translated into Irish by Séamus mac Gearóid Uí Fiongaini
Electronic edition (based on a file donated by Foclóir na Nua-Ghaeilge) compiled by Beatrix Färber
Funded by School of History, University College, Cork
1. Second draft, revised and enlarged
Extent of text: 8840 words
Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: G600019
Availability [RESTRICTED]
Available under a Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa). More information about Winifred Wulff's Life and Work is available on the CELT website at https://celt.ucc.ie//wulff.html.
This text was first made available in electronic form by Foclóir na Nua-Ghaeilge on http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx.
CELT: Corpus of Electronic Texts
The present text represents Wulff's Introduction and the Irish text, covering pp. 249255, and even pages 254282. Wulff's glossary on pages 282286 was omitted. Footnotes are omitted. The Latin text, printed by Wulff on the odd pages, will be made available in a separate file in 2020.
Text has been checked and proofread twice.
The electronic text represents the edited text. Where the hardcopy uses italics to denote expansions in the electronic text ex tags are used instead. However, Wulff marked only a small number of expansions of the manuscript abbreviations. The translation comprises only a small part of Lanfranc's Chirurgia Magna.
Direct speech is rendered q.
Soft hyphens are silently removed. Words containing a hard or soft hyphen crossing a page-break or line-break have been placed on the line on which they start.
div0=the whole text; div1=the Tractatus; div2=the Doctrina; div3=the Capitulum. Paragraphs are numbered in line with the printed edition, page-breaks are marked pb n=""; milestones are marked mls unit="MS folio" n="".
Dates are standardized in the ISO form yyyy-mm-dd.
This text uses the DIV3 element to represent the Capitulum.
Created: The text was translated by Séamus mac Gearóid Uí Fiongaini. (1606)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Foclóir na Nua-Ghaeilge, Royal Irish Academy, Dublin (ed.)
The following text is taken from 23. N. 16 (=MS 443), a small quarto paper MS. in the Royal Irish Academy, and forms three and a half chapters of Lanfranc's Chirurgia Magna. The MS contains 138 folios written in a clear, neat, small hand, with many contractions. It contains a number of Early Modern Irish translations of Latin Medical works as follows:
These translations are masterly and faithful renderings of the original, and show the skill and ease which whith the early Irish doctors could reproduce technical and philosophical Latin treatises in their own tongue. These works were used as text books in the Medical Schools, and the large number of copies preserved in libraries throughout the world prove how extensively they were used. As I do not know of any other copy there are no variants.
23. N. 16 was one of the MSS. in the collection of Sir William Betham, the then Ulster King-of-Arms, and was acquired by the Royal Irish Academy in 1850, by subscription ( Proceedings 18501853).
The MS. was written between the years 1597 and 1601, but the name of the scribe was unfortunately lost. In a note on fol. 122 the scribe asks a blessing on the translator, i.e. Séamus Mac Gearóid Uí Fiongaini. On fol. 123 there is a similar prayer, but here the name is Donatus Juvenis, so apparently the various treatises were translated by different scholars. The text abounds in contractions and abbreviations, almost every second word being illegible to the uninitiate. These contractions formed a medical code which was in use throughout the Middle Ages, and was very difficult to interpret. Many scribal notes and colophons occur throughout the MA., which are interesting from a topographical, historic, and human point of view. The following are some examples:
fol. 11v. O Mary (Virgin)! Often have we had to complain of you, Kate. Because you found no coin in my purse, small is your care for me today.)
fol. 22v. Great is your drunkenness and your chatter, Tadg mac Chriosdora, you disgusting mercenary churl.
fol. 23v. In the room of the friars I am now, St. John's Eve, 1597.
fol. 61. Finis Anno Domini 1596. On the 22nd of May in Achaidh mhic Áirt (a ruined church north west of Ballyragget in Co. Kilkenny bordering on Queen's Co.). A skirmish took place between Uaithni mac Ruruighi Í Mhordha and Master Framhas, Uaithni having the protection of the Council and the Justice, and Master Framhas had the misfortune to fall thereat and if reports are true that was no great loss for the Irish; many English fell too, and whether they did or not, Uaithne would not have minded killing them. And it is related that Seoirse mac Seamus fell on that day, and if it's true it is a sad tale because he was learned, noble-minded and honourable. And it is no lie that Seoirse fell.
fol. 83. I am weary today from all I endured in the heat yesterday.
fol. 122. (End of Egidius on contents of urine). Since the remaining words of the author are easy to understand, for that reason we shall put an end to the work in honour of God and of Mary our Queen and of the Court of Angels.
