Electronic edition compiled and proof-read by Beatrix Färber
Funded by School of History, University College, Cork
1. First draft.
Extent of text: 31320 words
Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: G600024
Availability [RESTRICTED]
Available with prior consent of the CELT project for purposes of academic research and teaching only. More information about Winifred Wulff's Life and Work is available on the CELT website at https://celt.ucc.ie//wulff.html.
CELT: Corpus of Electronic Texts
The present text represents pp 11525 and 235268. The glossaries at the end of each article have been combined into one in alphabetical order and appended to the text. In some cases common Latin variants of the terms given have been added to facilitate searching. The extracts 19 of the second article have been re-numbered and are now in sequence, i.e. 715. Wulff's paragraph numbering in article IV was left intact.
Text has been checked and proofread twice. All corrections and supplied text are tagged. Corrections to the text made by the editor to the original text are marked corr sic resp="WW". Where the text was imperfect Wulff restored it from Harley 546; these phrases appear in italics in the HTML version. Latin variants and sections are cited in 155 footnotes by Wulff, sometimes profusely. 52 further explanatory footnotes have been added by CELT editor Beatrix Färber.
The electronic text represents the edited text, to which some normalization, marked sup resp="BF", was applied. In the manuscript the first few words of each section were written in capitals, a practice retained by Wulff, but abandoned in the CELT edition. (The images may be compared on the ISOS website.) The headwords in the glossary were changed to lowercase to achieve consistency between Irish, English and Latin terms. Forms of do-ni and do-ci were hyphenated; maillere/maillire was segmented. Missing silent f, and missing internal consonants suppressed in eclipsis were restored, apostrophs were added to d'. In words with a vowel or s- in anlaut, h- and t- were hyphenated off; so was eclipsed n- before a vowel. In the manuscript, long vowels are indicated only rarely and were left unmarked by the editor. The hardcopy uses italics to show expansions, which are infrequent; in the digital text ex tags are used instead. The Irish text contains vernacular plene variants for the proper names Avicenna and Galen (usually abbreviated in other manuscripts) namely Auidseanna/Auidseanda, Gailighen, Ipocraid. The latter form is used here a nominative. Isaac (Israeli), Constantinus and Isidorus are also mentioned.
Quotations are rendered q.
Hyphenation was introduced (see under Normalization.) Soft hyphens are silently removed. Words containing a hard or soft hyphen crossing a page-break or line-break have been placed on the line on which they start. In rare instances of a tagged term of several words crossing a page-break, whether of the edition or the manuscript, the tagged term has been placed before the break.
div0=the whole text; div1=the individual part published in each issue; page-breaks are marked pb n=""/; milestones indicating manuscript foliation are tagged mls unit="MS fo" n=""/.
Dates are standardized in the ISO form yyyy-mm-dd.
Medical, pharmaceutical and botanical terms, many of which are Latin loanwords (or Latin in the disguise of Irish spelling) have been tagged.
This text uses the DIV1 element to represent the part.
Created: Written by an unnamed Irish medical scribe. Date range: c.14001499.
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (text capture)
THE following six sections are from the RIA MS. 23 P 10, part iii, and are a translation of the portion on the concomitant symptoms of fever ( De Febrium Symptomatibus) in the Rosa Anglica of John of Gaddesden. These items form part of the cure of Tertian Fever. In all mediæval medical books the treatment of disease is divided into the following parts: caussae, signa, prognostica and curatio. In this particular case, i.e., Tertian Fever, Gaddesden further subdivides curatio into five parts: In curatione febris tertianæ conspiciendum est ad quinque capita. (1) ad digestionem materiæ. (2) ad evacuationem. (3) ad amotionem Dyscrasiæ febrilis. (4) ad accidentia. (6) ad regimen sex rerum non naturalium. The fourth of these (ad accidentia) forms our present text. These accidents which are fifteen in all, I will hope to continue in subsequent numbers of Lia Fáil.
The Rosa Anglica was written about 1314 by John of Gaddesden (Johannes Anglicus) who was court physician to Edward II. of England. It was one of the leading text books of medicine in the Middle Ages, though it was never as popular as Bernard of Gordon's work, the Lilium Medicinae. There is another fragmentary copy of this section in the British Museum (now British Library), BL Harl. 546. The Rosa Anglica seems to have been a favourite in Ireland, as various fragmentary copies of the Irish translation exist in MS. in different libraries throughout Ireland and Great Britain, though no complete version has come to light. 23 P 10 is a very beautiful vellum MS., richly illuminated and written in a clear hand with few contractions. It contains a large portion of the Rosa Anglica, 70 pages in all, forming about half of Book I. of the Latin text. The section De Febrium Symptomatibus occupies
In the last number of Lia Fáil I stated that I hoped to complete the concomitant symptoms of fever in a later issue. These are contained in the following nine items, along with the section on the six non-naturals referred to by Gaddesden in the opening words on the cure of Tertian Fever (p. 115, Lia Fáil, no. 3).
The MS. is badly damaged on pp. 19/20, 21 /22 where O'Curry suspects it had been chewed by some animal (a rat?) but a piece has also been deliberately cut out with a knife or a pair of scissors on pp. 19/20. As a good many words are missing on these pages I have supplied them from Brit. Mus. now British Library MS. Harl. 346, in square brackets, and have also added the words of the Latin original in footnotes. The glossary contains such words as were not discussed in that of the last issue (pp. 123125).
¶1] An ceathrumad ni adubrumar cum leighis na cuisi seo, comlintar e trid na h-aicidib noch tig gu minic a leanmain an fiabrais seo. (& ) IS iad so iad sein .i. tart & easbaidh codalta & teinneas cind & frenisis no easbaidh ceilli, & anbainde cridhi & flux & roceangal & galar buidhi & dubadh no losgadh na teangadh, & bainneadha & alga ssa bel; & do reir sin atait .x. n-aicidi coitceanna ann. (& ) Cuirimsi cuca sin greann & fuacht tig a dtosach na h-aicisisi, & allus & sgeathrach & anbaindi na brighe tothlaithe no a heasbaidh, & flux fola na srona & iumarcaid codalta rotrium. (&)
Tuig go foirthear an ceadaicid1 dib seo le digh d'uisge fuar an tart tig isna fiabrasaib seo, acht guma saint leisin easlan hi & gur gnathaigh a ol acht gu mbeid comarthadha dileagtha ina fual & gan easbaidh2 arna h-indib & gan fuardhacht na h-anbainne a m-bel an gaile, amail adeir Auerroes annsa caibidil dorinne se do legheas na fiabrus gu coitceann. (& ) Gidh eadh adeir se tar eisin, an lucht aga mbid brigha laidire isna fiabrasaib gera loisge seo, nach du fuireach risin dileagad, gan an t-uisgi do tabairt doib, oir ni cintach an t-adbar do reir a cruas na righni acht do reir a drochcaile geire abhain. Et adeir Isidorus an ni cena, nach du sa cabson an t-adhbar d'olmughad acht a drochcail abain do claethmodh le h-uisge fuar. (&) As trid sin adeir Auedseanna [...] ni faghaim oibriugh maith isin n-uisge acht a tabairt isna fiabhrasaib {MS 23 P 10 iii page 8b} gera,3 & da fetar intu sin deoch maith do tabairt de, amain noch d'fhetfa an duine dol a n-aenfeacht & gan a anail d'fhuaradh.
Et is e seo mu ghnathughassa .i. an t-uisge do berbadh gu maith gu n-uige a trian, & siucra & beagan aigeidi trid, & madh romilis an deoch so, curtar tuilli aigeidi intu, & madh rogoirt hi, curtar tuillead siucra inte, & fedaid sin dol an meidi as ail leis aenuair amain, & annsa n-aicisis, acht na rab ana thosach. Item da ndearnathar tamareindi do cognam isin mbel, & a congbail gu fada ann, minidh sin an tart, do-ni berbeiris an ni cedna, & an siucra roiseaca no an uiola maille re h-uisge andibi no an midhaidhi, no na raibi uisge, no na cruaiche Padraig, do reir atharraigh na cuiseadh, oir as maith uisge andibi an trath bis teas mor isna h-aeib gan neasgoid; & as maith uisge an midhaighe a neasgoid inmeadhonaigh, & as maith uisge na raibi uisge annsan fiabras tig re cois na plaghadh, & as maith uisge na cruaiche Padraig a flux, & as maith uisge na uioili an trath bis ceangal ar duine san fiabras & an trath teagar reisin n-gaili o roteasaidheacht; no da mbia coilera praisina no coilera erusinosa sa ghaili, is maith cristall ann sin, arna thabairt ar uisge na roisi. Item da congmaiter caindi4 san mbel no gu sgailidh, & coisci sin an tart. Item nighther an bel gu meinic le h-uisge & le h-aigeid, innus gu mbia a dha oiread d'uisge ann a mbia d'aigeid, uair muna bia, da bheanfadh a croiceann don teangaidh; & muna fagar aigeid fina, gabtar aigeid do linn uball, & coisgidh sin an tart. Item dentar cuma finginni5 d'uball, curtar a n-uisge aran teangaidh, & coisgidh sin an tart. Item curthar eang lin a sugh cruaiche Padraig, no a sugh teinegail & a cur arna h-aeb no aran gaili, & coisgid an tart, & a atharrach gu minic no da meideochadh sin na duinti gu firinneach.
