Corpus of Electronic Texts Edition
A Mediaeval Handbook of Gynaecology [...] (Author: [unknown])

text 3


p.12

A Handbook of Gynaecology and Midwifery containing part of the Muliebrium Liber of ‘Trotula’ (i.e. Eros), and of the Rosa Anglica of John of Gaddesden (Johannes Anglicus)

BOOK 2, chapter 17:

DE STERILITATE SEXUS HUMANI ET CONTINET TRACTATUM DE PASSIONIBUS MULIERUM, ETC.

TCD E. 4. 1. p. 101r. a

{MS E fo 101ra col 1}CUM AUTUR UNIUERCITATIS & CETERA oir edirdealaighid ughduir na h-uilidheachta naduir na n-uili raet faena geinelachaibh budhein .i. Dia an tan rocruthaidh an domhan ar tus do coisrigh an naduir daenna do reir dhinite, oir tug se tigernus do reir chuinghill & tuicsina & resuin & t-sairsine doibh, arna h-uilib ainmidhi a sandtugadh na geineamhna do sir. Et tuc examhlacht neamcosmail do gach ord dibh fo leith & tuc tosach geineamhna & clandaighthi mailli re sairsine despinsaitsi .i. co h-aentadach don chenel daenna seoch gach aenchenel ele dibh ar tus mailli re fer & re mnai, do gheineamhain indus go ngeinti inntu sin sairsine do reir coimplexa & grasa aentadhach measardachta nadurdha an fir & na mna. Et as amhlaidh do ordaigh measardacht an fir ac toirmeasc fuaraigecht & fliuchaigecht na mna innus nach rachadh rann dibh co ro-mor seoch a ceile a n-uair na coimriachtana a cruthugad chailedh na geineamhna, oir as amlaid ata tes & tirmacht isin fer nis fuirtille do reir uaisli & dingmaltachta nis mo na sna mnaibh. Et fuaraigecht & fluichaigecht ag tigernugad isna mnaibh innus co fetfadis caili na fer gnimhugad idir cailibh na mban mar gheines an sil maith san ithir a cuirter he, & co fedann an bean beith mar fuilingtheoir an t-sil leis a doirte, da chongbail aici do reir nadura cuma ullmuighthe.

DE CAPCIONE BENI UELENCIEONIS. Os anbainne na mna naid na fir do reir nadura & osa minca ghallraighter iad o chuis na geineamhna & co lanmor gallraighter iad timcheall na mball nadurdha & fuilingid na h-easlainti tre nairi & ar teitheadh imdergtha


p.14

a n-aigthi ar son a mbeith a ninadh duib16 diamhra acu, oir ni h-uirise leo a peannaidi d'fulang naid a saethur do luadh re leaghaibh. Gidh eadh diarus tre truaighi a peannaidi ar bancharaid grasamail lerbh inmain mhe taisgelta na n-eslaintedh sin, innus co fetfadh me neithe budh comfurtacht doibh da slanugad d'fhechain a leabraibh Ipocraid & Galienus indus co ndernarsa leighis comuir tarbach do timurgan asta sin mailli re comarthaibh do leighes na n-eslainteadh sin mailli re grasaibh na baintigerna sin & morain do mnaibh eli.

DE SPLECIAL. PURGAIDSIONEM MULIEIRUM. Labrum anois do purgoid speitsialta na mban, oir ni teas amain gnimhaidhus isna mnaibh do tirmughadh na leannann mailiseach bis anntu & ni fliuchaidhecht amain anmainnighes iad do reir datha indus co fetfaidhi drochlenna d'innarbad cum na mball foirimeallach do reir nadura. Et da reir sin is do medugad an teasa d'ordaigh an Coimsidhtheoir neamhdha purgoid gnaith do glanadh na mball foirimellach & inmedonach mailli re fuil mista darub comhainm asin innsgni choitcinn an blath banda .i. mar na tabhraid na craind torad gan blath as mar sin na tabhraid na mna torad coir gan blath. Et as amhlaidh tic an purgoid sin dona mnaibh mar tic silne dona fearaibh tre aislingthibh, oir tromaighthear naduir agna mnaibh & agna fearaibh an tan fodograid imarcraid na lennann d'innarbad & nach fedaid.

Labrum anois dona h-aimseraibh anab' coir an foil mista do teacht dona mnaibh a cinn a ceithre mbliadhain deg no becan roime no 'na dhiaigh fae imad no fae tercacht na teassaidhechta no na fuaraidhechta & bith marthanach co ceann .x. mbliadhain. & ii.x. & bith ag na mnaibh truagha & etroim co ceann .iii.xx. bliadhain no a .u. & .iii. xx. amail ata an fliuchaidhecht inmedhonach no co ceann .u. mbliadhain deg ar .xx., oir da di an fpurgoid sin ana h-aimsir dlighthi fein, oir do reir riadhla ni ragur a leas indarbad ele d'fhaghbhail ar imarcraidh na leannann & da di nis lugha na mar dlighes teacht as cuis d'imdugad na n-eslaintedh sin, oir dibhaighter an brigh tothlaighthech do reir bidh & dighi. Et do trathaibh do-nid sgeatrach & do-ni tennes do trathaib ele san muinel no sa druim no san cinn & uair ele do-ni fiabhras ger no cnamh craidhi no idroipis no disinteria, oir tic an uair bis tocht fola mista co rofada no an tan tic co h-imurcrach & ni hiad sin amain acht amain17 moran d'easlaintibh ele & gidh eadh ni cuis do diarria hi tre rofuairi an maclaicc no tre chaile na cuislenn,