Finis anno Domini 1610 The 22nd of June in Edarguil in the presence of Donnchadh og Ó Conchubhair. May God give his grace to the soul of the person who put Irish on this, that is, Sémus mac Geroid Ui Fiongaini. And at that time the final rout and banishment of the inhabitants of Laoighis took place, men, women and young people small and big. And Sir Henry Power, president of the County of Laoighis and the Sheriff of the same county, Piggott, are destroying and plundering everywhere that they can find cattle, horses or sheep or any of their property in their own
The MS is in a very bad state of repair. Both corners are much damaged and some pages are missing at the beginning and end.
The language is Early Modern Irish, such as was used in all Irish Medical MSS, bearing no trace of Middle Irish peculiarities. The value of the tract is largely lexicographical it would be of little use from the modern medical point of view and as such is very great, as it contains many unrecorded medical and philosophic terms, both native and adapted from Latin. I have not altered the spelling and I have italicised only the most unusual contractions, leaving the ordinary abbreviations expanded without much comment.
The translation is of the opening chapters of the Chirurgia Magna of Lanfrancus de Mediolano.
Lanfranc.
Lanfranc was born not later than 1245, and was probably a member of the noble and well-known family of Lanfranchi. He studied in Bologna under William of Saliceto, who was professor at that university from 1269 to 1275 and left in that year for Verona. In 1270 Lanfranc wrote his Chirurgia Minor. In one of the innumerbale squabbles of the Italian city states he took the side of the De la Torre family against the Viconti. When his party was overthrown Lanfranc was
While he was still at Lyons he began his Chirurgia Magna and finished it in Paris in 1296. This is an expansion of his earlier work. Lanfranc died about 1306. He stands with Guy de Chauliac, who is said to have been his pupil, as amongst the greatest surgeons of the Middle Ages. Jehann Ypermann, the greatest of mediaeval Flemish surgeons, is also believed to have studied under him. The well-known French surgeon, Henri de Mondeville, was present at some of his operations.
The chief interest in Lanfranc's work is his treatment of wounds. He taught that in the case of a wound involving a bone the latter must be completely mended before the surrounding flesh might be sewn upas otherwise it would never heal for its matter is created from the seed of the father and the mother. (See paragraph 7 infra.)
He held that cancer of the breat was incurable and refused to operate.
The Chirurgia Magna
The Chirurgia Magna contains five treatises (tractatus) each of which is divided into teachings (doctrina) and again subdivided into chapters (capitulum). The following fragment contains merely the first three chapters of the first teaching of the first treatise, and part of the beginning of the second teaching which is not divided into chapters.
The first Treatise is of general rules of surgery, etc.: the second of wounds and of anatomy; the third of cures for diseases which are not wounds; the fourth of algebra(?) i.e. broken bones and dislocations; the fifth deals with cures and is an antidotarium.
Lanfranc claims that his book covers the whole field of surgery, as is shewn by the name he himself gave it,
The opening of the fifth book of the the Chirurgia Magna is a typical example of Lanfranc's quietly ingenuous style: Tractatus quintus huius libri est antidotarium. In quo intendo ponere medicinas tam simplices quam compositas: quae huic arti, quantum ad chirurgiam spectat: sunt necessariae: quanquam non omnes ponam: quoniam infinitae sunt: & ab intellectu humano incomprehensibiles: nec est aliquis quantumcunque expertus: qui millesimam partem sciat earum, quae valent ad chirurgicum instrumentum. Nullas enim in eo ponemus: nisi illas quibus longo tempore sumus vsi: quas a reverendis doctoribus medicis, ac etiam mulieribus habuimus; quae omnes sine dubio in casibus suis sunt expertae. (fol 255v.)