¶2] An darna h-aicid dar labrumar6 .i. easbaide codalta. Tuig da dtugthar sil an poipi letus & adhann da ʒ no tri de gach ni, & a berbadh {MS 23 P 10 iii page 9a} a potaitsi no a n-eanbruithe, no a m-bainne almont, & a tabairt da caitheam, & do beir an codhladh & beaththaid an t-othar & minidh an tart & is beg na coisgeann an teas minadurdha. (& ) Adearar gu coitceann go ceanglann an bainne almont neach, deirimsi nach dein sin, acht uair and do reir an meid d'uisge curthar ann fuaraidhi se, & congmaidh an t-uisge seala gan siubal e, & trid sin is amlaidh seo
Item coimilter na buind gu laidir le salann arna cur a n-edach lin, & arna tuma a n-aigeid; & nighter na cosa le h-uisge ara mberbtar duilleoga saileach & fineamhnach & camamilla & poipi, & furailidh sin an codladh. Tumtar edach lin a sugh cruaiche Padraig & a letus, a n-uisge na roisi & a n-gealan uighe & a m-bainni cich & a sugh na mighaidhi, & curtar aran edan & arna h-airgib, & furailidh an codladh. (&) Madh o gaethmaireacht gan fiabras tig easbaidh an codalta, is maith neiche deagbalaidh and sin maille risna neitib adubrumar .i. nutmaig & spica nairdi & cainel. Item gab .ii. ʒ do sugh poipi, & tri do cruithneacht, no do bran cruithneachta, & coimbris iad, & cuir aigeid trithu & coimil don phuls gu coitceand, & furailidh an codladh, mar adeir Consantin. Item an lucht na fedann codlad tri fiabras, no tri ni ele, ceangailter na baill imeallacha go laidir, & mothaidh gu madh h-urusa an ceangal do sgailidh, ge mad teind e; & curtar coinnli ar lasadh ana fiadhnaisi & dentar comraite binni & sgelaidheacht doib, & mar dunfas a shuili (& ) sgailter go doith na ceangail, & muchaidhter na coinnli gu doith, & coisgead an comradh go h-oband, & collaid gan cuntabairt, do reir Auidseanna.
¶3] A n-agaid an treas aicid7 da ndubrumar .i. a n-aghaidh teinnis an cind do-nither o fiabras. Tuig gurub maith ann sin na buind do coimilt, & na baill imeallacha do ceangal, & an t-sron do coimilt & mullach an chind le h-olaidh na uiola. {MS 23 P 10 iii page 9b} Item gab corcan aga mbid ton leathan & poill iumdha and, & cuir teas teagail a ngach aenpoll dib, & lin d'uisge e, & cuir a n-airdi e isa tig a mbia an t-othar, & curtar sitheal leathan fan sileadh tig as, & ibhith ceinelach binnis isin sileadh sin,8 & measraidh se an t-aeir & minid an teinneas, & furailid an codladh; & ni coir seo do denum san geimreadh, madh fLiuch and acht muna bia easbaidh ceilli air an othar maille re teinneas an cind.
Item dentar ceirin da samadh & da beirene trid a ceile,
¶4] A n-agaid an ceatrumad11 aicid adobrumar .i. freinisis, & tuig gu fuil frenisis fhiri and .i. neasgoid bis aran incinn eadain,12 & frenisis nach fir do-nither o deathaighib coileargdha noch eiriges cum an cinn, & do-ni easbaid ceille, & as maith intu ar aen clistire tarraingtheach, an t-sron do coimilt le h-olaidh na biola & le uisge na roisi, & sugha fuara do coimilt dona hairgib & d'uainneadhaib an cinn; & bid ceinelach buidheachta isna sughaib sin & is iad so iad .i. sugh lactuca .i. letuis, & an teinegail & an poipi & an midhaighe & an cruach Padraig, maille re began d'uisge na roisi, & d'aigeid & do bainni cich, & curthar uman ceann arna bearradh iad, & leicthear gu fada uime iad, & tar eis .iiii. n-uaireadh .xx.ed curthar cuilen13 & arna sgoltadh uime, & as ann sin is minca bis an t-adbar arna daingniugad, oir muna beith ni budh incuir neiche teasaidhi, no curthar sgamhain reithe is iada te reis, & teighthear gu meinic na neiche seo a n-uisge, muna bia an atharrach sinn, & curthar a cedoir {MS 23 P 10 iii page 10a} da eis sin coileach arna sgoltadh reis, & muna feda edromugad leo sin, na bidh doith agud as. Gab sil an beithe, maille re h-uisge na roisi, no na raibi uisge, no in midhaighe, oir is maith annsa cuis sin iad; & da mbia da neart annsa mbrigh, leagar cuisli an cind ar dtus do, & connmaidhtear gu maith e, & cuisli barr na srona annsein, & curthar guairi muici asdeach ana sroin do buain fola aiste, & madh eigean andsein leictear cuisli an edain do, oir foiridh sin teinnis an cind, ge mad arrsaidh e, acht guma lacthach an meadhon. Item do
¶5] A n-agaidh an cuigead aicid14 adubramar romaind do-niter o fiabras .i. anbainde craidhi. Tuig an anbaindi do-nither o gheiri an fiabrais & ona mailis, gu n-aithinthear sin trid na comartaib do cuir Ipocraid ar Pronoxis15 .i. srona gera & airghe reighe setera, & leigheastar sin maille re biadhaib ar maith cum na h-easlainte, mar ata sugh uball ngernel no a n-graineadha maille re h-aran, oir ata do dileas inntu sin gabail an morgaid on dentar an t-adbar, gu madh lugaidhi iumpaigheas na biadha a drochdeathaidhib, & is maith doib buidhean ugh ar teigheadh na brighe do dul a n-anmaine, ge roibi fiabras orro, oir is inand singoipis & eg beg, & is maith doib magralla coiligh & ein bhegadh cearc, do reir Auerroes. (&)
Et mad o leandaib omha do-nithear an anbaine is maith doibh aran arna thumadh a fin deaghbalaidh. (& ) Mad o leandaib ramra raighne do-nithear an t-adhbar, is maith inte aran maille re fin ara cuirfiter uisge te, uair do-nid na neithe fuara urchoid isa chuis sin, & as maith a dtosach na cuisi uisge na roisi do chrothadh aran aghaidh & uisge fuar. Et mad o leandaib omha do-nithear indus go n-impaidheann an teas nadurda asdeach chum inadh an ceaddileaghtha & an dileaghtha tanaiste, & uair and do-nithear sin da dhusacht na brighi neoch do bi arna traethad {MS 23 P 10 iii page 10b} leisan anbaindi craidhi, & uair ann do fedaithear uisge do crothad go h-obann annsa n-aicisis aran tia ara mbia an anbainne craide, & ma tar eis na h-aicisisi crothar e uair do-ni gluasacht. Item da ndearntar cleite circe do tumadh a n-aigead & a measgadh sa sroin, & foirfidh sin hi, & as maith an cedna a muchadh na breithe.
¶6] A n-agaid an .vi.eadh aicid16 do-nithear o fiabras .i. flux, ma sa sdaid tig, ni hinnenta leigeas ann, an fead bias an brigh is & laidir, & gebe aimsear don easlainte a tiucfa, ma iumarcradhach e, tabair siucra roiseaca, 'se arrsaidh do, oir da tucar17 siucra na roise nua do, do-ni sin urcoid ar son a uire, adeir Isidorus.
Item as maith crual & cristall & niamhanda isan flux. Item as maith cruach Padraig & samadh & letus & ae aba & bainne almont do chur a potaitsi doib, do-nithear ar eanbruithi reithe. Item as maith sil na roisi ana enar doib no a mbiadh no lectubairi, no le fuil dregain no le maistix, ge mad anband an gaili. Item da ndearntar ubla searbadh na cailli do berbadh & a cur uman duban & uman imlican ma seach, & foiridh an flux fola re n-abar disinteria, & a n-atharrach gu meinic & foiridh gach uili fhlux do-nithear ona h-indib, acht munbha harrsaid e, do reir Ghailighen. Item duilleoga praisge do berbad a tri h-uisgeadhaib & a fasgad & a mberbadh fadheoidh a n-uisge fhearthana maille re persille & re bainne almont foiridh an flux risa nabar diarraidhea.18 Item da ndearntar seanchaisi do berbad a moran d'uisgeadhaib & fhasgadh annsein & a tirmugad & pudar do denam de & comtrom dragma da tabairt de & adeir Auidseanda nach fuil ni is treisi coisgeas an flux na sin. Item coisgid binid mhil19 a chedoir an flux.20 Item cosa an duine ara mbia an flux do nighe a h-uisge ara mberbthar cruach Padruig & bithnua & duilleoga darach & curthar ni di fein mon meadhon. {MS 23 P 10 iii page 11a} Item do-nid neiche sdipeaga urchoid isan flux do-nithear o dhunadh na n-ae & na cuisleand re n-abar misiraidsie uena.21 Item da ndearntar plur mine cruithneachta no mine raisi do rosdal foiridh an flux. Item coisgidh pudar na niamnaite no an t-uisge ara mberbtar hi gach uili flux noch is inleighis.