p.16

da reir sin ni fuilid slighthi agan imurcraidh co dl...th... trit a fetfaidis siubhal no rith do gabhail ag na mnaibh ... or bid na lenna tiugha righne acu an tan tiaghaid ... {MS E fo 101 col 2} toirmiscid an siubhal no an tan chaithid trem[...]lg[...]no(?) neithe ... righne no anaipchi no an tan dhoirteas moran alluis uatha tre sin ... mar foillsighid an bean ar nach imthighenn ?... na h-aicidi so, oir as eigean di imdugad na fola mista do beith aici noch as cuis don t-slainte. Et do trathaib bidh easbaidh na fola mista orro an tan ceanglas fuil dearg acu mailli re glaedhulacht & do trathaibh teid fuil dearg a slighthibh ele amail ata poll na srona no seiligha derga no cuislenna na timterachta. Et cnaidhid si o imarcraid fliuchaidhechta no o teinnes na slighed ana ngnathuigheann siubhal do denamh. Et da roibh si co fada gan teacht foillsighe sin easlainte mailiseach ac teacht & do trathaibh tic mailli re h-examhlacht dathann amail ata duibhi no dergi no uaine no ruaidhi no gili amail as follus do reir fecsana na fola.

I. DE RETENCTONI MENSDRUORUM. LABRUM anois do tocht na fola mista, oir da roibh tocht na fola mista ar mnaib mailli re corp tanaidhi leagur cuisle fo tracht a coisi & la air na maireach don cois ele & tairngidh an fuil, mar fuileongus an brigh & as eigean fulang na brighe d'fecain in gach uile easlainti, or as mor an cuis eagla dighbhail na mbrigh mar foillsighes Galienus o mnai 'ga roibhi tochd fola mista re .x. misaibh ar linadh an cuirp go h-uilide mailli re ceangal na fola, aga cur cum truaighi & a ndighbhail tothlaighthi & do tairring Galienus fuil asna cuislennaibh sin re .x. laeithchibh an ceadla & an .ii.na la & an .iii. la do cois dibh & an .iiii. la don cois ele innus gur coiridh leth asdigh do becan aimsire an atharrach datha & sdaidi & anbainne brigh.

DE CONSDIPACIONE UENTRIS. LABRUM anois d'fostad brond na mban, oir da roibh ceangal uirri gabh pillida arna gerugad co dingbhala indus co fuileongadh si a geiri & leagur cuisli souena do & dentar fothragadh di 'na dhiaigh & tabair cailimint no neift no minntus arna berbhugad a mil maille risin .uii. rann d'uisgi indti, & gnathuighther an fothragadh sin di & ibheadh da .ʒ. do diasisiom i n-uisge meala sin, & ag so mar do-niter diasision .i. gabh na neithi so .i. mirra & gensiana & sdoinse cruind & caera laibhiuiri co mor do gach ni dib so & comaixter iad mailli re mil, re h-aiged a h-aithli a tabarta di, tabair iara logoidion no iara pigra di. Et fodhnaid gach uile [...] diuretica di, amail ata spicanairdi & fenel [...] &


p.18

berbhtar na luibhi sin a fin, oir as mor comfurtachtaigeas [...] Et adeir Galienus gurub mor comfurtachtaiges an buathfallan liath [...] ar fin & a tabuirt da ol no a berbhadh ar uisgi [...] a mbruth a fothragadh & a comfurtacht leis & [...] neifti a fothragadh no da n-ibhther i & ceirin do denamh [...] mon imleacan no bruiter ar uisgi & cuirter an bhen osa cinn [...] as maith hi & suidheadh an bean uirre & [...] an crocain & cumdaighther he co maith indus [...] a slighthibh ele acht isin poll sin innus co teoraidhe [...] ar deinmni cum an macluicc. Et is maith an buathfallan liath [...] luibhibh so .i. tapsia & casilioso & plur ruibe & cinamomum [...] origanum & puiliol ruigel & bitoine & airged luacra & magarlan & luaitsi & berbtar iad uile no rann dibh a n-uisgi & lintar [...] dolainn mhin [...] arna ciradh mar cotun & cuma mar chearcaill & cuirter [...] te he & tumtar co minic & cuirter ar an meadhon & dentar sin co minic ria, no gabh glaisin lena & minmer & casdorie & sitoinium [...] co mor do gach ni dib sin & dentar pudhar dibh & tabhuir a n-uisgi ara mberbtar ruibh & tabhuir da ol di an uair bias a fothragad. Et da roibh re feadh na saetuir sin gan furtacht, gabh domblas ae tairbh [...] gloine & temprail le sugh ysoipi iad & tum olann arna ciradh ann & faisgter 'na deaghaidh hi & tabuir puinnemhain [...] co roibh se cruaidh fada innus co fetfuir fagbail isin bandacht no mas ferr let gabh (sis?) air mar ruma slaiti ferdha & tabuir amal [...] mar an ceadna di.

II. Labrum anois do tercacht fola mista, madh beg tic di {MS E fo 102a col 1} mailli re tendes .i. gabh bitoinne gluineach & plur ruibhe, berbtar iad a n-uisgi no a fin no condeacha a da drian fo bruith & sithlo & tabuir mailli re sugh fumiterra. Labrum anois d'uireasbaid na fola mista .i. da roibh uireasbaidh fola mista uirri, gabh .iii. ʒ de reubarbrum & d'oilibanum & buathfallan liath arna tirmugad & ʒ do pibur, & dein pudhar dibh & tabuir mocrach & re ndul do codlad re .iii. la da ol di, & cludugad co maith no co ngabhadh si allus no gabh minntus & ruibh & plur ruibhe leath duirn de gach ni dibh sin, salgema .iii. ʒ, prema praisgi deirgi & .iii. cind losa & berbtar iad uile a crocan & tabuir da ol di, no gabh sanasaegh & cumann gall & buathfallan liath mailli re h-im & ceangail ar uachtar an imlicain, no gabh sauvina & prema feneil & persille & mersi & luaitsi, & a mbruith ar fin & a n-ol di.