The Chirurgia Magna was printed first in Venice in 1490. As there is no copy of this edition in Ireland I have used
The Irish text occupies fol. 208210.
The editions of Lanfranc's works are as follows: Chirurgia Magna; Chirurgia Minor: Venice 1490, 1519, 1546. Lyons 1533.
The Chirurgia Magna has been translated into various languages, French translation by Guillaume Yvoire, Lyons 1490; German translation by Otto Brunfels, Frankfurt am Main 1566; English translation from two MSS. Bodleian Ashmole 1396 (ca. 1380). British Museum Additional 12056 (ca. 1420) edited for the Early English Texts Society as Lanfrank's Science of Cirurgie by Dr. Robert v. Fleischhacker, 1894, original series 102.
Irish translation 1606 (see infra).
¶1] {MS folio 133v}Omne quod volumus investigare uno trium modorum investigari potest .i. gach ní bhus ail linn do lorguirecht is ar modh eigin dona tri modhuibh so fédmuid a lorguirecht .i. ona ainm no ona ghniomh no ona deffinition fhirinech eisidha fhoillsighes esse an ráoda. Et fedmuid an tshiruircecht do lenmuin arna tri modhuibh sin agus ar tús do leith in anma, oir is innann cyros agus lamh agus gyos agus oibriughthóir. Is inann sciruirci re radh agus oibriughadh lamh, oir is annsa tshíne laimhe ata crich tharbhtha na hoibri so. Et fedmuid ar in mhodh cedna aithne an raoda dfhaghail do leith an ghnímha, oir is o ghníomh na lamh doniter an toibriughadh so agus adeir Galienus nach i an aithne do ghabur do leith an anma aithne is forfuidh ann. Do reir an úghdurrais so: Qui veritatem rerum perpendere voluirit non eum ex suo nomine sed sui essensia investigare conatum .i. gidh bé lenab áil firinne na ráod do thabuirt da uigh, ni hona ainm do gabur an fhirinne
¶2] Et is iad so rainn gheneralta na siruirci, gidh be ni aderid morán dona doctuiriph .i. tri hinntinni na siruirghidh
Necessarium est quod cirurgicus et cetera .i. is eigin don tsiruirci cumachtadh cudruma do bheith ina corp agus coimplex mesurdha do bheith aige. Ar in adhbur sin adeir Raisis gidh be ag nach bía adaigh scothamail na dheaghmhaisech is decair dhó bheith deaghbhésach. Et adeir Avicenna gidh be aga mbia drochcoimplex co ndlighinn sé bheith drochbhesach, agus adeir co ndlighinn lama cruthamhla do bheith aige agus meóir chaola fada agus corp laidir nemhcrithanach agus ball chalma iomlana do crichnuighedh deagh-oibrecha in anma, agus co ndlighinn inntlecht seimh do bheith aige, oir ni heidir gach ní badh eigin cum na noibrighthi so do chomurtughadh le leitrichibh, agus bí sé umul co nadurdha agus bí menma laidir aige agus na raib laidirecht aicidech í agus bí sé egnuidhi agus ni hannsa leighis amáin, acht in gach áonrann don fheallsamh nadurdha, agus bí se ina loicicidhi, innus co ttuigedh {MS folio 134v} [...] na [...] agus na leitreacha agus bí na gramatuidhi, innus co laibheóradh co cert agus bí ina achtaighidh innus co ttuigfedh se na harrguminti do dhénadh do derbadh le resún, agus bí ina raetoirici innus go bfhédfedh in ní do veith ina inntinn dfhoillsiughadh le briathruibh maithi, agus foghlumuighedh sé etheica, innus go ttuigedh tatháir ar na lochtuibh, agus co mbeith féin déaghbhesach, agus na bí se cráosach, na druith, na formadach, na sanntach, agus bí innruic, agus is mar so do beith sé ar bith an otuir, innus nach curfadh sé a nadaigh áonnech teagmhasaidh da tteagmadh etturra co follus obonn, agus na habradh briathradh leighis nach benfadh ris a ttigh in otuir, agus na fecadh sé co morrgánta ar aonmhnaoi da mbia a ttigh in otuir, agus na tabhradh sé comuirle bhenfas re tarbhaidh in otuir no in comuirle iarrfaidhter air, agus na troidedh risin otur no re háoinnech da mhuinntir, acht labhradh co milis riu, agus gealladh sé sláinte in gach éneaslainti dho, gidh edh da mbe