Item as maith an tartairi .i. lus an sparain, aran flux fola gebe ordugad a duibartar e. Item as maith an garblus annsa flux da curtar as cinn an tia ara mbia an flux he. Item as maith uighe arna mberbadh a flnegra. Item as maith ann aran arna denam a n-uamhain do phlur mine cruithneachta & buidhen ugh arna chur trid mar cleachtaid na tuatadha & cuirid daine cuimin trid & uair ann ni coir sin, uair da mbristear an cuimin gu ramar lagaid se, & da mbristear gu seim e coisgidh an flux & furailidh in fual, do reir Auidseanna, & ailledig22
Item madh o linn ruadh do-nithear an flux gab merbolaini sitrini & tabair ceinelach brisdi orro, & dena beagan da ruaghadh a n-aighean da eis sein & cuir a n-uisge na roisi gu maidin, no na cruaiche Padruig idir da thshoitheach iad & sgagtar & glantar arna maireach & an ni shilfeas astu tabair don fothar23, oir folmaigid adhbar na h-easlainte reimhe dunaidh ana diaidh. Item madh o linn fuar bias an t-adhbar tabair merbolaini cebuili do & curtar a n-uisge an fheineil gu maidin mar adubrumar. (&) Madh o linn dubh no o linn ruadh arna losgad do-nithear he, tabair merbolaini inndi & beileiritsi do & cuirthear a n-uisge cruaiche Padruig gu maidin iad no a n-uisge an fheineil, madh o linn dubh nadurdha bhias, oir is anband tig sin acht a ndeireadh chartana no easlainte na seilge.
Item da mbia an flux gu h-imarcradhach ar son leighis lacaigh, no ar son anbainne na brighi a ndeireadh easlainte, tabair .iiii. ʒ do shil pibrair24 arna ruadhadh a n-aighean do & arna berbadh a m-bainde ghoirt no gu tiughaidhi, & ibeadh an t-easlan, uair foghnaidh sin re gach ndeighenach adeir Auidseanna, & do bhearaid daine an bilar garrdha25 {MS 23 P 10 iii page 11b} amain doib arna theghadh a n-aigeann. Et muna feda an t-othar leigheas do ghabail, curthar adharc mor aran imlican & fona cliathanaib & idir an da shlinden, & connmaiter re .iiii. huairib ann hi, & ceanglaidh; no curtar tuis no pic ar ndenam pudar dib ar smeroidib, & gabadh a dheathach fae no curtar smeroidi a crocan bel-chumang & curtar easgumain orro, & gabadh a ndeathach aran corugadh cedna, & coimilter an coinneall Muiri26 da timtireacht arna tuma a fin bhog, & gu hairithi da mbe daerghalar27 leisin air. Et bith ceinelach tirmaideachta, mar is fearr gu fetar isin biadh caithfeas, & trid sin is mor in comfurtacht isa chuis seo bainne almont arna dhenam le h-uisge fearthana; no pertraisi & ein bega eili, oir is beg na coisgid siad an flux do reir duchais.
Item madh a n-aimsir geimridh no a n-aimsir flich (sic)
¶1] {MS 23 P 10 iii page 11b}A n-agaid an .vii.mad aicid neoch adubrumar.i. a n-aghaid an fhasdaidh32 do-nither isin fiabras, dentar cleistir do hocus33 & do shail cuach & do mercuirial & do hocus mor mailli re h-olaidh coitcind & re bran & beagan salaind, no mailli re blonaig uir muice, {MS 23 P 10 iii page 12a} no mailli re h-im is cleistir coitceann glanta34 sin & is fearrdi mil do cur ann no trid no meadhg eigin, mad ail linn a denam go loisgeach curthar moran salaind ann mailli risna neichi adubrumar dedga & uormont surrumunt,35 & madh ail lind a miniugad curtar camamilla & aineid ann; & madh ail lind a cur do greannugad an fuail curtar cailemeint & buathfallan, & madh ail lind an gaethmaireacht
¶2] ITEM do fetar supositoiri do denam do mil arna berbadh no gu diubaidhi si & a cur ar clar & a cuma mar mher & beagan salind da cur trid & curthar a n-uisgi fhuar da cruadhughad hi & cuireadh {MS 23 P 10 iii page 12b} ana timtireacht hi & snaithe reamar trithe & ceangailter ama sliastaib an snaithe, indus gu feda a buain amach madh eigean do. ITEM do fedaiter supositoiri do denam do gallunaidh ar an corugad cedna & seanblonag muice do coimilt de no im no ola coitceann. ITEM do-nither supositoiri do laeghan sdupoige praisge no hocais41 arna tuma a mil, no da blonaig arna cuma mar ceann coinnli pairisi42 arna cur a n-uisgi fuar da cruadhughad.
¶3] Fecham anoise dona neichibh neoch lagas, mar ceirin no arna coimilt no arna caitheam, & lagaidh moran do neichibh mar ceirin .i. mar ata domblas ae tairb arna cur ar sgarthaigh & da curthar ar an imlican e, lagaidh. ITEM gab comor do shugh an da luib seo: an tathaba & laibriola & curtar deannach43 trithu & mil no blonag ur muice, & madh suas is ailt a lagadh, cuir ar an gaili & madh sis cuir ar an imlican. ITEM dena iubar craige d'fhiuchadh & methrad & began aloe trid & domblas ae tairb no daimh no cailig & a cur ar an imlican & lagaidh.
¶4] ITEM is iad so na neiche noch lagas arna coimilt mar uendimint .i. gab comor de gach ni dib seo .i. sugh prem an balauird44 & coirt meadhonach an truim & prema no duilleoga an spiuirsi45 & prema an hocus mhoir & duilleabar an mhercuiriail laibriola & tathaba & prema sgime, & dentar a fhiuchadh & im & ola trithu & began degredium [...] sbeorna & do ceir trithu & denthar uinnimint dib & gan chuntabairt lagaidh da coimilter don imlican.
¶5] ITEM is iad so na neiche noch lagas ara n-ol .i. eanbruithe cailigh ar cur sgeama ann & sugh praisge & meadhg arna glanad, & madh ail leat oibriugad ni is laidiri na sin, cuir caisia fistola and & lagaidh gan baeghal & do-ni reubarbarum an ni cedna. ITEM is iad so na neiche lagas arna caitheam .i. mar atait lectubairi iumdha .i. catoilicon & diatuirbid do lucht leanna finn & a n-aghaidh leanna finn, & diasene & seine do lucht leanna duib, & siucra na biola & ola na roisi do lucht leanna ruaidh. ITEM lagaidh sgamoinia gu maith da mberbtar a n-uball {MS 23 P 10 iii page 13a} e, uair da connacsa fein neach do cuir se amach re .x. n-uairib .xx.ed,46 & is inand an diagreidium & an sgamoinia arna bearbadh.47 ITEM do fedaiter potaitsi do denam do shail cuach & do hocus & do mercuiriail & do borraitsi & do glaisin caili, & madh laidir e curtar ni do duilleogaib an craind re n-abar labruis trithe.
¶6] ITEM lagaid sil an spuirsi & trid sin is maith an sil do tirmugad & a cur tri bainne almont, oir is lughadh a urcoid.
¶7] ET ni healadhnach an leigeas lacthach da tabairt a mbiad acht muna tucai do dhainib anbanna no do dainib noch na fedann a caitheam indus ele, & as amlaid as du a tabairt: sealad fada roim an cuid da caitheam, oir muna tucai mar sin e do tairrngfeadh an leigeas an biadh go ro-aibeil gan dileagad. ITEM ag seo pudar lacthach arna derbadh damsa fein .i. gab .ii. ʒ do reubarbarum & da ʒ da tuirbid & .ʒ. da sheindser & .ʒ. do shene .ʒ. d'agairg & is pudar gan ghuasacht sin, is maith da gach uili duine noch rig a leas lagadh & gan acht lanleighe no ni is mo no ni is lughad do gabail de do reir a riachtanais a leas.
¶8] A n-agaidh an ochtmad aicid da ndubrumar .i. a n-aghaidh an galuir bhuidhi;48 tuig gurub olc a theacht roime an seachtmadh la isna h-easlaintib gera & a crith fuair, gidh ead da dti se an cuigeadh la a crich theasaidhi & a n-aimsir teasaidhi & a choimplex theasaidhi fedaidh se teacht cum maitheasa, & da dti se tar eis comarta dileaghtha do beith isin fual is eigean leigheas d'ordugad do gin gu bia fiabrus air mailli reis & madh gearr o thainig se, dentar an leighis so air .i. gab glac do premaib an teilidonia49 & glac de gach ni dib seo .i. andibi & aé aba & samadh & cruach Padruig, & leth glac de gach ni dib seo .i. dubcosach se hur & lactuca, & leth unsa de gach ni dib seo .i. an da shandail & na ceitri sila fuara mora & ; na .iiii. sila bega fuara & unsa do shnas iuboiri & ʒ do spica nairdi & da unsa do sugh sheilidonia & misaidhi50 & leath funt do siucra & dentar deoch dib; & gnathaigheadh annsein an lectubairi seo .i. da unsa da triasandaili & unsa do shiucra roiseagadh {MS 23 P 10 iii page 13b} & leath unsa do cnaim iuboiri arna losgad no da campora. (&) Tabair an purgaid seo do da heis .i. unsa da chaisia fistola & unsa do thamaireindi & da ʒ do reubarbarum & unsa do merbolaini sitrini, & ullmaither iad mar adubrumar le neichib ana mberbeochar ae aba & samadh & andibi & sgagtar & tabair do. Gab andsein da eisi sin sugh an mighaidh51 & na cruaiche Padruig & uisge na roisi & finegra & indibi, & coimilter don taeb deas gu minic e no tumtar edach lin aim curtar arna h-aeb e, & athraiter gu minic e.