Labrum anois don leighes do rinne doctuir ar bainntigerna na Fraingci .i. gabh sinnser & duilleoga lauri & bris iad & cuir sauina faru & cuir a crocan ar smeroidibh & cuir cumdach air a mbeid puill imda & suigheadh air amail adubrumar romaind, & do chifi an bean gnathaighes sin an blath banda & gibe bean gnathaighes na h-urbruithi


p.20

sin as eigean uinnemint do gnathugad leth asdigh do naduir banda ar teitheadh a dul a n-ainnteas, & is maith cum na neitheadh ceadna deathach cumin & glaisin lena & finegra & cailiment & minntus co comsuighiti no co diuid, & as maith isin cuis ceadna fuiliugad le h-adhairc idir A. 1 (91) na cichibh18 & is urcoidech doib cuisle na lam & caithid lus & uinnemain & pipur & mosdard & gairleog & cuimin & eisc gaineca & fin laidir acht muna raib fiabhras no tinnes cinn uirri, oir is olc in gach uili fhiabhras & tinnes cinn an fin d'ol.

A. 2. LABRUM ANOIS d'imdugad na fola mista, oir imdaighter hi do trathaib co h-imurcrach o ro-oslugad cuislinn in maclaig no o crapadh na cuislenn cedna, & in tan is follus fuil dearg glan, & do trathaib imdaighter hi o imdugad bid & dighi indus nach tualaing i a congabail leath astigh dona soithighib ac brisedh tre ceannaib na cuislenn amach; no tecmaid o roteas na fola o comcumusc lenna ruaid ar fagail in domblais noch is cuis d'fiuchadh fola deirgi indus nach fetur a congabail a cuislennaib; no o comcumusc lenna finn saillti re fuil deirg 'ga tanugad & ac brisgugad na cuislenn. Et is iat so na comartha idirdealuighes an fuil .i. da raib si a ndath ruad tanaighi foillsighi sin gurob o linn ruad tic, & da raibh a ndath geal is o linn finn tic, & da raib a ndath dearg is o fuil deirg tic, oir tegaid na h-eslainti sin o truaillead na lennann leth istigh noch nach fetur d'fulang le h-anmuinne na nadura, & is mi ighthech truagh an ben on eslainte sin, & da raib co fada uirri is urusa le dul a n-idroipis, oir teid fola na n-ae a fuididecht do reir imurcraid folmuighti na fola darub coir a coimed mailli re tes nadurtha, oir


p.22

ni hedr leo do reir digbala in tesa nadurtha na suga do dilegad & d'inntogh a n-aicned na lennann co diles. Madh i fuil derg bis treisi ann legur cuisli da laim d'inntogh na fola suas & tabair catartum edrum di da caithem. Madh é linn ruad bis treisi ann maille ri h-allus on domblas ae, tabuir trifera sarasenica no rois nua no sugh uiola di. Madh o imurcraidh lenna finn bes no lenna duib tabuir iara pigra a fin di da ol. Et deis na neithi sin tabair neithi don taeb amuigh cuici noch do denadh fritbualadh don taeib astigh & ibedh fin ina mberbter uball grainech & gallus & blaesg nus muscata & duilleoga darach & madraigin & cruach Padruig, & saetraighi diuidi no comsuigigthi do denam doib, & a tabairt tar eis bidh, oir is mor a furtacht don craidi. Et tabair pudar na cloichi re n-abar ematisis arna timprail le h-uisci fertana & pudar cruel & pudar congna fiadh & cruach Padruig & fuil dreagain & sil sitoinia, & ithedh gallus arna berbadh & aran & eisg nua arna mberbhad a finegra & aran eorna, & tabair siucra arna berbad a n-uisci di no co crapaid & co cruadhaighit na cuislenna & curthur uinegra trit & sithoilter tre edach lin & tabair da ol di, & ibedh fin derg arna mesrugad maille ri h-uisci & fiuchadh prema cruaiche Padruig, arin fin sin & ourtur adharc no ballan fona cichib do tarraing na fola suas, & tabair sugh cruaiche Padruig co minic dhi & sugh tenegail & coimil da broind é. Item gab da thoid shaille & croth salann orro & cruach Padruig, coriandri maille rena shil orro, & pudar aipsinti & cengail arin imlican sin. Et dein ceirin d'aipsint & do sinnser maille ri blonoig, & cengail ar uachtar an imlicain fona dubanaib, {MS M fo 88r} & is ferrdi duilleóga raidleoigi do cur co tana uirri. Et is maith nenntog glas arna brisedh tre blonoig & a ceangal arin meadhon & fona dubanaib & is maith. Item gab blaesg cno & dein pudar dib & dein ceirin dib & do blonoig muici & cuir arin medon & arna dubanuib. Et dein pudar do blaesg ugh & in meid fetfair do tocbail idir a dhad meir do tobairt re tri laeib ar uisci fuar di & is maith.