¶1] Et bi a fis agad[...] {MS folio 135r} agad co tteaguisginn innstrumint na siruircecht [...] gi na siruircecht, as eigin dó sin do tuicsin agus [...] ainbhfhis ar an liaigh ar an egna labrus dona duilibh [...] neithibh nadurdha agus dona gallraibh, bíadh
¶4] Et bí a fhis agad curob eigintech don tshiruirci aithne coimplex na mball agus na ccorp agus na leighes do bheith aige, agus derbhtur so co follus mar so .i. coirighim co bfuilid cneadha ar dhís ata a naonáois agus a ttabairt orra a náonuair agus a naoininadh o chloidemh cona chosmbaile, gidh edh teagmhaidh co bfuil nech aca aga bfuil coimplex teasuidhi fliuchaidhi agus nech aga bfuil coimplex fuaraidhi tirim agus as í baramail na ttuathadha ar na fhaicsin, curob leighes inann fhodhnus doibh, gidh edh teaguisgidh aignedh in coimplexa ata ar na derbadh le resún nach cóir áonleighes doibh ar áon, oir is cóir dhuinn egla do vheith oruinn co ngeinfidhi neasgoid ón chneadh ata annsa coimplex teasuidhi fhliuchaidhi no fiabhras, oir adeir Galienus na baill teasaidhi ina teagmaid neasgoidi co bfuilid siad ina mbunait ag an fiabhras, mar ata in uamha cum in arain do berbadh. Et adeir Galienus agus Ysac agus Avicenna nach fuil dona coimplexuibh coimplex is ullmha cum na bfiabhrasadh do ghabail na an coimplex teasaidhi fliuchaidhi, mas edh da tteagmad cneadha inntu coimédtur iad co maith. Ni ele teagmhas doibh .i. fliche fola, agus legur cuisle a laimh contrardha an táoibh sin no a cois an táoibh crechdnuighthi da bfhuilingedh an bhrigh agus an
¶5] Et curem leighes coimédach arna cneadhaibh toirmisges rith na leanna, mar ata bolus arminicus agus ola roisicda agus becán finegra. Et na tabhradh fín da ól doibh na feoil na uighe na énbhiadh ghinfis morán fola agus is lór mar bhiadh doibh sugh coirci no eórna maille re sugh almont agus is riagail gheneralta gan acht becán do bhiadhaibh seimhe do thabairt dóibh, no co mbeit siad innill o nesgoid agus ó fiabhras agus leighestur ainnsein iad mar is luaithi fhedfuighter. Et madh fuar tirim vias an coimplex na legur cuisle doibh agus na curtur fasadharc orra, oir is innmhas in coiméd a fuil derg innsa coimplex fuar tirim agus taburtur fín agus feóil doibh ar son nach fuilnginn an gaile na a mbrigh dhileghach diét séimh, oir is eigin diét o ngeintur moran fola do thabairt do leighes na gcoimplex fuar tirim ara mbid cneadha, oir ni egail linn fiabhras doibh ar son nach fuil a gcoimplex ollamh cum a ghabhala. Praeterea fédmuid áonleighes inann ata arna ullmhugadh a náonmodh do tabart {MS folio 136r} a gcneadhaibh ata a gcoimplexuibh examhla, gidh edh n[...] vitriolum romhanach re nabruid na Francaigh co c[...] il innta agus ni fliuchaidhecht amáin gheinis acht cnaidedh, gidh edh ni bfuil acht [...] ataid eifechta examhla aigi, do reir examhlacht na gcoimplex ai[...] ata gnimh na greine examuil agus ni har son na greine sin, acht ar son exa[...] noibrighinn, oir tirmuighi an vitreolum co mór annsna corpaibh tirma agus calmuightur na sesmuighidh ag connmail a nert fein innta. Da reir sin ni fhédann sé acht an fed do g[...] se annsa chneadh da tirmughadh agus is feoil ghinis. Annsna cneadhaibh fliucha, imorro, bí coimplex anbfonn aca agus ni heidir leo sesmhugadh do dhénam le nert an vitriolum, innus co ngabadh [...] vatha le ndentur a legadh, innus co méduighter siledh, no mar annsna cneadhaibh on vitreolum, mar adubrumar romuinn annsna coimplexuibh examhla.
