisge & tumthar cleite circe a finegra & dingthar co domain isin sroin e & duisgidh sin an loeht aga mbind an neasgoid re n-abar litairgia no subeth no codladh rotrom147 uair is inann sin, no an lucht aga mbind muchadh na breithe no anbainde cridhi.

¶39] Labruim anoisi don cuigedh ni oireadha adubrumar148 a dtosach na h-easlainte seo .i. d'aileamain {MS 23 P 10 iii page 26b} bidh & dighe lucht an fiabrais & is eigean neiche coitceanna da gach uile fiabras d'fhechain cuige sin .i. na se neiche nach nadurdha .i. mar ata aer & biadh & gluasacht & linadh & gairdeachas & colladh. (&) Tuig ma samradh and & an t-aeir is e te gurub du a claechmodh le duilleogaib saileach & fineamhnach & le blath ruibi uisgi & le h-uisgi fuar arna dortadh ar fud an tighe. Et mad geimreadh and & an t-aer is e fuar fliuch as du a tirmugad do denam le teinidh gan deathach & na bidh fear an fiabrais a ngairi di & gabtar deathach neicheadh n-deadhbalaith ar fud an tighe, mar ata tuis da mbia rema arin othar no da mbe an t-aer is e nellach buaidhirthe. Et madh fuaraidhi tirim an t-aer is du teine mor do denam do connadh fuindseann & a sgaileadh a ceadoir na rothirmaidheadh sin an teach. Et os oband149 marbas an t-aer truaillnithe trina dtig an flaidh an lucht bis ullum cuice, trid sin a truaillneadh na leandand mailli reis


p.257

in drochaer ge madh shamradh no geimreadh and is maith comtrom tri ngrainne no ceathair gach lae do gabail do campora.

¶40] An darna ni nach nadurda adubrumar romaind .i. biadh & tuig do reir Ipocraid gurub biadha fliucha is maith in gach uili fiabras ge madh mo chintaigheas se do reir a theasaidheachta no do reir a tirmaidheachta gidh eadh o tirmaidheas gach teas an uair bis se gu fada & o dani an fliuchaidheacht an teas sin do muchadh mar geraigheas an tirmaidheacht hi trid sin is biadha fliucha is maith no is fearr intu. (&) Tuig ge ta fiabras fliuchaidhi gu hadhbardha and .i. mar ata sinocus & coididiana, gidh eadh is teasaidhi tirim gach fiabras & trid sin is biadha fuaraidhi fliucha is maith doib. (&) Tuig ara hon sin gu mbind biadh reamar & biad seim & biadh meadhonach & fogailter an biadh ramar, uair bidh biadh is reime na sin ann & biadh roreamar, & bidh biadh seim ann & biadh is seime na sin & biadh roseim & bidh biadh meadhonach ann ag dul cum reimhe & do reir Auidseanda. Et adeir se gurub he {MS 23 P 10 iii page 27a} is biadh reamar gacha dirgha and biadh na ndaineadh slan noch na denann enchuid. Et adeir Ipocraid gu dabar biadh dona dainibh slana o da modhaib .i. ag coimed do reir a ngnathaithchi no ag medugad, innas gu comfurtachtaidhi se an brigh, meideochaid maseadh an biadli reamar an brigh da ndileaghtar gu maith e, & coimedfaid an biadh measardha & laighdeochaid an biadh seim & trid sin ni foghnaid siad dona dainib slana acht do lucht na n-easlainte nger mar a ndligheann in brigh cinelach laigdithe do denam, uair ni le moran do biadha reamra dleagar a coimed. Maseadh da mbia easlainte and is coir do crichnugad an treas la no an ceatramadh la da fuilnge an brigh he na tabair acht biadha rosheimi inte & ni mor nach inand sin & gan enred da tabairt inte & da faidighi an easlainte gu n-uig an .iii.mad la reamraither e ni is mo acht gu dti an ais & an aimsear & an gnathugad le ceili. (&) Gidh eadh adeir Auerroes nach inand ordaither biadh dona dainib anois & roime seo ar son a nghinaidhi150, oir is e is biadh roseim ann ana thir sin .i. uisgi eorna & mir151 arna nighe