p.24

B. 3. DE SUFUCACIONEM MATRISIS .i. tecmaidh do trathaib do mnaib formuchad om breith an uair teid an breath suass & anmuinnidhter an brigh tochlaightech o fuaraidecht in craidhi, & do trathaib cuiridh a n-anmuinne & a ndigbail mar sin. Et is iat so a comartha .i. puls gan rathugad & a cenn do cromadh cum a glun & uiresbaid radairc & bolltanaigh & cumgaigid a sron & casaidh a bel & iadhait a fiacla cum a ceile & eirgi a h-ucht a n-airdi tar a gnathugad na slainti, & aitrisidh Galienus o mnai noch do gallraighedh mailli risna comarthuib so o ndechaid a comrad & a puls & do bi mar corp marb ac nar follus aencomartha beatha co foirimillech, & gid edh do connaim in naduir becan don tes timcill in craidhi & do breathnaighedur na legha a beith marb, & do cuir Galienus finna dolaind cirtha cum a srona & do gluais a h-anal é gur aithin a beith 'na bethaidh; & tecmaid mar sin do mnaibh ac a mbidh imurcaidh sperma truaillighti ar n-inntogh a naduir nimi, & tecmaid mar sin dona bainntreabtachaib noch do gnathuigh lanamnas & nach fagaid a ngnathugadh. Et tic sin co minic cum na maigden an uair tiagaid cum aisi & nach gnathuiged beith ac feraib in tan imdaighes in silne inntu, & nach fagaid a imteilgin maille ri coimriachtain, oir in tan imdaiges in silne sin maille ri truailliugad eirgid deathuigi fuara isna rannaib uachtaracha & gairter ‘coruiles’ dib asin innsgi coitcinn ar son co mbid a fochair in craidhi a soithigib in gotha innus gurob do toirmisc in gotha is gnath leisin eslainti sin techt; & tic si uair ann o uiresbaid na fola mista ar mnai & imarcraidh da silne aici & is mailisidi in eslainti sin & is rignidi.

4. Et is furtacht mor don eslainti sin uinnimint do coimilt dona lamuib & dona cosaib dola lauri, & cuir neithi drochbalaid fan sroin mar ata galbanum & opoponax & raithnech arna losgad & edach lin arna losgad & a cosmuile, & coimilter uinnimint teasaidhi & neithi arromaticum don banndacht, mar ata camamil, oir togairmid sin an fuil mista, & cuir fasadarc ara slinnenaib & fona cichib & tabair diasiminum mailli re sugh mersi, ʒ de gach ni, bruidh & timprail maille ri fin milis iat & tabair da ʒ da ól di gach n-oidhchi re ndul do codladh & is maith. Et do ordaigh Austinus leighes a n-aigid na h-eslainti so .i. cumin milis do timprail & lan leighe 19


p.26

no dho dhe ar digh & is maith. Et do ordaigh in fer cedna slat ferrda sindaigh no mennain do tirmugad & pudar do denam dib & a tabuirt mailli re pissarium & is maith. Et do ordaigh Orilasius {MS M fo 88v col 1} prema germanisia & prema finegrecum & sil lin & a sugh sin ise to do tobairt maille ri pisarium di. Et adeir Austinus gurob romaith prema lubhaitsi arna brised & arna mberbad mailli re blonoig & a cur ar uachtar an imlicain.

C. 5. DE DESENSU MATRISIS. Labrum anois do tuitim in maclaig mar tecmas do mnaib deis leinim do breith, oir do trathaib tecmaid sin o rofliuchaidecht na cuislenn aga fuil fastogh & do trathaib teid amach a foirimell, oir tecmaid sin o robuigi feithead in maclaig & o rofuairi na lennann leith istigh, oir tecmaid in fuaraidecht sin & in buigi o aer fear do dul a mbel in maclaig asteach no ona beith co direch osa cinn. Et tic do trathaib o shuidhi ar cloich fuair no o fothrugad uisci fuair, oir anmaindighther é on fuaraidecht sin & teid asa inad fein & tic do trathaib mailli re foiregin leinim ga breith asa inadh & da ndeachadh asa inadh & gan dul a foirimell cuir neithe arromaticum fuithi mar ata balsamus & muscus & spicanairdi & sdorax & a cosmaile. Et curthur dethaighi drochbalaidh fuithi20 mar ata edach arna losgad & cac each arna losgad & finngadh & a cosmaile. Et curthur olann arna tuma a fin no a n-olaidh arin imlican. Et da ndecha in maclac amach aici gab neithi arromatica & timprail le sugh aibsinti & a coimilt le cleiti don medon. Et gab na deghaidh sin casia fistula & ruib & buatfallan comor de gach ni & berb a fin no co ndecha a dtrian fa bruith & tabair in 3 rann de da ol & curtur cerchaill a mbi bran arna berbadh ara h-imlican & ara meadhon. Et deis gach uile neith dib sin do cur cirri cuir asteach co fosaidh led laim é & eirgedh an ben a


p.28

fothrugad a mberbter iubrain & rois & croicinn ubaill grainnigh, minntus arna bruith, galla & sumax & dercamleentes.21 Et dentar urbruith di na deagaid co minic & curthur neithi sdipecda innti & suided osa cinn & gabad in deathach & sechnadh na neithi sdipecda teasaidhi & gnathuighedh na neithe stipecda fuara. Et ithedh toirthi mar atait ubla goirti no fiadhan & sorba & siconia & ibedh senfin arna mesrugad le h-uisci.

D.6. DE MOTU MATRISIS. Labrum anois do gluasacht an maclaig, oir gluaister in maclac asa inadh fein & ni toctur suas cum na mball spiridalta é & ni mo tic amach do reir a beil & ni mo tuitis asa inadh.

Et is iat so comartha na cuisi sin .i. airighi in ben tinnes ina taeb clé & tocht fola mista & decracht ina fual do tabairt & bidh gairfidhach ina h-innib.

Et leighister mar so é .i. gab mersi & fenegrecum & bris & tabair da ól di mailli re fin. No gab agairc asbalsa & sil cruaiche Padruig & magarlan & dentur pudar di & tobair ar digh no a mil bruithi da ól di. Madh ail leat gan in maclac do dul asa inadh & gan a gortugad o neithib cruaidi .i. gab smir fiada & blonuc assail & ceir derg & im, commor de gach ni, gab fenugrecum & sil lin & berb ar tinidh maille risna neithibh remraiti co lor & tabuir maille ri pissarium iat, oir is eigin in saethur so do denum a moran d'eslaintib in maclaig.

