Corpus of Electronic Texts Edition
On Wounds (Author: [unknown])

part 1


p.2

On Wounds

R.IA., MS. 23. F. 19, fo. 24v, col. 1, line 17.

¶1] {MS fo 24v col. 1} Do1 Timairgeas and so Riaglacha Praiticeachta .i. ar sintib laime a n-anoir Dia ar trocaire don popal gaeidhealach & ar leas rem daltaibh & ar báidh rem cairdib & rem cinedh a lebraib laidianta a ngaeideilg .i. o ugduras Galienus a lebar dedhinach praiticechta Pantegni & o Ypocraid a lebur Pronosticorum .i. a lebur na taisgelta .i. neithi iat sein cnesta cumra tarbacha begdighbalacha noch roderbad linne & ler noidib gu minic. Et guidimsi Dia risin lucht cuma ro so & cuirim a eiri & a armarg ar a n-anmannaib gan teibi bocht na a tuitim deasbaid na praiticechta so & co sunnradach muna bia ni acu do cind a denmusa doib co riagalta. Guidim gach liaigh a tosaigh sic in tsaethuir go cuimnighedh athair na slainti fan saethur do crichnugad co soirb & na bidh a pecadh marbtha & guidhedh in t-othur gan beith & guidhedh in t-athair neamda is liaigh & is slainicidh os chach dona gallraib ara shaethur do crichnughad co soirb & ma saerad ar naire & ar miclu in uair sin. Guidhed siat na h-othuir co hinntinneach ma faisidin do denamh do cedneithib 2, & gan a mbeith a peccadh marbta & 'ma n-ongad & 'ma lesugad a tosach in otrais uair ni fhedar nech cred do biadh ac techt ris & is cora in t-anam do leighes na'n corp, uair is uaisle hi & fos is dochaidi slainti d'fhaghbail don corp da roibh in t-anam co glan, oir is trit in pecadh thainig in galur ar dus riam. 3 Is fisidh co ndirginn Dia teadmanna examla cum na ndaine is ail leis do shaerad & do stiurad cum creidmhe & cum irisi De. Riaghluighedh amail so e co hanmargach cinnus is coir do oilemain bid & dighi & caidreabha do reir riagla na healadan.


p.3

¶2] Na gabadh nech cuigi arnmarg in duine aga mbrisinn sicne no les no ae no sgairt cleib no corr ichtarach in gaili no airne no sealg no domblas ae. Is fisidh da loitter duine ina innib & dibadh orro do gha no do shaighid no do cloigim no do sgin acht nach gerrtur trit is inleighis acht co roibh ni slan don inde. Tabair cugat e & nigh in cnedh a fin eillte da roibh salchur innti, & cuir aindsein isin cenn suas di sgorrnacan ainmidhi eigin innus co ndechadh in biadh gan dileghad isin gaile & isna hinnib co roith sin trit in sgorrnacan amach, & na caithed se biadh re la co n-aidhchi acht muna tuctar beagan {MS fo 24v col. 2} d'fhin eillte no do lind do cosg a tarta, & eisein na sheinlind no meadhg fina no lenna do tabairt do. In tan bus derb leat nach biadh ni gan dilegad aigi & tic ass co nach decha an t-otrach fo bruachaib na cneide, & nach tuirmisgenn in tath, fuaidh aindsein le snaithi sida 4 & bidh cenn fada amach agin tshnaithi gacha cinn don lott & fuaidh ann sin in cned & in croicinn imillech mar sin ar corugad na n-innedh, & cuir ceirin mon crecht & cuir 'na leabaid 5 e, & tabair da copan beca d'fhin ar cur pudair findfaid mil muighe a mochrach air cedlongad do, & tabair becan bidh sodilegtha do & gan a beith 'na biadh cengail feraidh, & na heirgidh don leabaidh cleithi no co ti cenn an tsnaithichi amach co hurusa gan tarring gan cennairc & is comartha sin gur tathadh in cned.