¶6] Et adeir Galienus da mbia inannus silidh a da ccneadhaibh, agus cneadh dhibh a mball teasaidhi agus cneadh ele a mball fhliuchaidhi curob tirma in leighes dleghtur do thabairt annsa chneadh vhís annsa ball teasaidhi na annsa chneadh vhís annsa ball fliuchaidhi. Et da mbeith cneadha a dha mballaibh agus coimplex inann aca agus moran siledh ag cneadh dhiph agus becan ag cneadh ele, curob don chneadh ina mbia morán silidh dlegtur an leighes as tirma do thabairt, do reir fhiadhnise Iohannes Damasenus, oir adeir: Medicamina et emplastra debent esse homogenia membris quibus aponuntur, oir adeir co ndlighid na leighes agus na ceirinecha bheith homogenia dona ballaibh re gcurtur iad. Et adeir co ndleghtur na neithe nadurdha do coiméd ona gcosmuiles agus co ndleghtur na neithe ata a nadhaidh na nadura do scris ona contrarda. Da reir sin da mbia an liaigh ainbfhisach a gcoimplex na mball, cinnus bhus eidir leis leighis examhla do thabairt a gcoimplexuibh examhla, mar dleghur a ttabairt agus co ro-mór da mbia se ainbfhisach a gcoimplexuibh agus a gceimenduibh na leighes. Et is eigin dona legaibh a fhis do bheith aca cinnus gintur na lenna is rann dona neithibh nadurdha masa eigin dó scians agus leighes na nesgoidi do tuicsin, mar foillsighter a ttrachtaidh na nesgoidi in ar ndiaigh. Et dlighid a fhis do bheith aige ce hiad na baill ata examuil annsna corpaibh, agus cad hí an tarbhaidh agus an oiffic ata aca, innus co mbeith a fhis aige cia hiad na baill aga bfuil brigh mor sa corp, agus cia na boill ina bfuil mothughadh mor leis nach eidir leighes laidir dfulang. Et is eigin dó aithne na mbrigh do bheith aige innus co bfeicfedh sé an bhrigh arna hanbhfhuinniugadh isna ballalbh, oir dleghur furtacht do thabairt don ball ata arna ghortughadh do calmughadh a oiffigi agus a ghnimha nadurdha, agus madh aithne dho egna na mbrigh agus na noibrighthed agus na spirad, badh aithne dhó an ní do dhénadh díth doibh. Et ataid na neithe so adubrumar romhuind nadurdha agus is iad cedboill na cedfoghla do berar lesin retoiric a nealadhain leighis iad.