E.7. LABRUM anois d'ainmesurdacht in maclaig, oir do-niter a ainmesurdacht {MS M fo 88v col 2} mailli re teasaidecht ndasachtaigh don taeib astigh mar foillsighe na mna fein. Et leighister mar so iat .i. gab opium ʒ & ʒ do blonuic ganndail & tri ʒ do miled talmun & ʒ daille oilbhe & gealan uighe & bainde cich mhna & tabair tre pisarium & is maith.

8. DE APOSTEMATIBUS MATRISIS. LABRUM anois do nescoidib in maclaig, oir geinter do trathuib fledmones & nescoidi do cinelaib imda ele ann, oir da ndecha linn ruad on domblas ae co h-imurcrach is cuis nescoid do genemain isin maclac é & bith mailli re fiabras & re caindser. Et mad o lennaib finna bes, bith att & cruass isa nescoid & bit tinnes mor & truimidecht fo corranaib a leas & na


p.30

sliastaib & na luirgnib & do trathaib bith nescoid ann o gaethmuirecht no o bualad no o gortugad eigin & ni bid a n-uiresbaid na fola mista on cuis sin, & da ngenter nescoid leth istigh a mbel in maclaig bith tinnes isin banndacht & genter sdranguria uadha sin. Et da ngenter nescoid a mbel in maclaig bith tinnes a timcill a h-imlicain & na dubanaib aice. Et da ngenter i n-iartur in maclaig in nescoid bith tinnes isin druim fona h-esnach & bith secadh bronn uirri. Mad o fuil deirg no o linn dub geinter i bith mailli re fiabras ger & re tindes mor & re tart. Mad o cuis tesaidi genter is tarbach cuisli do ligin da cois don taeb a mbia mar ordaiges Galienus & da tarraingter fuil asin laim i n-eslainti in maclaig tairngid in t-adbur a n-airdi & tairmisgid in fuil mista, da reir sin is trit na rannaib ichturacha dleghur an fuil do tarring fae mar fuileongas brigh in othair.

9. Et gabad na degaid sin neithi eigin noch tairmisges in tes mailli re digh, mar ata sugh midaighi & cruaiche Padruig & tenegal & casia fistula & mil roisiga & mandragora & a cosmaile. Et dentur ceirin frithbuailti aca mbia comfurtacht na brighi, mar ata sugh portulaca & tenegal & cruach Padruig & sgariola & ola roisi & persilli, & curtur 'na deghaidh sin neithi aipigthi air mar ata ros lin & im & hocus & finegrecum arna mberbad mailli re blonaic ganndail no circe & gelan uighe, no melilotum mailli re neithib diuidi dib sin, no comsuigighti, & dein pisarium dhe. Et adeir Diascorides gurob tarbach doib suidhi a n-uisci ina mberbtur spicanairdi. Et ordaigh Paulus pisarium do denum a n-aigid cruais in maclaig & da inntogh ina inadh fain & da ternogh o gaethmuirecht, .i. gab smir laigh & melilotum comtrom da pinginn dib & smir fiadha & congna fiada & blonuc ganndul & circi, tri ʒ de gach ni & tri do mil & a tri d'isoip, a mbrised sin co h-uilidhi trit a ceile & timprail iat le baindi cich & le h-ola rois & tabair iat mailli re pisarium. Et dein in ceirin so doib da roib in nescoid o fuaraidhecht & a lennaib remra troma, gab melilotum & ros lin & ruib, & berb a n-uisci iat & dentur ceirin da folud & tabair pisarium da sugh di & gnathuigedh se a fothrugad & a ceirinib iat & gnathuigedh betha edrom do seimiugad na lennann remur. Et mad cum nescoidi no cum inguir bus ail linn an t-adbur d'inntogh, curthur neithi brisis ar cnocaib air, mar ata fenegrecum & ros lin & eorna arna mberbad mailli re min cruithnechta no ponaire & inglan colum. Et da ndecha in nescoid a crapadh & cum ingair do shiledh uaithi ina les, ibedh baindi gabair no asail & dentur clistir do shisan & do mhil & tabair di ina banndacht & icid.


p.32

F. 10. DE ULCERACIONEM MATRISIS. Labrum anois do crechtaib {MS M fo 89r col 1} in maclaig, oir is minic do-niter iat o rogeri in leighis & do trathaib o toirrces do milledh, & aitinter sin do reir an ingair tic uaithi & tinnis & bruidernaigh in maclaig. Et da robaid na crechta o morgad & o truaillead na cuislenn teid in t-ingur co mor i nduibi mailli re dobalaid, dlegur ar tus a glanadh mailli re neithib inglanas & cuiris an tinnes ar cul, mar ata sugh midaighi & cruaiche Padruig & ola roisi & gealan uighe & bainde cich & sugh portulaca noch ata mailli re naduir fuair. Et gnathaighi betha fuar & fothrugad a n-uisci ina mberbtur rois & raidleog & finegrecum, pistia lentisca, galla, iubrain & a cosmaile noch adubramur romaind. Et da roib in morgad o cuislennaib, tabair fuil dreagain no mirra no bolus no tuis no stoinsi cruind & tabuir comsuigighti no diuid mailli re clistir no pisairium & foghnaid acasia do tobairt mailli re silisio & a tabairt mar pisarium.

G.22 11. De Pruritu Uulue. Labrum anois do tochus in maclaig no na banndachta, oir da roib tochus ann gab croch & campora, litargia & caera, gealan uighe & dentur clisdir dib & tabair mailli re pisarium & gab na deagaid sin pudair do-niter d'finegrecum & tabair iat mailli re fuil ganndail & tabair mailli re pisarium.

12. LABRUM anois d'aimridecht na mban, oir adeir Ipocraid go mbit rann do mnaib nemtarbach cum na geinemna, do reir a rocruaidhi23 no a romethi a timcill bel in maclaig aga ceangal & aga cumgugad innus nach liginn se silne in fir do dul isteach sa maclac & aga sleamhnugad leth istigh indus nach fedann anmuin ann. Et do trathaib, tegmuid sin o cinntaib an fir do reir rotanachta a silne & a dortad go ro-aibeil a mbel in maclaig & bid ac droing dib uirgi fuara tirma & ni fetaid no is andam fetaid geinemain do denum.