¶3] Is riagail in duine aga ngerrtur luithech no feith nach inleighis é gan losgadh. Riagail ele da ngaba fiabras in duine loitighi gurob comartha uilcc, uair teid in tes aicidech do dilegad in galuir & fagaidh an lot & fuaraid a bruach & doni fuarnem . Riagail ele: in duine loitighthi doirtfes moran fola da ngaba crupan é is comartha uilc & bais, da ngaba in crupan é & gan full do teilgin is olc & is ferr na folmugad an cuirp ma fuil. Is riagail nach inchuir isin tshamradh arin cned acht gealan ugh, & is inchuir a n-aimseraib fuara gealan & buidhen. Na hoslaigedh an liaigh a n-aimser fuair in cned acht a mbruachaib teinedhaib & i n-aer glan. I n-aimsir tshamraidh uero na hoslaicter acht a n-inadaib innfuara. Is nodaighthi curob teasaidhi fliuch an lin & is aire sin nach inchuir isna cnedaib ga copa6 de, acht in seal bes in cnedh ac brachad. In cnaib


p.4

uero ata si fuar tirim & is aire sin nach inchuir isna crechtaib, na na sgartadh orro na gealan uighe na sugh na cruaichi Padruig, oir in tan bid ac cnesugad oir§ is innrach fuar, tirim is cneasta dona cnedaib in tan sin; & is innrac te, fliuch is cneasta doib in tan bid ac brachad. Is fisidh da roibh bruacha na cneidhi gan at & gne dub no uaine uirri is comartha bais & da mbia si ar nat maille risna gneithib sin is ferr, uair ni fuil and acht comartha drochinnrumha. Na gneithi sin gan at, gan tsheng 7 is comartha nach roith spirad na beatha d'ullmugad na cneidhe & is de sin tesdos an brigh fasdach & ni roithinn in cned cnesugad. Is riagail ann so nach indenta cnedhshicne8 in tan bis in rae ar fas, uair bidh in sicne in tan sin a leanmain don chain meadhonaigh & mad eigin cneidsicne do glacadh in tan sin da mbia in sicne arna togail suas, cuir suil t'ordoigi ris da turnum & leighister ann sin é o deochaib aderam tar ar neis, no o shintib laime. Nodaighter gurob olc in comartha ar cneidh gan baladh & gan brachadh do denam a cedoir & da tirmuighe fos is misti in comartha. Nodaighter fos nach dleghur neithe ongainti na caine is nesa don tsicne, uair

p.5

da tegmadh co sgailfeadh arin sicne na curthur adhartan9, na tirman arin sicne acht edach min lin no sroill .

¶4] Is riagail ann so nach inann leighis ar fas & ar tormach & ar sdaid & ar digbail na nescoidi gach timargadh lennaighi bis an-inadh dleghur a tosach a timsaig hi neithi innarbteca do cur riu, amail ata plur mine eorna & gealan uighe cerc & sugh cruaiche Padruig & sugh an tenegail & na gafainne & in midaighi & na neithi is cosmuil riu sin is coir ar sgarthaidh cnaibi. Ar fas na nescoidedh dleghur neithi dilegteca do cur orro, amail ata bran cruithnechta arna bruith a fin & a cur ar adhartanaib orro & urbruith minic do denum doib don fhin sin. Riagail ann so: na curthur neithi innarbteca re tosach an adbair da ngaba fuairnem cuigi, uair mad adbar neimi in t-adbar da n-innarbtha e as an inadh sin tigemadh go rachadh co ball eigin do ballaib oireda in cuirp & co truaillighfedh. in duine. Da roib in t-adbur ina sdaid & a denam o fuaraighecht, curthur ris na neithi aipighes in t-adbar amail ata min cruithnechta & salann & cuimin & ola & blonog cailigh & bardail {MS fo 25r col. 1} & sin do coimesgad & do cur air. Madh abaidh in t-adbar ni dleghur acht oslugadh air fo bes gach liunidhti no nescoidi eili. Gach teallach doniter o losgad curtur saill ur leaghtha no im gan tsalann le holaind finn cirtha air no gu tuitidh a buiri dub de & curtur aindsein cnaithi do ceir ghil glain ann & duillebar eighinn fair & adhartan aturu & in duillebar do beith mar sin co cenn ced la; da fasa ainfeoil na bruachaib brister gairleog & curtur uirri 'se eillte & cnaifidh an ainfeoil re la co n-aidhchi.