¶7] Et is eigin dó ar an modh cedna aithne na neithe nach nadurdha do bheith {MS folio 136v} [...] cneadh no nesgoid, oir ni tirmuighter na cneadha annsa [...] naiterrach on aer tirim soluis ghlain deaghbalaidh [...] annsa geimhredh, oir ni
¶8] In galur, imorro, agus na neithe bhenus ris, mar ata cneadh agus crecht agus fistula agus cancer agus nesgoid agus moran do neithibh ele, is eigin don liaigh fis do bheith aige, innus co mbeith a fhis aige cia ara ndingnedh sáothur, no a nagaidh a ndingnedh no créd cum a ndingnedh, oir ataid so uile examail agus is so an examhlacht so examhluighter an ní furtachtuighis iad. Cuis an galuir agus ma cneidi dleghur a aithne verbi gratia, oir ni hinann an leighes is cóir do
¶9] Sciendum est quod omnis intencio ciruirgici agus cetera. .i. bi a fhis a [...] inntinn dlighis in siruirci [...] aige co bfuil si examuil co rannuighi agus do crichnuighthi o aonduine, gidh edh connmuidhter iad fo tri hinntinnibh co generalta. An cedinntinn dibh scáoiledh na continóidighi. An .2. hinntinn in sgaoile sin do shlanughadh. An .3. inntinn inurbadh na nimurcach. Et o dhoniter so uile le laimh conmuighter gach inntinn vhis ag an tshiruirci fona tri hinntinnibh so, no fa chuid dibh. Et scáoilid an sciruirci an continóid le cuislinn, no le scarification, no le cauterium, no le sanguis sugibh do cur a lenmuin don ball. Et ge légmuidne so uile dona barbuiribh agus dona mnaibh le huadhbur agus le midhingmaltacht, as dobuir in tshiruirci iad, oir do rinne Galienus agus Raisis na hoibrecha so lena lamaibh fein, mar is follus ina leabhruibh fein agus is cuisleóir gnathach misi fein, oir legim cuislinna
¶10] Quoniam ut dicit Galienus: necessarium est cirurgico scire anathomiam .i. adeir Galienus curob eigin don liaigh [...] do bheith aige ar chor na haibeoradh sé curob sreabann an liga. [...] an ligamentum cruinn agus muna bhia fis anathomia aige [...] a oibriughad. Ar an adhbur sin do shanntuighis caibidlech dilis do denam don naduir agus dfoirminnibh [...] arbadh na mball comchosmuil, oir adeir Avicenna: Noticiam rei quae causam habet non potest haberi nisi per suas causas sciatur .i. ni heidir aithne an ráoda aga mbí cúis dfaghail acht muna [...] é ona chúisibh. Ar in adhbur sin is eigin duinn aithne chúise na mball comchosmuil do veith aguinn [...] Ar an adhbur sin curfid suiminna so-creidemhna ar thosaighedh in leighis, innus co ttuicfid na legha iad, agus ar tus curfad ann geinemain embrio do reir mar creiter o doctuiribh in leighis é.
Et da mbeith nech badh airde na liaigh le madh ail eolus badh mó na sin diarraidh saothruighed sé as muchtsa agus a hucht na druinge do rinne eolus damh a ngnimh na hegna leighis.
¶11] Et ataid .4. silbha a geinemain embrio, mas fír don lucht iarrus an fhirinne, agus ataid triur diph sin nach tic le cheile a náonfhírinne agus ataid cuid ele aca tic le cheile ina mbriathribh acht becán, agus nach tic annsa bhfírinne, oir adeir an fisigi ro-árd curob o shilne an fhir agus o fuil mista na mna geinter embrio, agus curob amhail foirme ata síl an fhir agus amhail adhbuir ata fuil na mna, agus is mar so do tuic Averoes nach téid sperma in fhir na na mna a substaint embrio, agus is amhlaidh chredis Galienus so, curob o shil an fhir agus na mná ag gnimh agus ac fulang ara cheile geinter embrio .i. an gnimh is laidire a síl an fhir agus an ghnimh is anbfhuinni a sil na mná. Avicenna, imorro, do shaotruigh ar mo shonsa a morán do raidhtibh agus lenus opinion Galienus agus scrisadh sé opinion Averoes co huilidhi, oir adeir curob