13. Labrum anois da aithne24 ce dib o mbid cinnta na geinemna, oir da raib in ben aimrid ona cinntaib fein no o cintaib an fir, ac so mar aiteontur sin .i. gab da crocan criadh & cuir bran25 inntu &


p.34

cuir fual an fir a crocan dib & fual na mna a crocan ele & leig re fedh ocht la no ix. mar sin & gebe dib bias aimrid do gebtur cruimhe ina crocan, & beidh dobalaid air. Et mad cinntach iat ar aen beidh mar sin & do fetur mailli re h-eladain leighis a foirithin cum cloinde.

14. De Masculo Consipiendo. Labrum anois cinnus is coir na mna d'ullmugad cum mic do breith .i. gab maclac mil muighe26 & a bandacht & tirmuighedh & dein pudar dib & tabuir da ól da fer no di fein, mad aimrid iat & genter uatha gan cunntubuirt. Et gabadh magralla banb bec bhis ac diul & rost iat guma tirim & dentur pudar dib & ibedh & cemad aimrid hi fein no in fer genter uatha. No gab olann arna tuma a mbainde asail & cuir arin imlican & connmadh ann coma cruaidh & is maith in turcosg sin.

15. Nota .i. foillsighe an uair toirrchighter ben, nach dleghur ni noch do toigeorad si do luagh na fiaghnuse {MS M fo 89r col 2} gan a tabairt di, oir muna fagha si é tar eis a togurtha is cuis mhillti da toirrcheas é. Et da togra si cré no luaitreadh noit smearoidi dithi, tabair ponaire rostaighthi di & fognaid co maith. Item mad i n-aimsir t-shamraid bus coir di a toirrcheas do breith dena fothrugad & coimilter ola roisi & finegra co minic da meadon & caithedh biada sodilegtha 'na deagaidh. Item da n-eirgi att ina cosaib coimil ola roisi & uinegra dib & caithedh biada sodilegtha, mar atait eoin do-ni eitillach & ubla grainighe & na h-ubla re n-abar sitonia. Et da ndecha a meadon a n-atmuirecht o gaethmuirecht, gab sil mersi & ameos & minntus tri ʒ de gach ni, mastix, clous, cartomomum, sidubal 2. de gach ni, siucra 6. , & dentur pudar min dib & comsuigigter le mil iat & caithedh 2. ʒ de ar cedlongad gach lae, oir sgailid sin in gaethmuirecht & indarbaid in lenum marb. Et mad ail le mnai a h-ullmugad cum toirrcesa do gabail, tirmuighedh uirgi cullaig allaid no mil muighe & dena pudar dib & ibedh ar deiredh a breithi & denadh coimriachtain re fer & biaidh torrach.

16. De Angustia Uulue .i. Do Cuimgi na banndachta, oir adeir Galienus nach dlighid na mna cumga, nait na maighdena cumga coimriachtain do denum re feraib ar teitheadh bais d'fhaghbail fae cenn a toirrcesa & gidh edh, an uair nach tualaing iat co h-uilidhe a ngenmnaidhecht do congbail da reir sin, rigid a les comfurtacht


p.36

na h-ealadan so re comuirle. Masead27 munab' ail le mnai toirrces do tecmail di imcradh si caine maclaig ainmide noch nar truailled roime & bith aici rena leis in tan fo ndingned coimriachtain, oir tairmisgid sin in geinemain. Item gab esóc firenn & boin aisti na beathaidh & imarcadh na h-uirgi sin do gnath a croicinn ganndail fona braigit & ni geinter uaithi.

17. De Nolenti Conciperi .i. dona mnaib leis nach ail toirrces do tecmail doib ar egla tinnis d'faghbail, tograid siat gan toirrces do tecmail doib co brach le meid a pene. Et mad ail leat in toirrces do tairmesg gab maclac ainmidhi & in meid do bliadnaib bus ail leat beith gan toirrces cuir grainne spuirsi no eorna a n-aigid gacha bliadhna annsa brat boinne & cenglaid é & coimedadh risin fedh sin do bliadnaib fona braigit & ni teigemad toirrces di.

18. Oir adeir Galienus gurob mar cengailter in torad do crand cengailter in toirrces isna mnaib, oir is amlaid tic torad in croinn o blath tanaighi shosgailti & in tan aipiges cruinnighidh & aipighi risin crann. Et is mar sin do-ni in toirrces in uair gabtur ar dus asin silne é, oir is tlaith edluith uime é & no co cenglann ann, oir is urusa in t-adbur so do sgailed fo ceann a tosaigh mar tecmas don blath sult & anduiniugad, oir basgaidter é o tuitim no o leimnigh {MS M fo 89v} no o marcaidecht anocair no o diarria no o disinteria no o rith no o feirg & gluasacht imurcrach & fuiliugad, mar ata cuisli, oir sgailid sin na cuislenna le cengailter & le tachmaicter in lenam annsa maclac. Et gidh edh daingnidhter in lenam isin maclac on tis gabus betha cuigi no gurob abaidh é & in trath is abaidh é tograidh in naduir fein a tabairt cum na betha saegalta, oir adeir Ipocraid a n- Amprosmorum nach coir leighes lagtach na fuiliugad do denam do mnai torraigh co cenn 4 mis na o cenn .7. mis suas.

