Corpus of Electronic Texts Edition
An Liagh i n-Eirinn i n-allod III & IV: De Febrium Symptomatibus (Author: [unknown])

part 1


p.116

{Lia Fáil 3}{MS 23 P 10 iii page 8a}{edition page 687}

¶1] An ceathrumad ni adubrumar cum leighis na cuisi seo, comlintar e trid na h-aicidib noch tig gu minic a leanmain an fiabrais seo. (& ) IS iad so iad sein .i. tart & easbaidh codalta & teinneas cind & frenisis no easbaidh ceilli, & anbainde cridhi & flux & roceangal & galar buidhi & dubadh no losgadh na teangadh, & bainneadha & alga ssa bel; & do reir sin atait .x. n-aicidi coitceanna ann. (& ) Cuirimsi cuca sin greann & fuacht tig a dtosach na h-aicisisi, & allus & sgeathrach & anbaindi na brighe tothlaithe no a heasbaidh, & flux fola na srona & iumarcaid codalta rotrium. (&)

Tuig go foirthear an ceadaicid1 dib seo le digh d'uisge fuar — an tart tig isna fiabrasaib seo, acht guma saint leisin easlan hi & gur gnathaigh a ol acht gu mbeid comarthadha dileagtha ina fual & gan easbaidh2 arna h-indib & gan fuardhacht na h-anbainne a m-bel an gaile, amail adeir Auerroes annsa caibidil dorinne se do legheas na fiabrus gu coitceann. (& ) Gidh eadh adeir se tar eisin, an lucht aga mbid brigha laidire isna fiabrasaib gera loisge seo, nach du fuireach risin dileagad, gan an t-uisgi do tabairt doib, oir ni cintach an t-adbar do reir a cruas na righni acht do reir a drochcaile geire abhain. Et adeir Isidorus an ni cena, nach du sa cabson an t-adhbar d'olmughad acht a drochcail abain do claethmodh le h-uisge fuar. (&) As trid sin adeir Auedseanna [...] ni faghaim oibriugh maith isin n-uisge acht a tabairt isna fiabhrasaib {MS 23 P 10 iii page 8b} gera,3 & da fetar intu sin deoch maith do tabairt de, amain noch d'fhetfa an duine dol a n-aenfeacht & gan a anail d'fhuaradh.


p.117

Et is e seo mu ghnathughassa .i. an t-uisge do berbadh gu maith gu n-uige a trian, & siucra & beagan aigeidi trid, & madh romilis an deoch so, curtar tuilli aigeidi intu, & madh rogoirt hi, curtar tuillead siucra inte, & fedaid sin dol an meidi as ail leis aenuair amain, & annsa n-aicisis, acht na rab ana thosach. Item da ndearnathar tamareindi do cognam isin mbel, & a congbail gu fada ann, minidh sin an tart, do-ni berbeiris an ni cedna, & an siucra roiseaca no an uiola maille re h-uisge andibi no an midhaidhi, no na raibi uisge, no na cruaiche Padraig, do reir atharraigh na cuiseadh, oir as maith uisge andibi an trath bis teas mor isna h-aeib gan neasgoid; & as maith uisge an midhaighe a neasgoid inmeadhonaigh, & as maith uisge na raibi uisge annsan fiabras tig re cois na plaghadh, & as maith uisge na cruaiche Padraig a flux, & as maith uisge na uioili an trath bis ceangal ar duine san fiabras & an trath teagar reisin n-gaili o roteasaidheacht; no da mbia coilera praisina no coilera erusinosa sa ghaili, is maith cristall ann sin, arna thabairt ar uisge na roisi. Item da congmaiter caindi4 san mbel no gu sgailidh, & coisci sin an tart. Item nighther an bel gu meinic le h-uisge & le h-aigeid, innus gu mbia a dha oiread d'uisge ann a mbia d'aigeid, uair muna bia, da bheanfadh a croiceann don teangaidh; & muna fagar aigeid fina, gabtar aigeid do linn uball, & coisgidh sin an tart. Item dentar cuma finginni5 d'uball, curtar a n-uisge aran teangaidh, & coisgidh sin an tart. Item curthar eang lin a sugh cruaiche Padraig, no a sugh teinegail & a cur arna h-aeb no aran gaili, & coisgid an tart, & a atharrach gu minic no da meideochadh sin na duinti gu firinneach.