¶5] Nodaighter ann so curob lor d'fhoirithin in duine ara mbi galur na righ mad on inchinn doniter .i. cnu do chur a cul in cinn mailli re teallach do denam roimpi & urbruith do dhenam dho do ruib go gnathach.

¶6] Da n-eirghi finn no brat ar suil na dentur leighes ar doman roim purgoid coitcinn & aindsein fogurta. Na fobair fiacail do buain a cinn cema mor a diachair acht muna bia ar crith, oir da tairrngter do bo baeghal sile na lennann on incinn cum na mball spiradalta no gortugad na hincinne fein.

¶7] Is riagail da mbrister cnaim na righedh gona smir no smir boill oifigigh eigin is inbreitheamnuis in t-othar cum bais no co sunnradach cum testala an baill sin uadha. Nodaighter ann so nach incengailti


p.6

an ball ar dus co cruaidh innus nach bactur timterecht na spirad cum follamnaighti na cned. Nodaighter ann so da tolltur ball oifigech eigin co roith an smir nach incuir im no methradh ann co nach brena & co nach morgad ni is mo & is incuir ann lin no linedach. Notaighter ann so da ti fuil usgaidhthi madh o brised cnama baill oifigigh is comartha bais.

¶8] Deoch ann so noch do comaentaigedur na huili praitigi curob lor do leighes na cned & na crecht , & duilleoga praisci do cur ar bel na cneide; da sgeidhi in deoch 'ga cedol ni mana bethadh acht mana uilc . Madh aimser tshamraidh ann oslaicter fo tri sa lo air & nighter a fual fuar an crecht no a finegra & duilleoga nua d'atharrach gach uair oisgeoltar hi, ingabadh ar fhin & ar mnai & ar biadaib te fliucha & ar deochaib & ar biadaib te tirma; biad fuar a n-aimsir te & biadh te a n-aimsir fuair. Gab cugat an sannsae & barr in choblain deirg, sil cnaibi no barr glas cnaibi & barr nennta deirgi & barr firdrisi & lus na sugh talman, a cur sin fo cudruma & urdail riu uili don madra & brister aindsein & cuir iad a soithech tomhais urdail risna luibib is iat bristi do cur na cenn d'fhin fhinn & taburtar lan plaisg uighe circi no ni is mo mad laidir an t-othar & a tabuirt fo tri isin lo co n-aidhci sin & in cned doslugad leis gach uair dib & a nighi amail adubramur leis gach uair dib da ngaba se an deoch sin in seal d'imeochadh duine a lo .i. tri mili gan sgeith & simhin do gerradh le fiacail do is ingabtha duinn in duine sin rer n-ais & eireochaid. Et da sgeithi se & anmaindi da gabail tabuir do uair ele no dho i & da sgeithi leis gach uair co cenn tri n-uaire gema hinmuin leat e na gab ret ais uair is deimhin is duine marb, & muna sgeithe se in deoch sin ni reagur a leas ga copa do cur innti acht duilleoga praisgi do cur ria .

¶9] Deoch ar piastaib linnidhan & ar combruith cro & ar cnocnescoidib & ar crechtaib .i. praisech & lus na frangc & lus na sugh talman, maethan drisi, imas firi, cruach Padruig, liathlus locha & liathlus ele, aipsint, finsgoth, glaisin caille, rinn ruisc bic, lenma, tenga enain, sail cuach, nenntog derg, madraigin, ueruene, cnaib & sil cornain bic, comtrom de gach ni dib & urdail riu uili do madraigin & a cur ar fin amail is bes do deochaib crecht & a


p.7

mbruith co ndeocha a trian fo bruith, & mil do cur fuithi co lor & a beith arna glana a soithech belcumang gumadh ferr a brigh.