I. 19. DE IANUA NATURI AMPLIENDA .i. labrum anois mar is coir in ball bannda d'fairsingiugad i n-aimsir na nidhan, oir in uair is


p.38

abaidh in lenam cum a breithi gluaisid se co h-intindeach, oir tograid se atharrach betha d'faghbail, da reir sin is eigin don naduir in dorus d'osgailt co fagha in lenam fairsine na sligedh gan urcoid cum siubail, oir is amlaidh sin gabus in lenam siubal ona teghais .i. on brat boinne mailli re cumachtaib na nadura 'ga innarbad. Oir bit drong dona mnaib do geib decracha ona neithib so um cenn a cumgachta, oir ni fedaid siat leinim do breith no is do reir egintais moir berid, & tic toirmesc in toirrecsa o cuisib imda, oir tic do trathaib o theas na n-eslaintedh isna ballaib inmedonacha, da ndentur moran mailisi dona mnaib torrcha in uair nach toirmiscter gluasacht in maclaig o cumdach in cuimgindraidh is dual do da imchoimed, oir da roib in bean romeith an uair millti in toirrcis ni bi in toirrces cumachtach do denam a oibrigthi nadurdha fein da foillsiugad fein annsa gloir saegalta so & do trathuib teid in maclac asa inadh & do trathaib bid rocumang o imarcraidh methraidh mar adubramur romaind, & do trathuib bid in toirrces sin marb indus nach tobair comfurtacht lena sgailedh on maclac & tecmaidh do trathuib dona mnaib oga, mar atait maighdena toirrces a n-aimsir geimrigh ga mbid bel a maclaig cumang do reir nadura & is moidi bis cumang fuaraidhecht in geimrid ac cumaentugad re fuaraidhecht methraidh na mna, & do trathuib bid na mna roanmanna tar eis a tesa do dithugad o imurcaidh na ndethuighe ac dul uatha & is mar sin facmait na briathra so nach lor don mnai a teas fein d'innarbad in toirrcis mairb sin, da reir sin rigit a les comfurtacht o nar n-ealadainne, maseadh ullmaighim iat mailli re fothruigib ina mberbtur malua .i. hocus & fenigrecum & ros lin & eorna, & dentur uindimint da broind & da taebaib & do corranaib a les & da banndacht dola uiola & coimilter co laidir na baill sin le h-edach lin. Et tabartur oxisacra di ara mbia pudar minntuis & apsinti, de gach ni & togairmter sredhach mailli re pudar tuisi do cur na sroin. Et berur hi a sligthib mine reighi a comghaire di & na fechaid a lucht coimideachta na h-aigid i, oir is gnathach leisna mnaib deis lenim do breith beith adhnairech fo cenn daine da fecain ina n-aighthib.

20. {MS M fo 89v col 2} De Partu Egrediendi In Modo Indebito. Labrum anois mar berar na lenim co h-aindlechtach, oir berar drong dib a n-diaigh a cos & drong a n-diaigh a lam & tic drong dib faen & drong ele tarrsna, da reir sin dlighid siat obstetrix .i. ben frithailti, eolgasach do beith aici aga mbia lamha caela beca d'inntogh an lenimh co min a mbroinn a mhathar & fliuchaidh a lam le h-uisci ina mberbtur finegrecum & ros lin & cuiridh a lam sa banndacht


p.40

& inntaighidh in lenam co dlightech istigh do reir riagla no co mbia a cenn roime co cert.

21. De Fetu Mortuo Egrediendo. Labrum anois mar is coir na mna d'ullmugad cum na lenam marb do breith .i. gab aipsint & ruib & buathfallan liath & pibur, & bris & tabuir mailli re fin da ól di & do dena furtacht. No gab magrallan & bruidh & cuir ara h-imlican mar ceirin & beraid in lenum beo no marb. Item do-ni in ueruena in cedna da tuctur ar fin no ar uisci di da ól i. Item gabtur uisci saillti & uisci rosa & baindi asail co mor de gach ni & tabuir di da ol & foirid. No scrib na h-anmanna so a caisi no a nim sator28 arepo tenet opera rotas & tabuir in t-im no in caisi da caithem di & foirid. No gab im & tobair mailli re fin & re mil da ol di & foirid. Et da mbia in t-adbur ac dul a fad ort no in lenam do beith beo no marb & nach fetur a imteilgin mailli risna saethruigib sin, ibedh baindi cich mna eli & do geib furtacht do lathuir. No gab ruib & buathfallan liath & aipsint & opoponax & brister iat & cuir began dola & do siucra tritu & cuir ceirin arna lochaib blen & ara banndacht & foiridh.

22. De Retencione Secundine. Labrum anois cinnus is coir in brat boinne d'innarbad da roib fostad air deis in leinim do breith .i. togairmed ar dus sraedach uirri & connmadh a bel & a sron iadhta. No gab luaith fuinnsinn & si fuar & sil hocuis & cuir do pudar shinnseir trit & tabuir ar digh da ól di iat & slanaighter an uair sin hi.

23. De Retencione Sanguinis Post Secundinum .i. do tocht na fola mista deis na mna do slanugad no a brat boinne .i. dentur na neithi do raidhemur romaind do togairm na fola mista. Oir da roib tinnes annsa maclac deis leinim do breith .i. gab storax & tuis & elactrici & lictubairi a mbeid spisraigh gera, ʒ de gach ni & gab roisin & sil Sarsenicorum 2 ʒ no a tri & dein pudar dib & cuir ar smeroidib derga & gabadh a n-dethach fuithi, & is mor comfurtachtaiges di.


p.42

K 24. Item uisci tibrat & leig da braen no a tri d'fuil a taeib deis a cenn an uisci & da ndecha a n-ictar an uisci is mac bes aici & da n-anadh i n-uachtar is ingen. Tuilled ele, oir adeir gebe ben aca mbia mac gurob ferr a gne & gurob remhe a cich des, & mad ingen is mesa a gne & is reme a cich cle.