¶9] ITEM mad fada o tainig in galuir buidi dentar naduinte d'oslugad leo seo .i. prema feneil & sdoinsi cruind & meirsi & seilidonia & emer sleibi52 & dubcosach & searban53 & indibi, & ae abha & spica nairdi & sandaili & siucra & borraitsi (&). Glantar leo so e .i. tri ʒ d'agairg & .ʒ. do reubarbarum & leth ʒ masdix & oxisacra. No gab leth unsa d'agairg, .ii. ʒ do reubarbarum & .ʒ. do caisia fistola & tabair le meadg arna glanadh iad no le ni ele ara berbtar seledoinia & indibi, iubar sleibi & ae aba & millsiter le siucra & caiter, & is coir agairg da tabairt isin easlainte seo, oir adeir Misue54 gu tabair se gne mhaith ar an neach caitheas e; & tabair an lectubaire so do da eisi sin .i. leth ʒ do reubarbarum & .ʒ. de gach ni dibh seo .i. rois & snas iuboiri55 & adann ʒ d'iuboire loisge & leth ʒ do spica nairdi & .ʒ. do nutumaic, & dentar lectubairi dib mailli re leathfunt siucra & is inann sin & diareubarbarum.
¶10] ITEM dona neichib d'erraidi dilsi do reir Auidseanna .i. gab .ʒ. do pudar cuideog56 arna tirmugad mailli re hunsa indibi no meadhg arna glanadh, oir is dileas do sin an galar so d'fhoirithin a ceadoir. ITEM foiridh sugh an tseledonia mailli reis an pudar sin gach uili duine noch arna mbia an easlainte sin, acht gu madh hindleighis iad & do-ni gach ni aca ar leith sin. ITEM do-ni an ni ara mbearbtur an liathlus57 an ni cedna. ITEM do-ni an midhaige ar ndenam pudar de an ni cedna.58 ITEM atait tri cuisi ana maith do neach a fual d'ol59 .i. isin ghalar buidhi & isin atcomall & a n-easlainte na seilge, & madh ar son an ghalair buidhi{MS 23 P 10 iii page 14a} ibeas, curthar snas an iuboiri trid & is moidi foireas. ITEM molaid daine an croch do tabairt isin cuis seo & gallunach da tabairt gan fis do, & aderimsi gu foireand sug na cruaiche Padruig ar ndenam siroip di isin cuis seo & a n-idroipis teasaidhe. (&) As eigean da n-eisi seo uili an leathar do glanadh le finegra find ana mbearbtar dubcosach & iubar shleibi & eorna & coimilter a linedach garb da n-eisi sin don corp uili, & curthar enbraen isna suilib de, no sugh an tamaidh, no licter deathach feola uiri mairt futha & coimedadh a sron ar an deathach.60 ITEM do-ni uisge do blath an fonaire61 no do raib no
¶11] A n-agaid an naemad aicid adubrumar romaind .i. a n-agaidh tirmaideachta & losgaid na teangad.62 Dentar an bel gu meinic do nighe le h-uisge le finegra, & coimiltear sliseog crom thanaidhi don teangaid ana ndheaghaidh & glantar hi le linedach min & dentar mill bega do laeghan casia fistola do siucra & connmadh ana bel iad & is maith sin a n-agaidh lasaidh & tirmaid na teangadh; is maith dragantum arna cur a n-uisge na roisi & do fetur de sin & do caisia fistola pilloilidha do denam & is maith sin isin cuis sin & a n-algaib na teangad, & is maith in t-sail cuach faru sin. ITEM is fearr uisgi te ana cuirfither beagan finegra a nduibi & a losgadh na teangadh na an t-uisgi fuar, & is maith an caindi in gach uili tirmaidheachta mar sin.
¶12] A n-agaid an .x.mad aicid da n-dubrumar .i. a n-agaidh alg & bainneadh na teangad63 & an beil, & tuig gurub olc sin da dtid siad isin fiabrus roim comarta an dileaghtha & is maith da dtisidis da eisi & is leigeas {MS 23 P 10 iii page 14b} coitceand so orro: gab dragantum & bruigh e & cuir a n-uisgi na roisi e, & coimilter le cleite dona h-algaib iad. ITEM gab almont arna bruidh gu maith & faisg tri edach lin e & da dti sugh as coimilter dona h-algaib e & muna thi coimilter an linedach fein dib mar bes & foirid. ITEM glanaidh mil roiseaca na h-alga bis isin bel & is fearr foghnas an siucra roiseagdha a n-aghaidh na teangad ar ndul a croicind di. ITEM coimilter buighean uighe gan beith rochruaidh d'algaib an beil & foirid. ITEM gab ugh arna bearbadh gu cruaidh & cuir an sicne bis aturu & an gealan ar algaib & ar bainneadhaib an beil & foiridh, & do-ni an teinegal an ni cedna.
¶13] A n-adaigh an aenmad aicid deg da ndubrumar .i. a n-aghaidh na sgeathraighe64 tig isin fiabras: tuigh da dti si tar eis comartha an dileaghtha no a tosach
¶14] ITEM dentar plasdra coitceann dona neichib seo & curthar uman gaili .i. gab mintas & uormont & rois & aran ruadh arna rostail69 ar smeroidib, & mad ailt a denam ni is fearr & ni is laidiri cuir sidubal & maistix trid a cuis fhuaraidhi & calumus aromaticus & cruel & sandaili a cuis teasaidhi. ITEM gab .ʒ. do lignum aloeis & .ʒ. da nutumaig & da cainel & .ʒ. d' ainis & leath ʒ do shidubal & leath ʒ do clobus & do rois & .ʒ. do blath camamilla & .ii. ʒ do sugh uormont & da ʒ do shugh mintais & .ʒ. do cruel & mheacan maith do gailingein & began ciara mailli re h-olaidh na roisi, & is maith an plastra sin do dainib saidhbri & fedaidh an liaigh desgrideach70 a denam don bloidh as ail leis fein dib do reir an breitheamnais is fearr do-cifear do fen. ITEM do-ni an fin ara mberbtar
¶15] A n-agaid an darna h-aicid71 .x. da n-ubramar .i. a n-aghaid easbaid brighe tochlaichi, no a n-aghaid a hainmainni is maith na neichi adubrumar isin n-aicid dereannaig .i. mar ata an plasdra coitceand & balach an arain goirt do gabail & is maith ann sin cearc arna rostail &ar chrothadh uisgi na roisi uirri & clobus dithi mailli re . . . & is maith nutumaig & balath na roisi do gabail.{MS 23 P 10 iii page 19b} ITEM greannaid an pibarcas72 & an pi bar fada . . . an tochlugad & a n-ingnais fiabrais is maith so & is maith spica naird da mbia an aicid seo . . . eigean oibriugad do denam . . . .i. rois & aran goirt & uormont arna berbad a n-aigeid & a n-uisgi & a cur ar an gaile & edach lin do tuma intu. ITEM seachantar an croch73 isin cuis so oir marbaid se an tothlugad. ITEM dentar sabsa do cardamomum & do sugh an mintais . . . iad a cuis fuaraidhi & do nutamuic & do shamad a cuis teasaidhi, & seachnadh . . . neichi metha & neichi raigne noch lenas . . . dona meraib an trath glacaiter iad.