p.258

a h-uisgi te mar meid da unsa no a tri ar an lucht aga fuil coimplex teasaidhi & do gnathaidh biadh da caitheam gu madh dho no gu madh tri isin lo ni fedaidh siad gorta d'fhulang, gidh eadh an lucht aga mbind coimplex fuaraidhi & gnathaigeas began bidh da chaitheamh & iad gu sean fedaid gorta d'fhulang, oir adeir Ipocraid gurub urusa leisna dainib seana cedlongad d'fhulaing & an lucht aga mbind teinneas cind & gaili ni fedaid siad gan urcoid do beith gu fada a n-egmais bidh ar son comceangail an dana ball sin re ceili.152 IS cora maseadh biadha reamra da tabairt do lucht an fiabrais na haimsire seo na do lucht na seanaimsiri .i. ceinelach potaitsi arna denam do coirce no d'eorna & cearca & ein cearc, & na tabair ein cholum doib, oir is deacair a ndileaghad & is fada bid isin gaili do reir Auidseanna & da fetar cuilis153 do denam dib sin no pastae154 & & na caitheadh an t-aran bis umpo na fhetar na neiche sin da rosdail madh aimsir {MS 23 P 10 iii page 27b} gheimridh and & an fiabras do beith o linn find beantar dib na neiche loisge bis leth amuith dib.155

¶41] Et ni mholaim cosa na muc da tabairt inte ann . . . gu fetar potaitsi do denam dib,156 uair is cruaidh raighin a fhola ar son a fheithidi, ceadaither a dtabairt mailli re h-aigeid gumadh geiridhi an tochlugad, uair cuiridh beagan dibh ar lucht na h-easlainte aga n-ithe & trid sin is beg an urcoid, oir is beg caitear dib, oir tairsitear a cedoir iad. Ni mo molaim fos na h-ein bega inte mar atait na finseoga157 a n-ingnais gu fedaiter pastaethadha do denam dib & dona pertrisi & dona henaib aga mbid guib fada158 & dona h-enaib lathach159 aga mbid cosa sgoiltithe & do chailchib feadha160, is maith inte feoil coinineadh & meannan & uan & banum161 & oglaegh, gidh eadh ata ceinelach reime intu so, dentar maseadh a rosdail innus gu cnaitear an rand uisgeamlachta162 ata intu no ma tirim iad berbtar iad & ni maith doib enbiadh da ndentar do cruadhugad le salann. Gidh eadh ma fiabras leanna find he tabair feoil droma muc do, & tuig gurub amlaidh is fearr an feoil muice arna berbadh a n-aigeid uair sgaraidh sin a raignecht


p.259

& a methradh ria & is seime don corp daenna adeir Auidseanna,163 & da fetar a rosdail isin fiabras sin. (&) Tuig gu n-abair Isidurus an lucht eirgeas a h-easlainte & iarras biadh is urcoideach doib nach ineithig iad acht dentar intleacht uman ni is luga do fetar da tabairt doib de, uair ata sgribta: an ni iarrus an t-easlan ge madh contrardha do e a tabairt do, oir is moidi eirgeas brigh isin naduir in uair coimlintar a toil.164 (&)