¶10] Uinnimint cum gach uili {MS fo 25r col. 2} crecht ina mbia cnaim no luitech gerrtha & is maith ar daergalar .i. gab herba bater (?) , noinin, macall, lus na sugh talman, madraighin, gorman bec, odragh, uludhach, cruach Padruig, liathlus bec, bithnua, lus creidhe, lus midi , lus in cenncosaigh, caegma , glaisin caille, lus na frangc, cuigeadach, rudus, liathlus locha , duilleoga dreasa, no a maethain, comtrom dib & beridh a brigh ann co cenn mbliadhna & a mberbadh ar im mi Mai & coimed tri ngrainne ponaire do leaghadh ar fin no ar seinlinn tren no ar in digh remraiti & a hol a mochtrath & a urdail ele re laighi & mad crecht bias air, duilleoga praisgi do cur uirri & a oslugad fo dhó sa lo & a nighi a fual gilla .

¶11] Pudar ann so doniter a mi in Lunasaidh & taisgter co cenn mbliadna do berur don duine loitighi a meid grainde ponaire de ar fin finn no ar meadg bainde gabair fon innus adubramur romainn.

¶12] Is iat so na luibi .i. madraigin, glaisin caille, caegma , rinn ruisc bec, nenntog, lus na frangc, prema brisglain, macall, madraigin, bitoine, lus na sugh talman, cruach Padruig, niamnait, liathlus bec, odragh, esgob seaain , noinin, slanlus, barr praisgi deirgi, finsgoth, caisserban bec, maethain drisi, & firdrisi , ros cnaibi; & uinnimint do denam dib sin ar im amail roraidhsimar romainn & a tobuirt fo bes na h-uinniminti roime, & is amlaid is ferr minidhter na luibi sin a muirtel co frichnumach & curtar a n-inadh innfuar tirim re gaeith, gan grein, gan fliuchada, & a leathad ar soithech belcumang, & is ferr soithech belfairsing co tirmuighe & a athminugad co maith & a legan na pudar tri shoithech roin & dentur a taisgidh amail sin & urdail grainde ponaire do tobuirt don pudar sin ar meadg bainde gabair arna denam d'fhin finn no fin finn fein & a ol mar raigimar romaind, & mad saeglach tiucfaid tar in crecht arna mairech, & duilleoga praisgi deirgi tar in crecht; mad tru sgeithfidh a cedoir & araba tabair in trath is nesa & da sgeithi tabuir an trath ele & da sgeithi na bith t'aire ris uair is tru é.

¶13] Do tairring iaraind no cnama no deilg a cneid amach cebe inadh sa corp a mbia se, gabtur prema na leadan no an duillebar


p.8

& minaigh co maith & comeasc re galun ugh & cuir ris. Item sgim do minugad & blonog muici do cur trit & a cur arin crecht ar comair a n-airm & tairngfidh amach . Item inni eoin ainli do cur guna clumach a crocan criadh & curtur cli criadh a bel an crocain & a cur a n-uamhaigh no ar tine no go nderrna min de & cumaisc an pudar sin mailli re h-aiged & ceirin risin crecht & tairrngfidh co cumachtach. Gab blonog mil & cuir ris & doni an cedna. Madh ailt a derbadh an tru e no nach eadh no an innleighis no nach innleighis tabuir sugh cruaiche Padruig do, & mad tru sgeidhfidh & munab edh ni sgeidhfidh. Doni sugh fotannain no liathlosa in cedna. Doni in fin arna berbadh mailli re hesgob eaain in cedna, & a ol do & ceirin do cur ris de.