¶16] A n-agaid an treas aicid deg74 adubrumar .i. a n-agaid an allais: fech an fuil easbaidh an allais isin fiabrais no an fuil imarcaidh. Madh iumarcach e & gu cuireann se an brigh a n-anbaindi coisgther e le bolgaib75 gabann no cearda do sedead fai & linedach do togbail suas a n-airdi & a ligean sis aris go h-oband, & gnaithigher sin gu minic do denam. ITEM neach lerab ail an t-allus do cosg na coimleadh se enraod de, oir oslaigeadh au coimilt na poiri, oir adeir Auidseanna
¶17] Furailidh an t-uisgi ara mberbtar ros lin an t-allus do tiacht & in ros fein is e te . . . do cur ar an gaili. ITEM curtar meirsi & cuimin & cailiment & bitointe & athair losa80 & ualobord & pairitairi81 do berbhad a n-uisgi & curtar a soitheach uma & a mairille craind82 iad re cosaib an easlain & cludaither e gu maith & connmhadh a anal fon edach no go dena allus. ITEM berbtar luibi teasaidhi and da crocan criadh arna folach gu maith & dentar da poll doib isin leabaid ina cuirfither iad & laigead an t-easlan atarru, & beantar a
¶18] ITEM curtar pudar cuimin & ola tri na cheili & tum olann inntu & cuir sin um bonnmaidib & ar . . . tumandandaib an easlain a leabaidh te & furailid an t-allas. ITEM berbtar peiletra & calamint & ros neantoige a n-olaidh no gebe acu do gebtar & coimilter don corp uili e & do beir sin an t-allas.84
¶19] A n-agaid an ceathramad aicid deg da n-dubrumar .i. a n-aghaidh flux fola na srona85 . . . mor is infechsana86 ara shon sin . . . a cuisi ar dtus & a comartadha andsein & a taisgelta andsein & a leigeas fa deoigh. IS mor do cuisib on dentar an easlainte seo .i. o imarcraidh na fola no ona seimideacht no ona geiri no ona h-uisgeamlacht do-nither hi a leith na mball .i. mar ata fiuchad na fola ar son teasbaidh na n-ae no ar son dumaidh na seilge an uair nach fedand si an fuil reamur {MS 23 P 10 iii page 20b} do gabail cuice, no ar son fiuchaidh na fola isin chorp uili, mar bis isin crith ger & da dti an flux a tosach na h-easlainte ni nadurdha sin & da dti se tar eis na sdaidi so-fhaothugad tig & uair and tig se o umarcaid in cind & uair ele o linad an cind no o rema & uair ele ar son tanacht no edluis na cuislean isin sroin, & uair eili ar son sgoltaigh no oslaice no loisgte amail teagmaim isin lubra, & uair ele ar son briste airtiread87 na h-inchindi & is annam leighistear sin, & uair ele tre fhastadh na fola noch do gnathaigh sileadh tre cuisleannaib na timtirechta no an mbreith no tri gnathugad na cuisleann do ligean, & uair ele ar son biadhann nger do chaitheam, amail atait uindeamain & lus & gairleog, & neithi furaileas ar an fuil fiuchadh do denam mar ata feoil lachan & ghanndal, & uair ele ar son neici mbruidearnach nger do cur isin sroin amail ata guairi muice no le tochas eigeantach, & uair ele tar eisi na brighi indarbthaighe no ar son anbainni na brighi fasdothaigh, & cuirid Isidorus aenni coitceann .i. gurub eigean in gach uili easlainte adhbardha tri neichi do smuaineadh .i.
¶20] Fecham anois do sighnib na h-easlainte seo, madh o iumad fola derge do-nither hi beith an puls is e lan & an fual tuigh derg. Madh o uisgeamlacht bes, biaidh an aghaidh is & ban ag dul cum datha luaighe & saillsighidh folad na folasain.89 Mad o geiri na fola biaidh an aghaidh is i buidhi & tig an dortadh fola mailli re bruidearnaigh & mailli re losgadh90, indus gurub beg na tig si guna mothugad. Madh o iumarcraid fola derge beth an aghaidh is i dearg.
¶21] Madh ona h-aeib is on leith deis sileas. Madh on t-seilg is on leith cle sileas, oir gebe leath o sileand taisbenaidh tromdacht an leatha sin & is mar sin do teindeas an chind. Madh o faethogad sighnighter sin o easlainte do beith roime & gurub a la an faethaighthe mailli re h-edrumagad an fhothair. Mad ar son rema an cind a cuis teasaidhi is moidi thig sin & beith an ceann is e te re glacadh & an aghaidh gu derg no gu buidhi mailli re mialgas bidh & {MS 23 P 10 iii page 21a} re saint dighe air. Mad o rema fuar tig, a contrardha sin is comarta ann. Mad ar son edluis no tearcacht na cuisleann isin sroin91 ni fuil da loigead cuis mina sileann & bith leathar an cuirp is e tanaidhi & is furusa a sgoltadh, & garbaid an gaeth fuar tirim e & tig si o tshraeghaid ann sin & a coimilt na srona gu laidir & teagaim sin gu minic a lucht na lubra & isin lucht bis ullam cuice. Madh iad na h-airtireadha bristear isin inncinn, tig an fuil and sin mailli re leimnidh & bith sisi cubranach dondnderg.92
¶22] Mad o fosdadh na fola do cleacht sileadh tig si, no tre easbaidh baill eigean,93 do gebtar a fis ag an easlan & ar an corugad cedna do fetar a fis d'fhagbail uatha fein mad da caithidar biadha gera mar adubrumar. Madh o neart na brighi innarbtaidhi tig, do geib an t-easlan etrumagudh le. Mad o anbainne na brighi fasdothaidhi tig ni faghann edromugudh le & aithnither sin trid na
¶23] Labrum anois do taisgeltaib na h-easlainte seo, oir adeir Auidseanna gurub e faethugad is geiri & is neasa do sgaramain na h-easlainte re neach flux fola na srona, oir tig innarbad na h-easlainte a ceadoir da h-eis & flux fola an meadhoin annsein & sgeatrach andsein & fual andsein & allus andsein & na neasgoide tig tre faetugad annsein. Et adeir Auidseanna aris gu traethann flux fola na srona adhbar na h-easlainteadh luamneach gu minic & tig slainte a ceadoir da heis. (&) Adeir gu gcrichnaither neasgoid droma na nac tre flux fola na srona don leith deis no tre allus no tre fual mar crichnaither an neasgoid bis ar an leath asdeach dona h-aeb tre flux an meadhoin no tre allus no tre sgeatraig. (&) Adeir gu crichnaither causon gu minic tre flux fola na srona no tre allus, gidh eadh an fiabras do-nither o neasgoid an chind ni crichnaither tre flux na srona no no94 neasgoid na sgaman na litairgia & uair ann crichnaither an neasgoid cleib tre flux fola na srona95 & is trid aithnither gu crichnaither causon {MS 23 P 10 iii page 21b}96 tre flux fola na srona . . .
tri fogar do beith isin cluais & tre bi . . .
il moir do beith fona asnach . . .
gan teinneas & o chuimgi anala an . . .
an naduir an t-adhbar cug na mball uachtarach & aithinter e o lasadh an cind . . .
& o aislingtib teintighe d'fhaicsin . . .
deirge na sul & na h-aithe & o bruth do beith fon sroin. (&) Cuirid Ipocraid da comarta ele as . . .
srona ann sin .i. teinneas an edain . . .
faiceand do gnath ainminteagha dul . . .
nam no ag siubal no ag eteallaighe . . .
is coirmilta & gu h-airithe isin neach bis leath asdig do .u. bliadan deg . . .
gurub iumdha ni fu. . .
gurub tren an brigh & gurub . . .
noch na fedand f. . .
maith doib fuil op te97 . . .
Et is trid sin aithnither o teinneas an cind . . .
¶24] Adeir Auidseanna an trath nach crichnaither an fiabras sin tre flux fola na srona
gu crichnaither a n-allus98 & bid . . .
an fiabras an trath sin; & an phuls go tondmar
& an leathar is e braen . . . arna glacad
& an fual gu hard ag dul cum ringeacht & bi
fasdadh ar an fual & ar an fearadh & do . . .
aisligntib dabach & fotrugud & gu h-airithe . . .
isna h-easlaintib raigni fada, & an uair bi an fiabras rotren & an brigh laidir mailli re comartaib maithe ele tig an faethugad tre allus. Madh uilidhi an easlainte bhu huilidi an t-allus & madh rannaigh bhadh rannaidhi99 an t-allus mad docum maitheasa tig. (&)
¶25] Aderim gurub uatha so do-nither an faethugad .i. flux fola na srona & sgeatrach & allus & fearadh & seile & neasgoid & fual. Madh trid an fual do-nither an faethugad bidh fasdadh ar an allus & ar an fearadh & ar flux fola na srona, oir an trath medaither enni dib seo laigditer {MS 23 P 10 iii page 22a} . . .
loigditer aenni medaither . . .
Bit tromdacht isin les ann sin & lasadh isin ball ferdha
¶26] Gidh eadh da dti si la an faethaithe is maith hi lo ata si gan . . .