¶42] Dleagar biadha an lochta bis ar fiabras leanna ruaidh d'ullmugad le sail cuach & hocus & le h-adhainn, & a fiabras leanna find le h-isoip & le peirsille & a fiabras leanna duib le crim muc fiadh & le tim; & is iad eisg is iumcubaidh doib .i. eisg ara mbid lanna & bis a n-inadh clochach & da fetar leathogad165 d'ithe ann sin acht muna beidh siad rote & do fetar uighe & caibdel166 ina cuirfitear samadh do caitheamh a n-dighbail an fiabrais sin & is fearr na h-uighe arna mberbad na arna rostail, oir dunaidh an luaith a poiri in trath do-nither a ros{MS 23 P 10 iii page 28a}tail & is amlaidh is fearr na h-uighe arna mbriseadh a n-uisgi te, & a mbearbadh gan a mbeith rocruaidh gan a mbeith robog & samadh167 no aigeid da caitheam leo muna baca anbainne gaili no cumga ochta he, & na caitheadh feoil mairt na ghandal na lachan na mil muighe na fiadh na feoil mheth ele a n-egmais gu fedaidh feoil raithe is i ur do caitheamh, oir ata si fliuchaidhi teasaidhi gu measardha & na caitear hi a d'easbach na fiabras & seachnadh croch & cuimin.

¶43] Et curtar borraitsi & glaisin cailli & hocus & sail cuach ana potaitsi mailli re h-eanbruithe feoladh uiri mairt, & a laethib eisg do fetar peirsilli da cur fara and & curthar bainne almont mailli re lind no mailli re sisan, & du bud fearr gu curtai siucra and & do fetar a fiabras leanna find neichi teasaidhi da tabairt ar son a remcuisi ge teasaidhi a cuis comcheangail, oir adeir Auidseanna gu dtug Gailien sa cuis sin sisan mailli re pibar & is maith bitoine da tabairt a fiabras coitidiana & dairghin & calamint a fiabras chartana.168 Tuig ceana nach du aeniasg da tabairt a fiabras choididiana, oir is fuaraidhi uili iad ge tait neichi


p.260

is fuairri na cheili dib ni maith oisreada d' enduine, acht do dhaine slana aga mbia gaili roteasaidhi, oir fedaidh sin a nithe om, oir ni teo gaili fo cinn ana gaili & an lucht bis mar sin loisge siad na biadha seime & dileagaid gu maith na biadha ramra. (&)

¶44] Tuig gurub i uair is coir don lucht ara mbi fiabras nach contineoideach biadh da caitheam a la na h-aicisisi .i. madh deigheanach tig si caitheadh tri huairi roimpi innus gu fadha an fiabras an gaili 'se folam & ni du acht began da chaitheam ann sin gu madh usaidi a dileagad, & ni dligheann an gaili ann sin beith folum o gach uile biadh acht o biadh omh amain, oir adeir Auidseanna gu mbind an biadh ana comnaidhi isin ghaili da uair dheg ge adeir Auerroeis gu coimlintar an dileagad a ngach uili ball re nae n-uairibh & is fir sin tar eis an dileaghtha do denam isin gaili, oir is cuige sin is mo iarthar d'aimsir, oir is ann sin is anumhla an biadh munba hedrom e & began da caitheam de tar eis na {MS 23 P 10 iii page 28b} h-aicisisi no ana dighbail & is maith do a chuid da caitheam & is coir do do caiteam an la sin na a ngach la ele ar son med na buaidhearta do-ni an aicisis do, & da dti an aicisis co h-obann is fearr do gan a beg do chaitheam no gu mbia ar dighbail nono gu crichnaithear hi, & muna bia an bhrigh gu h-anbann na caitheadh biadh na deoch isin n-aicisis fein, gidh eadh a n-anbaindi na brighe fedaid biadh do caitheam in gach uair is ail & isna laethibh bis idir in aicisis caitheadh mar chleachtas gidh eadh ceana is fearr na huair d'imdugad na an meid, caitheadh maseadh began & gu minic & mad fiabras contineoideach e caitheadh a n-aimsear is mo do gebadh cumsanadh169 & mothrach & a ndeireadh lae is fearr a denamh muna bia ni bacas e mar ata rema no faisgeathrach,170 uair ann sin ni du enred suipeir do denam no da ndearntar firbegan.