¶2] An darna h-aicid dar labrumar6 .i. easbaide codalta. Tuig da dtugthar sil an poipi letus & adhann da ʒ no tri de gach ni, & a berbadh {MS 23 P 10 iii page 9a} a potaitsi no a n-eanbruithe, no a m-bainne almont, & a tabairt da caitheam, & do beir an codhladh & beaththaid an t-othar & minidh an tart & is beg na coisgeann an teas minadurdha. (& ) Adearar gu coitceann go ceanglann an bainne almont neach, deirimsi nach dein sin, acht uair and do reir an meid d'uisge curthar ann fuaraidhi se, & congmaidh an t-uisge seala gan siubal e, & trid sin is amlaidh seo


p.118

chleachtaimsi a tabairt .i. bran do berbadh a n-uisge & a sgagadh, & bainne almont do cur trid, & a bogadh & ni dein urcoid & ghlanaidh an t-ucht & an gaili.

Item coimilter na buind gu laidir le salann arna cur a n-edach lin, & arna tuma a n-aigeid; & nighter na cosa le h-uisge ara mberbtar duilleoga saileach & fineamhnach & camamilla & poipi, & furailidh sin an codladh. Tumtar edach lin a sugh cruaiche Padraig & a letus, a n-uisge na roisi & a n-gealan uighe & a m-bainni cich & a sugh na mighaidhi, & curtar aran edan & arna h-airgib, & furailidh an codladh. (&) Madh o gaethmaireacht gan fiabras tig easbaidh an codalta, is maith neiche deagbalaidh and sin maille risna neitib adubrumar .i. nutmaig & spica nairdi & cainel. Item gab .ii. ʒ do sugh poipi, & tri do cruithneacht, no do bran cruithneachta, & coimbris iad, & cuir aigeid trithu & coimil don phuls gu coitceand, & furailidh an codladh, mar adeir Consantin. Item an lucht na fedann codlad tri fiabras, no tri ni ele, ceangailter na baill imeallacha go laidir, & mothaidh gu madh h-urusa an ceangal do sgailidh, ge mad teind e; & curtar coinnli ar lasadh ana fiadhnaisi & dentar comraite binni & sgelaidheacht doib, & mar dunfas a shuili (& ) sgailter go doith na ceangail, & muchaidhter na coinnli gu doith, & coisgead an comradh go h-oband, & collaid gan cuntabairt, do reir Auidseanna.

¶3] A n-agaid an treas aicid7 da ndubrumar .i. a n-aghaidh teinnis an cind do-nither o fiabras. Tuig gurub maith ann sin na buind do coimilt, & na baill imeallacha do ceangal, & an t-sron do coimilt & mullach an chind le h-olaidh na uiola. {MS 23 P 10 iii page 9b} Item gab corcan aga mbid ton leathan & poill iumdha and, & cuir teas teagail a ngach aenpoll dib, & lin d'uisge e, & cuir a n-airdi e isa tig a mbia an t-othar, & curtar sitheal leathan fan sileadh tig as, & ibhith ceinelach binnis isin sileadh sin,8 & measraidh se an t-aeir & minid an teinneas, & furailid an codladh; & ni coir seo do denum san geimreadh, madh fLiuch and acht muna bia easbaidh ceilli air an othar maille re teinneas an cind.

Item dentar ceirin da samadh & da beirene trid a ceile,


p.119

& curthar uman edan & umna h-airgib hi, no risan inadh a mbia an teinneas, & as maith rois & blath camamilla ann acht munba teasaidhi in aimsir. (&) Madh o fiabras lenna fuair no lenna duibh do-nither an teinneas, no o cuis fuair ele is maith bitoine & saitsi cuige, & clisdire do denam d'impogh an adhbair ina cuirfither leath unsa d'iarapigra Gailieni9, no agairg a n-egmais na neicheadh gcoidceann, & as maith ann nutamuig10 & cainel & pioine & coiriandra seocha gach ni, & sugh na praisge do coimilt dona hairgibh. (&) Madh teasaidhi in cuis as maith clisdire coitceann inti maille re sgamonia & caisia fistola.

¶4] A n-agaid an ceatrumad11 aicid adobrumar .i. freinisis, & tuig gu fuil frenisis fhiri and .i. neasgoid bis aran incinn eadain,12 & frenisis nach fir do-nither o deathaighib coileargdha noch eiriges cum an cinn, & do-ni easbaid ceille, & as maith intu ar aen clistire tarraingtheach, an t-sron do coimilt le h-olaidh na biola & le uisge na roisi, & sugha fuara do coimilt dona hairgib & d'uainneadhaib an cinn; & bid ceinelach buidheachta isna sughaib sin & is iad so iad .i. sugh lactuca .i. letuis, & an teinegail & an poipi & an midhaighe & an cruach Padraig, maille re began d'uisge na roisi, & d'aigeid & do bainni cich, & curthar uman ceann arna bearradh iad, & leicthear gu fada uime iad, & tar eis .iiii. n-uaireadh .xx.ed curthar cuilen13 & arna sgoltadh uime, & as ann sin is minca bis an t-adbar arna daingniugad, oir muna beith ni budh incuir neiche teasaidhi, no curthar sgamhain reithe is iada te reis, & teighthear gu meinic na neiche seo a n-uisge, muna bia an atharrach sinn, & curthar a cedoir {MS 23 P 10 iii page 10a} da eis sin coileach arna sgoltadh reis, & muna feda edromugad leo sin, na bidh doith agud as. Gab sil an beithe, maille re h-uisge na roisi, no na raibi uisge, no in midhaighe, oir is maith annsa cuis sin iad; & da mbia da neart annsa mbrigh, leagar cuisli an cind ar dtus do, & connmaidhtear gu maith e, & cuisli barr na srona annsein, & curthar guairi muici asdeach ana sroin do buain fola aiste, & madh eigean andsein leictear cuisli an edain do, oir foiridh sin teinnis an cind, ge mad arrsaidh e, acht guma lacthach an meadhon. Item do