teinneas mailli re hedromugad & is d'iumarcaidh in treas dileaghtha hi mar adeir Auidseanna an uair bis ni is mo and di na mar rigid na baill a leas & ni mar sin ata dan fuil tig tri cuisleannaib na timtireachta & trid an ball ferrda, & fecham ar son an focail adeir Ipocraid: an fuil teid suas is olc hi & is fir sin madh tar an mbel teid & an fuil teid sis tig si gan olc madh dubh hi, is fir sin mad trid an mbreith no tre cuisleannaib {MS 23 P 10 iii page 22b} na timtirachta tig si, oir is inadh don treas dileagad sin & is d'imarcaidh an treas dileagad hi & ni fuil treas dileagad comlan uirri acht ullmugad101 cum a h-innarbta tre shligtib nadurdha & trid sin ata red eigin minadurdha innte do reir Gailigen. ITEM adeir Auidseanna gurub iad daine is ullma cum flux fola na srona an lucht ana treisi lind ruadh & dath buidhi orra & fuil teim inntu & furtachtaidh iad an trath na sileann acht gu measardha & an trath shileas gu hiumarcach is baeghlach anbaindi na n-ae & atcomall & easlainteadha as cosmail ru do
¶27] Labrum anois da leigeasaib na h-easlainte seo105 & as eigen ceitri nechi cuige sin: an cedni dib, an drochcoimplex d'atharrach & uisgeamlacht & geire na fola do sgaramain ria. An darna ni, an fuil da tarrang chum na cos isa cuis seo. An treas ni, na slighthe trina dteid si isin n-edan & isna h-airgib do ceangal innas na sile si triuthu. An ceathramad ni, oibriugad randaidhe do dhenam da cosg & is mor iarthar cuige sin amail adubrumar romaind. Comlintar106 an cedni dib sin le biadhaib & le deochaib fuaraidi do reir leighis mar ata sumag & airneadha bega {MS 23 P 10 iii page 23a} & pereadha arna fuaradh a sneachta & smera anaibchi arna tirmagad & cruach Padruig & a cosmailli gemmadh a potaitsi no gebe h-innas ara tiubartar iad, no da ndoirti ni dib isin sroin, no da ndearntai fothrugad a n-uisgi & se fuar tar eis a mberbti sin and & suighe and no da cuirthi plasdra arna h-aeb dona neichib fuara gu firinneach .i. mar ata aigeid no sug na cruaiche Padruig no in midhaigh no na gafainne & gu h-airithe da tumtar edach lin intu sin & a cur arna h-aeb no ar an seilg, madh uatha tig si & arna h-uirgib107 agna fearaib & arna cichib agna mnaib & arna ballaib imeallachaib & mar sin aga n-atharrach tar eis a ceili, & dentar sin mailli re
¶28] An darna ni adubrumar tuasana .i. in fuil da tarraing cum na cos, gcoimlintar e le ceang laidir da thabairt arna cosaib mailli re cuislind do ligean asa laim is sia on leath don t-sroin asa sileand an fuil & madh eigean leagar cuisle an cind do as an laim as neasa don leath o sileann in fuil muna foghna began di, legar hi no gu tinnsgna anbainne do gabail acht gu ti an ais & an coimplex & na neichi rannaidhi ele le ceile, & curtar adharc108 arna h-aeb madh isin leath shroin deis tig an fuil & ar an seilg madh isin leath shroin cle, & da dti uatha ar aen curthar ara leith asdigh dona cosaib & arna luirgnib & arna sliastaib & muna coisgid sin hi curtar adharc idir an da (na) shlinnen mailli re fuiliugad anband, dentar comailt laidir arna ballaib imeallacha & ar uirgib na fer & ar cichib na mban & ara n-dearnannaib & ara m-bonnaib.
¶29] Comlintar an treas ni adubrumar le neichib fuara sdipeagdha do coimilt don edan & dona h-airgib amail ata ros & {MS 23 P 10 iii page 23b} a sil & mill na darach & bolus109 & fuil dreagain & ailim & mirra & sugh duilleog na saileach & sugh duilleog na finemna & is mar seo110 oibrighimsi leo so .i. ni eigin dib . . .
& ni is mo do gabail & geal uighte no bainni cich no ni eigein do cur trid & edach lin da tuma and & a cur ar an edan & arna h-airgib & ceanglaidh111 sin iad no do fedaither oibriugad do denam leisin n-gafaind amain, & na leg in ceangal sin and no gu cruaghaidhi gu leir, oir do cuimgeochadh se gu romor
na slighthe & dubad (?) cuis don teinneas112 sin & do tarrongad an teinneas an t-adhbar cum an inadh sin ni is mo acht an trath as ail, athraithear & coimilter bainne cich de & curtar air aris e . . .
an trath as ailt da eis.
¶30] An ceathramad ni aerdha113 Adubrumar romaind .i. oibriugad rannaidhi do denam do cosg na fola & coimlintar e le .u. neichib .i. le neichib ceanglas114 mar ghlae & le neichib sdipeaga & le neichib fuaras & le neichib togas lesa115 & doirsi ar an mball & le neichib aga fuil do dileas an fuil do cosg. Comlintar an cedni dib seo le deanna116 na mini bis isin muileann & le lin an damhain allaith le gealan uighe & le pic & le tuis & lena n-deatach & le cac asail & le binid & le finnfad mil, oir coisgidh se an fuil gebe hinadh asa dtig ge mad mar plasdra curtar ar an inadh asa dtig no ge madh e a shedeadh do dhentar isin sroin, madh aisde dig, & mothaigh na bia cosa an damain allaith na ball da ballaib ameasg na neicheadh so, oir da mbiadh do millfeadh an neach re cuirfi.117 An darna ni rannaidhi adubrumar romaind .i. na neichi sdipeaca adubrumar iad isin treas ni aerda iarthar cum an leigis is na cuisi seo. An treas ni randaidhi adubrumar .i. na neichi fuaras .i. neiche iadsein furaileas, ar an fuil techtadh118 mar ata campora & sugh na gafainde & in foboil119 & an foipin & losa na leadhan120 & is sdipeagda leis he.
¶31] {MS 23 P 10 iii page 24a} An ceatramad ni randaidi adubrumar .i. na neiche togbas lesach, coimlintar e le hael & uma arna losgadh & blath an uma no coipiros, oir is inand sin & dentar mair seo riu .i. gab . . . ʒ de gach ni dib seo .i. ael & tuis & fuil dreagain & gealan uige gu lor & curtar ar an inadh asa sileann in fuil & gan doras do denam isna feichib na gealan do cur orro, oir da cuirfeadh a rofuaraideacht iad. COMLINTAR an .u. ni randaidhi adubrumar le gnathugad incinneadh cearc . . . dithe & gu h-airithe an trath tig sileadh na srona o airtirib na hincinne & is maith sugh losa & againni & columpin do dortadh isin sroin & cac muice 'se tirim no 'se fliuch & a balath do gabail.
¶32] Is mair seo oibrigimsi leo so .i. le neichib glanas an ceann & le neichib seidither isin sroin & le neichib coimilter
¶33] Da dti fuil na srona mailli re teinneas cind no baill ele coisgthar an teinneas ar dtus le h-olaidh do-nither do camamilla no do ros no do ni is cosmail riu, oir ni fuil ni is urcoidi nas mo furaileas ar an fuil sileadh na an teinneas & adeir Galienus128 nach du neiche fuara do cur reisin mball o sileann an fuil muna hiumpaiter cum ball ele ar dtus hi mailli re ceangal na m-ball imeallach no le h-adhairc gan fuiliugad do cur fona cichib & is romaith ann sin na luirgne do ceangal & na sliasda gu cruaidh & na uirgi & na cluasa agna fearaib & na cluasa guna mnaibh. ITEM coisgidh uisgi fuar dol gu h-oband sileadh na fola madh o dasacht na fola tig & curtar adharc mailli re fuiliugad ar cul an cind & gan fuiliugad fa cich an leithe o sileann an fuil, & licter began fola a cuislind an cind asa leith cedna. (& ) IS iad biadha is imcubaidh a cuis teasaidhi a n-uabar fola & ana comcumasg re linn ruadh .i. caisi ur fliuch, oir furailidh an seanchaisi ar an fuil silead & coisgid {MS 23 P 10 iii page 25a} bainne arna berbadh no gu tiughaidhi gach uili sileadh fola do-nither o fiuchadh na fola, & uair and is olc neiche goirte inte, maseadh na caitear acht beagan dib. ITEM is maith uighe arna mbearbabh & arna mbriseadh & arna inberbabh a n-uisgi ann & raisi129 & bainne almont, oir anbainniter an brigh a ngach uili flux acht gu madh mor e & an lucht ara mbi dortadh fhola o dtuitim no o bualadh caitheadh inchinneadha cearc & moran dib & gu minic & madh anbund an brigh ibeadh began d'fhin mailli re h-uisgi, oir ni du moran dol de acht munba sdipeaca e & da fedaither a denam sdipeaca mailli re h-ealadhain madh ail .i. mill na darach & rois & lus an sparain130 do berbadh and & iarann te do muchadh gu minic and no a n-uisge cuirfiter and.
¶34] Da duite an fuil cum an gaili no cum na sgaman & gu techtfa si and sin da fetar a h-indarbabh mailli re sgeatraigh noch do-niter le mil & le sugh meirsi & le h-uisgi te no le h-aigeid ar cur uisgi te trithe & ibeadh ana deochannaib & ana bolgamaib iad & sealad aturru, oir adeir
¶35] Fecham anoisi na h-urcoisg noch foireas an dortadh fola: eirigh gu n-uig an inadh ana fasand lus an sparain & abair tri h-Aue Maria & tri Paidreacha ar do gluinib ann & an fearsa so134 .i. Guidhmid tu a Thigearna innus gu foiri tu an dortadh fola so ata ar do banoglach no ar t'oglach fein {MS 23 P 10 iii page 25b} noch [...] trid fhuil na sail fein & aga radh sin duit boin an lusradh fein & madh ail leat a do de do buain abair mar sin guma dho & madh ailt nis mo abair no mar sin & cuir an lusradh um braigid antia o sileand an fuil andsein no uman mball o sileand & da mbia comnaidhi air ann gan cuntabairt coigidh an fuil & madh ailt gan an lusradh d'aithne bris gu maith e & cuir asteach e fo braighid anti o sileann an fuil & coisgid.135 ITEM is inand brigh don lusradh sin & da sugh ge madh mar emplasdra no arna coimilt no arna ol bias & da connmair ad laim e & a fechain & a balath do gabail fod tshron an trath thilfeas an fuil & foiridh. ITEM do-ni an perbingc136 arna cognum an ni cedna. ITEM do-ni prema na neantoige an ni cedna. ITEM curthar braen don fuil tsileas ar cruaidh no ar
¶36] ITEM da mbe dortadh fola o chneidh gab cuideoga & curtar ar slind te iat da tirmugad & dentar pudar dib & lin an cneadh d'edach lin gu laidir & dib sin & coisgidh. ITEM curtar an pudar cedna sin & tuis & gealan uighe trina ceili ar an edan & arna h-airgib & coisgidh fuil na srona. ITEM do-ni findfadh mil arna miniugad gu min mailli re gealan uighe an ni cedna. ITEM an fuil noch sileas tre faethugad tuig nach du a cosg acht muna thi si gu ro-imarcach. ITEM coisgid duilleoga na h-eillindi arna cur mar flasdra gach uili dortadh fola.