¶45] Tuig gurub du cuid fir an fiabrais do beith ullam do gnath fa chomair, & ni du ein no eisg bearbthar mothrach do ligean a soitheach umha171 gu maidin no la caithe acht dleagar a cur a soitheach crainn .i. a soitheach fuindseann a fiabras chartana, no a masal172 a fiabras coididiana & a soitheach airgid a fiabras tersiana & teigter aris iad


p.261

mailli re h-eanbruithe & ar an gorugad cedna don cuilis, oir an trath do-nid na biadha sin fuaradh gabad siad raighneacht cucu & ni maith neiche raighne mar ata easgumain & a cosmaili a fiabras.

¶46] Et madh anband an t-othar & na fetfa se feoil do caitheam na ni do-nither di curtar aran edrom arna rostail & arna sgoltadh gu tanaidhi a n-eanbruithe chabain no a n-uisgi ana mberbtar pis & caitheadh e & muna feda a caitheam mar sin brister ar enlighe173 iad & licter tri edach lin iad indus gu mbia brigh an arain ann & neartochaidh an naduir trid sin & dleaghar sin do denam, oir aderaid lucht na haimsiri seo na denaid na leagha acht biadh do bacail don othar & trid sin innus na tucar cin anbainni an othair ar an liaigh is beg nach eigean a ngach uili easlainte biadha arna n-ullmugad gu maith do ceadugad do, oir is fearr sin na miclu174 d'fhaghbail don liaigh, & trid sin is faididi bid na h-easlainteadha {MS 23 P 10 iii page 29a} gan chrichnugad isin n-aimsir seo & ni du sin do dhenam gu leir acht adeir Gailighen175 an tia do-ni toil an othair gu leir nach ail leis slainte d'fhaghbail don othar, uair is eigean an t-othar do beith gu humal & an liaigh do beith dichra cum an leighis & a locht frithalma do denam a seirbisi gu maith.

¶47] IS e aran is coir isin fiabras do-nither o leanna ruad: aran eorna no coirce no aran cruithneachta gona bran176 & aigeid no saland gu measardha trid, oir muna be se mar sin do denadh duinte & ni maith aran eorna a fiabras tersiana no chartana, acht aran cruithneachta edrom noch bis urusadh do dileagad trina cuirfiter pudur calamint no cainel no ainis, & is maith a fiabras cartana177 tim do cur trid, & a fiabras leanna find bitoinne no isoip, & a fiabras tersiana cruach Padruig mailli re snas imhoiri indus gu madh biaidh do reir leigis gach enbiadh caithfid178 & is mair sin do fedfaidhi moran do dainib do leigheas a moran d'easlaintib mailli re folamhnugad maith


p.262

bidh & dighe & ma saint leo gan ni da caitheam rena leigis & gu faictear ni nua do denam don liaigh, oir is truagh179 an t-indtleacht gan aenni nua d'fhaghbail & is daer don liaigh m uair nach eol do beatha an othair d'ordugad na d'ullmugad. (&) Gabadh mar deochaib na neiche adubrumar romainn a caibidil an tarta & as maith ann linn anbann ar tuitim da dheasgaib arna denam d'eorna na do coirce & gan pis na ponairi ann, uair is gaethmhar an lind & an t-aran do-niter dib sin mar as eadh gach aran te & trid sin is inteachanta e & is maith and cathbruith eorna180 & siroip aigeidithe, uair ni rotheasaidhi hi & coisgidh an tart & da dtucar mailli re h-uisgi e do-ni sgeathrach & is maith fin seim gan beith ronua no ro-arrsaidh a fiabras leanna find no leanna duib, & fin uisgeamail181 & do fetar fin uisgeamail do tabairt a n-dighbail fiabrais leanna ruaidh & a n-aimsir na h-aicisisi na hibeadh acht ni is lugha fetfas acht connmadh caindi no siucra na bel.