¶14] Eolas do denam tretadha cum na cnead ann so & cum na crecht, da congbail oslaicti & da nglanadh & dithi a n-ainfeola & do traetadh a neime .i. gab sugh in ualabaird & aipsint & sugh firdrisi & nenntoigi deirgi & sugh imais comor de gach ni dib & urdail riu uili do mil & do gealan uighe & coimesctur mailli re plur mine segail & a comshuathadh co maith no coma tiugh righin & a cur ar lamhannan arin crecht, no ar an cneid. Madh domain an crecht a cur man nga copa & mad cneasaighthi in crecht tar goim cuir ceirin do plur mine eorna & do gealan uighe ris & oisgeolaigh sin in crecht. Gab plur mine segail & mil & min caca gobair & a coimesgad & a cur arin crecht, & mad roluath cnesaiges osglaid & da mbia co rofada oslaicthi dunfaidh he. Do slanugad crecht gab compoirin & plur mine cruitnechta & mil & im, coimisg & cuir arin crecht.

¶15] {MS fo 25v col. 1} Treta cum na crecht .i. gab senblonog muici & pic & roisin & ceir cedleaghtha fo cudruma & leaghtur ar tine iad, & gab sugh tenga enain & caegma & coimesgter iad & leagur tri edach glan lin & leig fiuchadh tairsib & a tabuirt ar tir & a comshuathad co techtadh & is dingmala in treta sin. Do tath crecht & cned: leagh saill úr & gab plur imine cruitnechta no segail & fin fo cudruma, & berbtur ar enshlighi & tabuir ar tir & comshuath co tiuguighi & is maith in treta sin. Treta ele ann so arin cedna .i. gab sugh imhais & gealan uighe & mil fo cudruma & a coimesgadh mailli re plur mini & curthur do min tuisi urdail risin min segail ma regur a les. Treta ele: gab saill & min no geir cairech no gabuir, tuis & roisin & cir cedleaghtha & pic inneaghdha & coimleaghtur trit na ceile iat


p.9

& legar tri edach & a comshuathad co forruaghaigci & a caithem fo bes na treta ale. Treta togaithi ann so do dunadh na n-uile crecht nach fedtur do cnesugad .i. gab aloe & mirra & olibanum & mastix, de gach ni; & pic & ceir cedleaghtha & colofoania 2. de gach ni in gach aentomus de, & leaghtur gach ni is innleaghtha de & a comshuathad trina ceile co fuara & is treta togaithi sin cum na cned.

¶16] Do cnam ainmfeola .i. mergi in prais & pertigris & min in prais loisgi & dena pudar dib sin, & cuir re bel na cneide§ 4 la a ndiaigh a cheili arin crecht & a cinn na 4 la sin, cuir pudar in geadhair & min talman na huama, mailli re min tsegail trithu & a pudar do cur arin crecht & icaid ainmfheoil. Gairleog do minugad & a cur arin crecht & cnaidhfidh an feoil & glanaidh an crecht. Sugh na hathair talman do cumusc ar min tsalainn & doni in cedna. Ma do coisg a fhuil , cumaisc mil & fin & nighter in crecht as & glanaidh e. Do tirmugad na crecht & na cned, gab sugh cruaiche Padruig & barr in coblain deirg & mil do cur trithu & icaid & aderaid na fisigi nach fuil leighes is ferr ann.

¶17] Praiticecht ann so arna trachtadh do Pantegni Galienuis ar sintib laime & ar dus do tairring iaraind no cnama no deilg a cneid .i. gab sugh praisgi coblain & berb co beg & tobair pudar chiara deirgi ann sin & cuir ceirin arin cneid & tairrngidh co laidir gebe ni bias ann do cnaim no do crand no diarrunn. Item gab sugh na nduilled feit & an pudar cedna & cuir ris & doni an cedna. Item ceirin do sgim no da sugh mailli re berbadh co bec maille ris in ceirin cedna risin crecht & doni in cedna; mad hi an sgim fein curtar ris & cuir senblonog muici trit & doni in cedna. Item pudar no ceirin na sgeama do cengal fo traighthib mna re nidhnaib & tairrngid lenam beo no marb uaithi. Item gab pudar finnfaid mil maighe & cumaisc mailli re gealan uighe & cuir arin crecht & tairrngid.