ón da shilne sin adubrumar romhuinn geinter embrio. Da derbadh sin da mbeith gan síl na mna do bheith ann ni geinfidhi ann. Et mar vhis an bhinid cum in cháisi a slighi chenguil ghnimaigh is mar sin vhis sil an fhir cum embrio amhail bhinide fuilingtighi, agus is mar sin vid an da bhinid vhis ina rannaibh a substaint in cháise doniter uatha, is mar sin vhid an .2. sperma ina rannaibh ag embrio, agus ni fuil an briatur so asáontach risin bfeallsamh, oir ni fuil sperma na mná in méide so égcosmail re naduir fola ar da adhbur. An cedadhbur dhibh ar son fuaire na mna agus nach fédann sí a berbadh co maith. An .2. hadhbur ar son fhoicsi shoithighi in sperma agus in macluig da cheile ni dingmhalach nach sperma is cóir do radh ris, agus is ar an adhbur sin ghairis an feallsam embrio, agus is as sin geinter gach uile bhall comcosmuil a négmuis na feóla agus an [...] {MS folio 138r} ata foirm agus in [...] ball chum a ngnimha dilis [...] nnighedh se é fein co nadurtha ina timchill agus [...] An brigh cruthuigtech, imorro, ata dílis cum na hoiffigi so [...] mhuighter, oir is do sheicreidiph Día an ní so, agus glántur a [...] spiruduibh agus téid sís cum an da sperma sin .i. cum sperma in fhir in [...] sperma sin trina cheile, agus
¶12]
.i. in uair ghabhus {MS folio 138v} [...] gcend in sperma [...]
[gap: extent: 3 letters]
recipit matrix generando spermata patrum.
Sex in lacte
[...]
linea punctus.
Incipit agus sanguis .6. post in spermate t
[gap: extent: 6 letters]
[gap: extent: 6 letters]
tas agus caro fit sequentibus in duodenis
Et a gcend tri la ina dhiaigh sin faidighter [...] tigher na tri boill oiridha. Et a gcend .9. la ina dhiaigh sin tinnsg[...] a guaillibh. Et a gcend in .4. lá ina dhiaigh sin cruthuighter cúl in chinn [...] .5. Et a gcend .5. la ina dhiaigh sin cruthuighter é uile. Dubuil sin uile agus as inann [...] .80. Et mas é fis breithi an toirrchisa iarraidh tri-dhubuil sin uile.
- Nuchaque longiatur
[gap: extent: 4 words]
[gap: extent: 2 letters]
reliquis novem extremis latera distant.
[...]
[vente]rque sequentes.
Perficiunt totum dant m[otum]
[...]
[Dup]lica scique dies dant nonagessima totum.
Si
[gap: extent: 2 words]
[tem]pus triplica totum.
¶13] Et [...] agus methradh amáin on fuil mista, agus geinter na cnamha agus na maothain agus na liga. [...] feithe agus na cordaidhi agus na hairteri agus na cuislenda agus na sreabhuinn agus in croicend on da [...] mar sin is ail le hAvicenna agus leis na hughduiribh uile é, mar derbhus innstrumint na [...] da ngerrtur áonball dona ballaibh spermatica ni hathnuaigighter co fírinnech [...] curob é sperma na matur agus in atur ar ngabáil foirme ele is adhbur doibh, gidh edh gabaidh athnuagadh chuice ar son curob on fuil geinter hí, agus curob é a foirm connmhas.
¶14] Et a [...] coimplex agus furtacht examuil ag na ballaibh comchosmuile so, do reir examlacht phoirsioin [...] sa gcoirighter iad, oir ge coirighter in obuir so uile o áonadhbur cumusgdha, gidh edh atá poirsion cinnti ar leith ag gach áonball comchosmuil díph don adhbur le ndlighinn se foirm examail agus furtacht examail do ghabáil chuige, oir do beir Dia cumachtach, nach fuil formadach na sanntach, foirm do gach aonní do reir mar dhleghas meid no loiged in adhbuir.
¶15] An cnaimh, imorro, is é is tosach dona ballaibh comchosmuile agus ata fuar tirim agus ataid foirmenda examhla ar fhud an cuirp air, agus ata foirm iomdha exam[...] ar son examlacht na bfurtacht ata aige annsa corp. Et is ime sin do himdaighed furtacht na gcnaimh [...] ar son gurob eigin