¶48] An treas ni nach nadurdha adubrumar romaind .i. gluasacht & cumsgugad182 & is amlaidh seo dleaghaidh beith .i. gluasacht aderumh do denam sealad roimhe a cuid an la na tig an aicisis a n-inadh {MS 23 P 10 iii page 29b} an begain thaethair bhu choir do denam d'inarbadh na n-iumarcradh noch d'fhag an fiabras idir feoil & leathar a ndeireadh na h-aicisisi & is coir sin do denam gu h-airithe an trath na tainig sgeatrach na allus na dul amach isin n-aicisis, oir arna maireach da eisi sin is du an gluasacht anbann sin do denam, ma measarda an aimsir gan gaeth gan fearthain, acht madh samrad and ni d'ingnadh began fearthana urcoid do acht munba buaidhirte an t-aer. IS fearr cheana la na h-aicisisi & isin n-aicisisi fein comnaidhi do denam na siubal, oir comgluaisidh an gluasacht na leanna, & o ceinelach gluasachta an comradh183 ni dleaghar acht began do denam de, uair tirmaigh se an teanga & ni dleaghar an tia bis isin n-aicisisi d'fhisrugad no guma deireadh di ar teitheadh gu dtiubradh se da airi doibsean, & gu madh lughaidi do denadh an naduir a h-oibriugad & ni dleaghar do radh reis acht ni


p.263

uma ngeba gairdeachas e & ni dleagar comradh rofada do dhenam reis, oir teighidh moran an comraidh & na sgelaidheachta an t-aer & cuiridh an leabur so caidhi an comfurtacht do beir comradh alaind184 an leagha ar an othar & caidhe an midhochas a cuireann drochcomradh gruamdha an leagha e, oir adeir Damasenus is eigean slainte do gealladh don othar & gona chur o dhocas eirghe ge roib midhocas agud fein as.185

¶49] Da mbia drochanal ag an liaigh no ag an lucht fhisraideas an t-easlan no madh duadar gairleag no ma ta drochbrucht186 acu do-ni sin urcoid fuinnidheach don easlan, ge theagaim uair ann gu ndeirgheann neach bis a fiabras fada ara dabar saint gegh & gairleog & fhina & caitheas iad, gidh eadh is tri aicid ata sin, oir ata eiri ar an naduir187 ann sin gurub eigean gu gluasaidfear hi nono gu claife si an t-adhbar, na tabair maseadh taeb reisin, oir adeir Auidseanna na bi gairdeochas ag an lucht do beir drochfollamhnugad orro fein, uair gen ga gortaithear iad ar lathar ni reachaid siad on builleadh fa dheoigh.188

¶50] {MS 23 P 10 iii page 30a}An ceathramadh ni nach nadurdha .i. linadh & dighbail189, & tuig na dligheann neach slan na easlan a linadh gu h-iumarcrach, oir adubairt Arasdotail190 reh Eilsdront191, tarraing da lam gen bes ni dot' algas agud & adeir Auidseanna na caith an urdail sin na mera fuigleach t'algais agud. Ar an corugad cedna don dig, oir adeir Auerroes192 da n-ibter deoch gu minic gu mind si mar do doirti uisgi fuar a crocan ag fiuchadh, oir coisgid sin a fiuchadh a ceadoir. Ni mo is du d'fhir an fiabrais toradh d'ithe, ach toradh leis nach urusa impodh cum uilc, mar atait ubla geirneil193 & caisia fisdola & tamareindi da mbe meadhon lacthach ag an othar, oir is mo is leigeas na toraidh sin na's biadh, gidh eadh is urcoideach doib na h-ubla & na pireadha & na sirineadha & na subha & na cno, oir adeir Auidseanna gurub urcoideach do lucht an fiabrais gach uili