¶18] Do cosg fola cuislinn: cogain croch & cuir risin crecht. Item scoilter grainde ponairi ar do & cuir re bel na cuislinn & coisgidh an fuil. Item pudar do denam do caillechaib crainn & a cur arin crecht & coisgid an fuil. Item laeghan truim do cur sa sroin & coisgid fuil na srona no na creachtann. Item comtrom .u. ngrainde ndég


p.10

crechta do pudar na gaifne gile do tabairt da ol ar fin do & coisgid sin in fuil gibe inadh a mbia. Item pudar arrament arna losgad do cur arin crecht. {MS fo 25v col. 2} Ceirin traetha neimi & atta crechta .i. gab leamach & berb é & faisg a uisgi as & minuighter & cuir min eorna & blonog muici trithi & cuir in ceirin sin arin at no arin crecht & tairrngid (?) at & diachair . Item gab sugh fineil & imais & aipsint & ualabaird & truim & a mberbadh mailli re fin & mil & curtar min cruitnechta trit & cuir arin at no arin crecht & tairrngid att & diachair. Item do glanad na crecht & do turnum atta noch bis o cuis teasaidhi .i. gab duillebar lemhaidh & aipsint & berb ar fin & a cur arin crecht & glanaid e. Item do glanad crechta .i. gab sugh athair talman & slanlosa & in comporin & cruach Padruig & herba robertin 10 & nigh in crecht as & glanaidh a inngur & a sleimne. Ceirin ann so foiris neimleadurtha con confaid & piast neimnech & arna huile cneid teid a neimnighi .i. sugh imais & mil & min tshegail & a cur orro. Item in ceirin sin & pudar caca gabair triti do cur arin crecht cnesaighes ar goim & madh cnesugad ar goim do rinne oisgeolaid leisin ceirin sin, & madh ecoir bias gan cnesugad, dunfaidh lé.

¶19] Ceirin ann so bacas don cneid dul a fedanaib linnidan & a rithe & ar micinel fliuch & do tairring cnam mbristi & do tath sguilb ar uachtar cnamha .i. ceirin do duilleogaib feithi do coimesgad ar blonoig muici & a cur arin crecht & foiridh arna cinelaib sin hi. Item arin cedna gab comtrom don litargium & airgedluim & ola & berbtar coma tiugh & a cur na ceirin arin crecht. Item aipsint do bruith ar uisgi no ar fin & a cur arin crecht & is maith arin cinel sin. Item do cosg fola na fedan linnidhan & do cnam ainmfeola & d'innarbad piast linnidhan .i. pertricis & salgema & lath urdail de risin pertricis & dentur pudar dib & leaghtur ar shenblonoig muici, & curtur an pudar sin trit an uinnimint & bid a brigh innti sin co cenn mbliadhna & foirid an uinnimint sin fedain na linnidhan & icaid ainmfeoil na crecht & is maith foss ar carrighi.

¶20] Notaidter ann so pudar cnaiti ainfheola .i. pudar arrameint & pudar in copuruis & pudar uertigris & pudar salaind arna losgad. Item feradh duine do cur a mblaesg uighe ar grisaidh no co ndernna luaith de & in pudar sin & mil trit is romaith i cuis ainfeola & is


p.11

gnathach ar aillsi. Deoch arin cedna .i. gab madraighin & cailiment & bilar gragain & ruib & bittoinne, ibur shleibe & na luibi sin do cudrumugad & a mbruith ar fin & mil da glanad & a ol co cenn .ix. m. & foiridh sin ar linnidhain & ar aillsi & ar cnedaib teid a michinel. Ar att na cnedh doniter o fhuaraigecht .i. odhradh do bruith ar fin & salann do cur ann ar at na cos & na colpadh noch attas tre siubal. Item ar att doniter o teasaidecht .i. aipsint & leaman do bruith ar uisge & a cur arin att & foiridh. Item uinnimint ar at doniter o fuacht .i. uinnimint do denam don aurea alaxandrina & ola na lauria & is maith sin. I n-aigid na n-uile diachair doniter o fuaraigecht .i. berbter sinnach no madra meith no go leagha a feoil & curtar in methradh sin arna tinol fon inadh a mbia in tinnes.11

Finit Amen.