¶37] Fecham anois cum na neiche139 noch furaileas ar fuil na srona sileadh, mar is eigean in uair bis in naduir gu leasg cum an faethaithe do denam tri fuil na srona, gab guaire muice ann sin & curtar gu h-eigintach isin sroin & oslaigidh sin na cuisleanna. ITEM curtar mathair thalman140 gan brudh isin sroin & furailidh sileadh ar an fuil & ibh hi no gab a balath & coisgid. ITEM curtar neantog isin sroin & do-ni si alga inte & coimil {MS 23 P 10 iii page 26a} [...]ige don edan & dona h-airgib141 & coisgidh an fuil. Et da tochasair an t-sron dod tinginib leth asdig & dath dearg fechain duit greannaigh an fhuil. ITEM connmadh an anal gu laidir & ceangailter an muinel & silidh an fuil & seachnaid an lucht bias ullumh cum sginainnsia sin . . . greannaigh suurbund142 arna cur isin sroin an fuil. Coisgidh sugh na ruibi arna cur isin sroin in fuil & da sedthear pudar inte greannaigh an fuil. ITEM coisgidh pudar edaigh duib & clum cearca caille143 gach dortadh fola mailli re ceangal maith.
¶38] A n-agaid aicidi ele da ndubrumar .i. a n-agaid rotruime an codalta144 tig trid an fiabras sin & tuig gurub du comradh ard do denam ana fiadhnaisi sin & na baill
¶39] Labruim anoisi don cuigedh ni oireadha adubrumar148 a dtosach na h-easlainte seo .i. d'aileamain {MS 23 P 10 iii page 26b} bidh & dighe lucht an fiabrais & is eigean neiche coitceanna da gach uile fiabras d'fhechain cuige sin .i. na se neiche nach nadurdha .i. mar ata aer & biadh & gluasacht & linadh & gairdeachas & colladh. (&) Tuig ma samradh and & an t-aeir is e te gurub du a claechmodh le duilleogaib saileach & fineamhnach & le blath ruibi uisgi & le h-uisgi fuar arna dortadh ar fud an tighe. Et mad geimreadh and & an t-aer is e fuar fliuch as du a tirmugad do denam le teinidh gan deathach & na bidh fear an fiabrais a ngairi di & gabtar deathach neicheadh n-deadhbalaith ar fud an tighe, mar ata tuis da mbia rema arin othar no da mbe an t-aer is e nellach buaidhirthe. Et madh fuaraidhi tirim an t-aer is du teine mor do denam do connadh fuindseann & a sgaileadh a ceadoir na rothirmaidheadh sin an teach. Et os oband149 marbas an t-aer truaillnithe trina dtig an flaidh an lucht bis ullum cuice, trid sin a truaillneadh na leandand mailli reis
¶40] An darna ni nach nadurda adubrumar romaind .i. biadh & tuig do reir Ipocraid gurub biadha fliucha is maith in gach uili fiabras ge madh mo chintaigheas se do reir a theasaidheachta no do reir a tirmaidheachta gidh eadh o tirmaidheas gach teas an uair bis se gu fada & o dani an fliuchaidheacht an teas sin do muchadh mar geraigheas an tirmaidheacht hi trid sin is biadha fliucha is maith no is fearr intu. (&) Tuig ge ta fiabras fliuchaidhi gu hadhbardha and .i. mar ata sinocus & coididiana, gidh eadh is teasaidhi tirim gach fiabras & trid sin is biadha fuaraidhi fliucha is maith doib. (&) Tuig ara hon sin gu mbind biadh reamar & biad seim & biadh meadhonach & fogailter an biadh ramar, uair bidh biadh is reime na sin ann & biadh roreamar, & bidh biadh seim ann & biadh is seime na sin & biadh roseim & bidh biadh meadhonach ann ag dul cum reimhe & do reir Auidseanda. Et adeir se gurub he {MS 23 P 10 iii page 27a} is biadh reamar gacha dirgha and biadh na ndaineadh slan noch na denann enchuid. Et adeir Ipocraid gu dabar biadh dona dainibh slana o da modhaib .i. ag coimed do reir a ngnathaithchi no ag medugad, innas gu comfurtachtaidhi se an brigh, meideochaid maseadh an biadli reamar an brigh da ndileaghtar gu maith e, & coimedfaid an biadh measardha & laighdeochaid an biadh seim & trid sin ni foghnaid siad dona dainib slana acht do lucht na n-easlainte nger mar a ndligheann in brigh cinelach laigdithe do denam, uair ni le moran do biadha reamra dleagar a coimed. Maseadh da mbia easlainte and is coir do crichnugad an treas la no an ceatramadh la da fuilnge an brigh he na tabair acht biadha rosheimi inte & ni mor nach inand sin & gan enred da tabairt inte & da faidighi an easlainte gu n-uig an .iii.mad la reamraither e ni is mo acht gu dti an ais & an aimsear & an gnathugad le ceili. (&) Gidh eadh adeir Auerroes nach inand ordaither biadh dona dainib anois & roime seo ar son a nghinaidhi150, oir is e is biadh roseim ann ana thir sin .i. uisgi eorna & mir151 arna nighe
¶41] Et ni mholaim cosa na muc da tabairt inte ann . . . gu fetar potaitsi do denam dib,156 uair is cruaidh raighin a fhola ar son a fheithidi, ceadaither a dtabairt mailli re h-aigeid gumadh geiridhi an tochlugad, uair cuiridh beagan dibh ar lucht na h-easlainte aga n-ithe & trid sin is beg an urcoid, oir is beg caitear dib, oir tairsitear a cedoir iad. Ni mo molaim fos na h-ein bega inte mar atait na finseoga157 a n-ingnais gu fedaiter pastaethadha do denam dib & dona pertrisi & dona henaib aga mbid guib fada158 & dona h-enaib lathach159 aga mbid cosa sgoiltithe & do chailchib feadha160, is maith inte feoil coinineadh & meannan & uan & banum161 & oglaegh, gidh eadh ata ceinelach reime intu so, dentar maseadh a rosdail innus gu cnaitear an rand uisgeamlachta162 ata intu no ma tirim iad berbtar iad & ni maith doib enbiadh da ndentar do cruadhugad le salann. Gidh eadh ma fiabras leanna find he tabair feoil droma muc do, & tuig gurub amlaidh is fearr an feoil muice arna berbadh a n-aigeid uair sgaraidh sin a raignecht
¶42] Dleagar biadha an lochta bis ar fiabras leanna ruaidh d'ullmugad le sail cuach & hocus & le h-adhainn, & a fiabras leanna find le h-isoip & le peirsille & a fiabras leanna duib le crim muc fiadh & le tim; & is iad eisg is iumcubaidh doib .i. eisg ara mbid lanna & bis a n-inadh clochach & da fetar leathogad165 d'ithe ann sin acht muna beidh siad rote & do fetar uighe & caibdel166 ina cuirfitear samadh do caitheamh a n-dighbail an fiabrais sin & is fearr na h-uighe arna mberbad na arna rostail, oir dunaidh an luaith a poiri in trath do-nither a ros{MS 23 P 10 iii page 28a}tail & is amlaidh is fearr na h-uighe arna mbriseadh a n-uisgi te, & a mbearbadh gan a mbeith rocruaidh gan a mbeith robog & samadh167 no aigeid da caitheam leo muna baca anbainne gaili no cumga ochta he, & na caitheadh feoil mairt na ghandal na lachan na mil muighe na fiadh na feoil mheth ele a n-egmais gu fedaidh feoil raithe is i ur do caitheamh, oir ata si fliuchaidhi teasaidhi gu measardha & na caitear hi a d'easbach na fiabras & seachnadh croch & cuimin.