p.264

thoradh194 lena fiuchadh fein & lena truaillneadh isin gaili & is dona toraib is mo is biadh ann labras seann sin & ni dona toraib is mo is leigheas, oir ge do-nid siat umlacht don ceddileaghad ni denaid don dileagad thanaiste na don treas dileaghad ar son an uisgeamlacht mar adeir Isidurus & ni du do lucht an fiabrais a cur a n-dighbail gu hiumarcrach, oir easlainte dhighbalach ata acu & ni maith doib dighbail a ceann na digbala, gidh eadh dleagar a cur a n-dighbail la na h-aicisisi, uair cuiridh an fiabras fein a n-dighbail iad, & da fuilnge a mbrigh e, ni du doib a beg da caitheam an la sin & ni is lugha da caitheam gach lae na mar da caithfidis ana slainte, oir ni fedann an brigh anbann a dhileaghad mar do denadh ana shlainte & is eigean an t-adbar d'fholmugad mailli re leigheas & is dighbail sin, oir gach ni thig inadh slanaidh a folmughad e, do reir Gailighen195

¶51] An cuigeadh ni nach nadurda .i. aicidi na h-anma mar ata gairdeochas & modaracht. Bid lucht an fiabrais a ngairdeachas do gnath & dentar a ngach uili fiabras mar adeir Damasenus196; tabair dod t'aire na neiche noch dab inmhain leis an easlan na na shlainte do reir a meanman mar ata canntaireacht197 no cheolchaireacht ele, & do reir a cuirp mar ata biadh & edach & eich & or & airgead & a cuimniugad ana fiadhnaisi & da fedair a daisenadh198 do no a radha gurub urusa a faghbail & mar sin aga cur a nochas gu brach, & gidh eadh ceana ni du do beith gu santach umcheann an t-saeghail na enred do smuaineadh acht Dia & an t-slainte, oir is e Dia fein shlainaigheas gach easlainte, oir adeir Daibith da me dochas agum, a Dia, ni geba easlainte mhe. IS e an liaigh is seirbiseach do Dhia199 & don naduir & ni he aileas a uagra isin margadh no sa n-aireachtas gurub maith e fein acht an liaigh aga fhuil modh oibrithe & do bi aga fhoghlaim gu fada ana leabraib, oir adeir Ipocraid gurub


p.265

fada an ealadha & an liaigh do connaic moran & d'oibrigh iad is do sin is coir creideamain, oir adeir Auidseanna in tia is mo re tabraid daine taeb gurub e is mo foireas & adeir se na fuil ni is mo foireas an t-othar na med an dochais & na tairiseachta bis aige asa liaigh, & ni du d'fhir an fiabrais fearg do denam ge deir Galighen na teid neach deg tri feirg, gidh eadh oidh do-ni si fiuchadh a dtimcheall in craidhi trid sin do-ni si urcoid osa easlainte cridhe gach fiabras, & dleaghar a cuid do beith ullam fo gomair do ghnath & a frithealeam gach uair ricfaid a leas, & iarfaidh munba haimsear a indleis denach madh tren an brigh, gidh eadh da mbe in brigh ar digbail tabair biadh gach trath iarfas do.

¶52] An seiseadh ni nach nadurdha .i. colladh: tuig gurub olc an colladh do denam a dtosach na h-aicisisi & began roimpe, & is olc colladh fada tar eis na h-aicisisi ge deir Galighen co faethaigheann arna leanmhaib trina colladh200 & is olc beith gu rofhada gan cholladh tar eis na h-aicisisi, oir bacaidh sin dileaghadh na h-easlainte, oir adeir Galieghen go tabair in colladh do-niter in trath fein furtacht ar in dileaghad & is iad so do beir ar duine beith gu fada gan chollad isin easlainte seo .i. biad do bacail do lucht leanna ruaidh & biadh do chaitheam in uair nach coir, oir adeir Galieghen gurub brigh do na dainib slana an biadh & gurub galar dona dainib easlana201.

FINID AMEN.