p.120

fedaither deocha athraitheacha & lacacha do denam do mar adubrumar a leigeas an causoin.

¶5] A n-agaidh an cuigead aicid14 adubramar romaind do-niter o fiabras .i. anbainde craidhi. Tuig an anbaindi do-nither o gheiri an fiabrais & ona mailis, gu n-aithinthear sin trid na comartaib do cuir Ipocraid ar Pronoxis15 .i. srona gera & airghe reighe setera, & leigheastar sin maille re biadhaib ar maith cum na h-easlainte, mar ata sugh uball ngernel no a n-graineadha maille re h-aran, oir ata do dileas inntu sin gabail an morgaid on dentar an t-adbar, gu madh lugaidhi iumpaigheas na biadha a drochdeathaidhib, & is maith doib buidhean ugh ar teigheadh na brighe do dul a n-anmaine, ge roibi fiabras orro, oir is inand singoipis & eg beg, & is maith doib magralla coiligh & ein bhegadh cearc, do reir Auerroes. (&)

Et mad o leandaib omha do-nithear an anbaine is maith doibh aran arna thumadh a fin deaghbalaidh. (& ) Mad o leandaib ramra raighne do-nithear an t-adhbar, is maith inte aran maille re fin ara cuirfiter uisge te, uair do-nid na neithe fuara urchoid isa chuis sin, & as maith a dtosach na cuisi uisge na roisi do chrothadh aran aghaidh & uisge fuar. Et mad o leandaib omha do-nithear indus go n-impaidheann an teas nadurda asdeach chum inadh an ceaddileaghtha & an dileaghtha tanaiste, & uair and do-nithear sin da dhusacht na brighi neoch do bi arna traethad {MS 23 P 10 iii page 10b} leisan anbaindi craidhi, & uair ann do fedaithear uisge do crothad go h-obann annsa n-aicisis aran tia ara mbia an anbainne craide, & ma tar eis na h-aicisisi crothar e uair do-ni gluasacht. Item da ndearntar cleite circe do tumadh a n-aigead & a measgadh sa sroin, & foirfidh sin hi, & as maith an cedna a muchadh na breithe.

¶6] A n-agaid an .vi.eadh aicid16 do-nithear o fiabras .i. flux, ma sa sdaid tig, ni hinnenta leigeas ann, an fead bias an brigh is & laidir, & gebe aimsear don easlainte a tiucfa, ma iumarcradhach e, tabair siucra roiseaca, 'se arrsaidh do, oir da tucar17 siucra na roise nua do, do-ni sin urcoid ar son a uire, adeir Isidorus.


p.121

Item as maith crual & cristall & niamhanda isan flux. Item as maith cruach Padraig & samadh & letus & ae aba & bainne almont do chur a potaitsi doib, do-nithear ar eanbruithi reithe. Item as maith sil na roisi ana enar doib no a mbiadh no lectubairi, no le fuil dregain no le maistix, ge mad anband an gaili. Item da ndearntar ubla searbadh na cailli do berbadh & a cur uman duban & uman imlican ma seach, & foiridh an flux fola re n-abar disinteria, & a n-atharrach gu meinic & foiridh gach uili fhlux do-nithear ona h-indib, acht munbha harrsaid e, do reir Ghailighen. Item duilleoga praisge do berbad a tri h-uisgeadhaib & a fasgad & a mberbadh fadheoidh a n-uisge fhearthana maille re persille & re bainne almont foiridh an flux risa nabar diarraidhea.18 Item da ndearntar seanchaisi do berbad a moran d'uisgeadhaib & fhasgadh annsein & a tirmugad & pudar do denam de & comtrom dragma da tabairt de & adeir Auidseanda nach fuil ni is treisi coisgeas an flux na sin. Item coisgid binid mhil19 a chedoir an flux.20 Item cosa an duine ara mbia an flux do nighe a h-uisge ara mberbthar cruach Padruig & bithnua & duilleoga darach & curthar ni di fein mon meadhon. {MS 23 P 10 iii page 11a} Item do-nid neiche sdipeaga urchoid isan flux do-nithear o dhunadh na n-ae & na cuisleand re n-abar misiraidsie uena.21 Item da ndearntar plur mine cruithneachta no mine raisi do rosdal foiridh an flux. Item coisgidh pudar na niamnaite no an t-uisge ara mberbtar hi gach uili flux noch is inleighis.