¶43] Et curtar borraitsi & glaisin cailli & hocus & sail cuach ana potaitsi mailli re h-eanbruithe feoladh uiri mairt, & a laethib eisg do fetar peirsilli da cur fara and & curthar bainne almont mailli re lind no mailli re sisan, & du bud fearr gu curtai siucra and & do fetar a fiabras leanna find neichi teasaidhi da tabairt ar son a remcuisi ge teasaidhi a cuis comcheangail, oir adeir Auidseanna gu dtug Gailien sa cuis sin sisan mailli re pibar & is maith bitoine da tabairt a fiabras coitidiana & dairghin & calamint a fiabras chartana.168 Tuig ceana nach du aeniasg da tabairt a fiabras choididiana, oir is fuaraidhi uili iad ge tait neichi
¶44] Tuig gurub i uair is coir don lucht ara mbi fiabras nach contineoideach biadh da caitheam a la na h-aicisisi .i. madh deigheanach tig si caitheadh tri huairi roimpi innus gu fadha an fiabras an gaili 'se folam & ni du acht began da chaitheam ann sin gu madh usaidi a dileagad, & ni dligheann an gaili ann sin beith folum o gach uile biadh acht o biadh omh amain, oir adeir Auidseanna gu mbind an biadh ana comnaidhi isin ghaili da uair dheg ge adeir Auerroeis gu coimlintar an dileagad a ngach uili ball re nae n-uairibh & is fir sin tar eis an dileaghtha do denam isin gaili, oir is cuige sin is mo iarthar d'aimsir, oir is ann sin is anumhla an biadh munba hedrom e & began da caitheam de tar eis na {MS 23 P 10 iii page 28b} h-aicisisi no ana dighbail & is maith do a chuid da caitheam & is coir do do caiteam an la sin na a ngach la ele ar son med na buaidhearta do-ni an aicisis do, & da dti an aicisis co h-obann is fearr do gan a beg do chaitheam no gu mbia ar dighbail nono gu crichnaithear hi, & muna bia an bhrigh gu h-anbann na caitheadh biadh na deoch isin n-aicisis fein, gidh eadh a n-anbaindi na brighe fedaid biadh do caitheam in gach uair is ail & isna laethibh bis idir in aicisis caitheadh mar chleachtas gidh eadh ceana is fearr na huair d'imdugad na an meid, caitheadh maseadh began & gu minic & mad fiabras contineoideach e caitheadh a n-aimsear is mo do gebadh cumsanadh169 & mothrach & a ndeireadh lae is fearr a denamh muna bia ni bacas e mar ata rema no faisgeathrach,170 uair ann sin ni du enred suipeir do denam no da ndearntar firbegan.
¶45] Tuig gurub du cuid fir an fiabrais do beith ullam do gnath fa chomair, & ni du ein no eisg bearbthar mothrach do ligean a soitheach umha171 gu maidin no la caithe acht dleagar a cur a soitheach crainn .i. a soitheach fuindseann a fiabras chartana, no a masal172 a fiabras coididiana & a soitheach airgid a fiabras tersiana & teigter aris iad
¶46] Et madh anband an t-othar & na fetfa se feoil do caitheam na ni do-nither di curtar aran edrom arna rostail & arna sgoltadh gu tanaidhi a n-eanbruithe chabain no a n-uisgi ana mberbtar pis & caitheadh e & muna feda a caitheam mar sin brister ar enlighe173 iad & licter tri edach lin iad indus gu mbia brigh an arain ann & neartochaidh an naduir trid sin & dleaghar sin do denam, oir aderaid lucht na haimsiri seo na denaid na leagha acht biadh do bacail don othar & trid sin innus na tucar cin anbainni an othair ar an liaigh is beg nach eigean a ngach uili easlainte biadha arna n-ullmugad gu maith do ceadugad do, oir is fearr sin na miclu174 d'fhaghbail don liaigh, & trid sin is faididi bid na h-easlainteadha {MS 23 P 10 iii page 29a} gan chrichnugad isin n-aimsir seo & ni du sin do dhenam gu leir acht adeir Gailighen175 an tia do-ni toil an othair gu leir nach ail leis slainte d'fhaghbail don othar, uair is eigean an t-othar do beith gu humal & an liaigh do beith dichra cum an leighis & a locht frithalma do denam a seirbisi gu maith.
¶47] IS e aran is coir isin fiabras do-nither o leanna ruad: aran eorna no coirce no aran cruithneachta gona bran176 & aigeid no saland gu measardha trid, oir muna be se mar sin do denadh duinte & ni maith aran eorna a fiabras tersiana no chartana, acht aran cruithneachta edrom noch bis urusadh do dileagad trina cuirfiter pudur calamint no cainel no ainis, & is maith a fiabras cartana177 tim do cur trid, & a fiabras leanna find bitoinne no isoip, & a fiabras tersiana cruach Padruig mailli re snas imhoiri indus gu madh biaidh do reir leigis gach enbiadh caithfid178 & is mair sin do fedfaidhi moran do dainib do leigheas a moran d'easlaintib mailli re folamhnugad maith
¶48] An treas ni nach nadurdha adubrumar romaind .i. gluasacht & cumsgugad182 & is amlaidh seo dleaghaidh beith .i. gluasacht aderumh do denam sealad roimhe a cuid an la na tig an aicisis a n-inadh {MS 23 P 10 iii page 29b} an begain thaethair bhu choir do denam d'inarbadh na n-iumarcradh noch d'fhag an fiabras idir feoil & leathar a ndeireadh na h-aicisisi & is coir sin do denam gu h-airithe an trath na tainig sgeatrach na allus na dul amach isin n-aicisis, oir arna maireach da eisi sin is du an gluasacht anbann sin do denam, ma measarda an aimsir gan gaeth gan fearthain, acht madh samrad and ni d'ingnadh began fearthana urcoid do acht munba buaidhirte an t-aer. IS fearr cheana la na h-aicisisi & isin n-aicisisi fein comnaidhi do denam na siubal, oir comgluaisidh an gluasacht na leanna, & o ceinelach gluasachta an comradh183 ni dleaghar acht began do denam de, uair tirmaigh se an teanga & ni dleaghar an tia bis isin n-aicisisi d'fhisrugad no guma deireadh di ar teitheadh gu dtiubradh se da airi doibsean, & gu madh lughaidi do denadh an naduir a h-oibriugad & ni dleaghar do radh reis acht ni
¶49] Da mbia drochanal ag an liaigh no ag an lucht fhisraideas an t-easlan no madh duadar gairleag no ma ta drochbrucht186 acu do-ni sin urcoid fuinnidheach don easlan, ge theagaim uair ann gu ndeirgheann neach bis a fiabras fada ara dabar saint gegh & gairleog & fhina & caitheas iad, gidh eadh is tri aicid ata sin, oir ata eiri ar an naduir187 ann sin gurub eigean gu gluasaidfear hi nono gu claife si an t-adhbar, na tabair maseadh taeb reisin, oir adeir Auidseanna na bi gairdeochas ag an lucht do beir drochfollamhnugad orro fein, uair gen ga gortaithear iad ar lathar ni reachaid siad on builleadh fa dheoigh.188
¶50] {MS 23 P 10 iii page 30a}An ceathramadh ni nach nadurdha .i. linadh & dighbail189, & tuig na dligheann neach slan na easlan a linadh gu h-iumarcrach, oir adubairt Arasdotail190 reh Eilsdront191, tarraing da lam gen bes ni dot' algas agud & adeir Auidseanna na caith an urdail sin na mera fuigleach t'algais agud. Ar an corugad cedna don dig, oir adeir Auerroes192 da n-ibter deoch gu minic gu mind si mar do doirti uisgi fuar a crocan ag fiuchadh, oir coisgid sin a fiuchadh a ceadoir. Ni mo is du d'fhir an fiabrais toradh d'ithe, ach toradh leis nach urusa impodh cum uilc, mar atait ubla geirneil193 & caisia fisdola & tamareindi da mbe meadhon lacthach ag an othar, oir is mo is leigeas na toraidh sin na's biadh, gidh eadh is urcoideach doib na h-ubla & na pireadha & na sirineadha & na subha & na cno, oir adeir Auidseanna gurub urcoideach do lucht an fiabrais gach uili
¶51] An cuigeadh ni nach nadurda .i. aicidi na h-anma mar ata gairdeochas & modaracht. Bid lucht an fiabrais a ngairdeachas do gnath & dentar a ngach uili fiabras mar adeir Damasenus196; tabair dod t'aire na neiche noch dab inmhain leis an easlan na na shlainte do reir a meanman mar ata canntaireacht197 no cheolchaireacht ele, & do reir a cuirp mar ata biadh & edach & eich & or & airgead & a cuimniugad ana fiadhnaisi & da fedair a daisenadh198 do no a radha gurub urusa a faghbail & mar sin aga cur a nochas gu brach, & gidh eadh ceana ni du do beith gu santach umcheann an t-saeghail na enred do smuaineadh acht Dia & an t-slainte, oir is e Dia fein shlainaigheas gach easlainte, oir adeir Daibith da me dochas agum, a Dia, ni geba easlainte mhe. IS e an liaigh is seirbiseach do Dhia199 & don naduir & ni he aileas a uagra isin margadh no sa n-aireachtas gurub maith e fein acht an liaigh aga fhuil modh oibrithe & do bi aga fhoghlaim gu fada ana leabraib, oir adeir Ipocraid gurub
¶52] An seiseadh ni nach nadurdha .i. colladh: tuig gurub olc an colladh do denam a dtosach na h-aicisisi & began roimpe, & is olc colladh fada tar eis na h-aicisisi ge deir Galighen co faethaigheann arna leanmhaib trina colladh200 & is olc beith gu rofhada gan cholladh tar eis na h-aicisisi, oir bacaidh sin dileaghadh na h-easlainte, oir adeir Galieghen go tabair in colladh do-niter in trath fein furtacht ar in dileaghad & is iad so do beir ar duine beith gu fada gan chollad isin easlainte seo .i. biad do bacail do lucht leanna ruaidh & biadh do chaitheam in uair nach coir, oir adeir Galieghen gurub brigh do na dainib slana an biadh & gurub galar dona dainib easlana201.
Numbers after each word refer to paragraph where it first occurs. {In part 3, these were not indicated]: The first word=headword; the second word=English equivalent; last word=Latin translation from RA.