Item as maith an tartairi .i. lus an sparain, aran flux fola gebe ordugad a duibartar e. Item as maith an garblus annsa flux da curtar as cinn an tia ara mbia an flux he. Item as maith uighe arna mberbadh a flnegra. Item as maith ann aran arna denam a n-uamhain do phlur mine cruithneachta & buidhen ugh arna chur trid mar cleachtaid na tuatadha & cuirid daine cuimin trid & uair ann ni coir sin, uair da mbristear an cuimin gu ramar lagaid se, & da mbristear gu seim e coisgidh an flux & furailidh in fual, do reir Auidseanna, & ailledig22


p.122

Auidseanna Gailighen uime sin, & trid sin is coir da tucar an cuimin isa flux a tabairt gu hindill.

Item madh o linn ruadh do-nithear an flux gab merbolaini sitrini & tabair ceinelach brisdi orro, & dena beagan da ruaghadh a n-aighean da eis sein & cuir a n-uisge na roisi gu maidin, no na cruaiche Padruig idir da thshoitheach iad & sgagtar & glantar arna maireach & an ni shilfeas astu tabair don fothar23, oir folmaigid adhbar na h-easlainte reimhe — dunaidh ana diaidh. Item madh o linn fuar bias an t-adhbar tabair merbolaini cebuili do & curtar a n-uisge an fheineil gu maidin mar adubrumar. (&) Madh o linn dubh no o linn ruadh arna losgad do-nithear he, tabair merbolaini inndi & beileiritsi do & cuirthear a n-uisge cruaiche Padruig gu maidin iad no a n-uisge an fheineil, madh o linn dubh nadurdha bhias, oir is anband tig sin acht a ndeireadh chartana no easlainte na seilge.

Item da mbia an flux gu h-imarcradhach ar son leighis lacaigh, no ar son anbainne na brighi a ndeireadh easlainte, tabair .iiii. ʒ do shil pibrair24 arna ruadhadh a n-aighean do & arna berbadh a m-bainde ghoirt no gu tiughaidhi, & ibeadh an t-easlan, uair foghnaidh sin re gach ndeighenach adeir Auidseanna, & do bhearaid daine an bilar garrdha25 {MS 23 P 10 iii page 11b} amain doib arna theghadh a n-aigeann. Et muna feda an t-othar leigheas do ghabail, curthar adharc mor aran imlican & fona cliathanaib & idir an da shlinden, & connmaiter re .iiii. huairib ann hi, & ceanglaidh; no curtar tuis no pic ar ndenam pudar dib ar smeroidib, & gabadh a dheathach fae no curtar smeroidi a crocan bel-chumang & curtar easgumain orro, & gabadh a ndeathach aran corugadh cedna, & coimilter an coinneall Muiri26 da timtireacht arna tuma a fin bhog, & gu hairithi da mbe daerghalar27 leisin air. Et bith ceinelach tirmaideachta, mar is fearr gu fetar isin biadh caithfeas, & trid sin is mor in comfurtacht isa chuis seo bainne almont arna dhenam le h-uisge fearthana; no pertraisi & ein bega eili, oir is beg na coisgid siad an flux do reir duchais.

Item madh a n-aimsir geimridh no a n-aimsir flich (sic)


p.123

bes an flux, dentar tene gan deataidh asdigh, & na licthear an t-aer is e teasaidhi, na se fuairidhe, da fetar a chondmail gu measardha, uair dingidh an t-aer fuaraidhi an meadhon ara ceili indas gu lagand se, oir da faisgea spongc28 fliuch ara cheili, tig uisge as, & lagaidh an t-aer teasaidhi an bru do reir Auidseanna. Item is maith isa chuis sin na baill imeallacha do ceangal29 & a dtindsgaint aga mbun & a ceangal mar sin tar eis a cheili gu n-uig a mbarr. Item da curtar cearchaill te aran meadhan fortachtaidh, oir coisgidh an leadarthach & an teinneas ag tarraing an adhbair amach, & do-nid daine fothrughudh isin cuis seo, & da ndearntar, is le luibib sdipeaga as maith a dhenam, mar ata resta boibis30 & tren tarraing, & cruach Padruig & bithnua & a chosmaili, & na dentar acht began conmaid ann.31


p.235