25. De Dificultate Pariendi .i. do docracht na lenam do breith, oir is iat sin teadhmanna is minca {MS M fo 90r col 1} imdaighes arna mnaib & is o cuimgi beil ichtair in maclaig is minca do-niter sin & curthar uinnimint fuithi, oir is é sin saethur is coitcinne idir na h-uile shaethur. Et do cenglumur-ne comairle uime sin seoch gach airtegal ele da mbuailenn arna mnaib, inndus co ndlighid na mna iat fein do coimed isna tri misaib deiginaca & apstinens do denam ar biadaib reamra dodilegtha & biada seimhe sodilegtha do caithem fa comhair in leinim do beith cael, mar atait ein beca & eanbruithi én, & pertrisi & fedoga & ein cerc & eisg beca gainecha & uighe boga, & denadh a n-annlann lena aridh arain & gnathaighedh fothrugad firuisci ina mberbtar hocus & a cosmaile. Et sechnadh fothrugad tirim & in uair fuicfidh in fothrugad sin coimilter uinnimint teasaidhi & ola lauiri & do-niter ola do ros lin & geir reithi & blonac ganndul no circi no cabuin.

L. 26. De Preparacione ad Pariendum. Labrum anois d'ullmugad na mban mar is coir cum in toirrcesa do breith mar is gnath do denam doib & dentur so mailli re h-inntlecht mor & re deithnis. Et togairmter sraedheach uirri & connmadh a bel & a sron iadhta mar is ferr do fetur a fulung innus co mbia dortad in rainn is mo dona spiradaib ac dul cum an maclaig. Dentur deoch ina mberbtur musilago linidi & is edh is musilago linidi ann .i. ros lin do cur a n-uisci no co nderna glaedh de & curthar beagan do triacal29 no do diasasirion innti & tabair da ól di. No gab buathfallan liath & berb ar fin & curthar galbanum no asa fedita mailli re ruib no mailli re mirra no re raidleoig. No tabair diasisirion ina mberbtar buathfallan liath di. Et dentar trosisi dib sin & tabuir di da caithem iat & leagur a mbalaid fan sroin arna losgad ar smeroidib derga & sechnadh ar fuacht hi & mothuighedh na beid na deathuighi sin deaghbalaid, oir togbaid in bolltnugad maith in breath a n-uachtar da curtai fan sroin iat, & isligid na drochbolltnuighte hi & curtar neithi deagbalaid fuithi, 30 oir togairmid siat in breath sis, oir leanaidh


p.44

in breath na neithi deaghbalaid & teithidh si roim in drochbalaid, da reir sin is maith doib na neithi deaghbalaid, mar ata muscus & ambra & lignum aloes. Et is maith di luibhi deaghbalaid, mar ata finel & minntus & puliol ruighel & a cosmaile. Item foillsighter co fuil moran do neithib ele do-ni comfurtacht mor doib, mailli re naduir foluigthe, nach aithnid duinne do reir raidh opstitrices, oir aderaidh da connmha ben co n-idhnaib ina laim deis in cloch re n-abar magnetes co tabair comfurtacht mor uirri. Et is maith di snas cnaime iboire dol ar dhigh & do-ni cruel in cedna da connmhad fo braigid é & do-ni in t-uisci coimilter do clochaib na fainli an ni cedna & a ól di.

M. 27. Quando Puer Formatur .i. labrum anois do cruthugad na lenam .i. annsa cedmi glantur o inglan {MS M fo 90r col 2} an t-shilne & imdaigid fuil dearg sa corp sa 2 mi. Et fasaid a ingne & a folt sa 3 mi. Et gabaid anum & cumsgugad cuigi sa 4 mi & da reir sin bid urlugad arna mnaib sa mi sin. Et gabaid cosmailius deilbi a athar no a mathar sa .5. mi. Et gabaid aibid a ball cengal & cumsgugad cucu sa 6 mi & daingnighit a feithi & a cnama sa .7. mi. Et gluaisith in naduir e sa .8. mi, oir bid coimlinta na ballaib co h-uilidhi ann sin. Et togairmter é uadha fein & on naduir san .9. mi imtecht o dorchacht cum soillsi, oir is gar le gach nech bis a cumgach & a ndorchach rochtain cum fairsingi & cum soillsi.

N. 28. De Diligencia Infantis Nati. Labrum anois d'oilemain & do coimed na lenam mar is coir d'eis a mbreithi, & ar tus dluthaighter a cluasa ris & dligigh na deagaid a cluasa do coimed gan bainde do legin inntu in uair beithear 'ga nighi no ca mbeochladh, & cengailter a imlican leithed tri mer ona medhon amach, oir is e fad in baill ferrda dlighes do beith ina carcair, & coimil mil da carbat comad luaithide do laibeorad & coimil uisci te da t-sroin & glantur é co minis ona h-imurcrachaib & beochailter a co minic, oir dleghur a n-uinnimindteadh co minic, & a baill do coimilt co h-uilidhi & dleghur cris cengail do cur tairis & a baill do suigiged & suigigter a cenn & a t-sron & a dubain, & oilter e co mesurda co nach bia imdugad na fliuchadan rigni aigi. (&) Gebe dib so comartha do-cifir aigi co lochtach sechainter e arna lochtaib sin & curthar 'na deaghaid sin a n-uisci te, & tabuir a gnathugad fein do co dlightech, & na tabuir acht becan dona neithib furailes codladh air do, & coimil croicinn in leinim co min & da eisi sin tabraidh a ciche do & in uair berar é iarthur a shuile co luath & sechain ar


p.46

gach uili shaethur e, & na lig a n-inadh t-sholas & condaim niamunna ara comair & edaighe ina mbia datha imda, & dentar abrain & ceolcairecht ina fiagnuise & sechnad comrad borb no cichanach air.

29. De Informacione Loquele. Labrum anois cinnus is coir in urlabradh do munad don lenam in trath is mithidh do a denam i. dlighid a buime a tengadh do coimilt lena meraib & le mil & le mitaill. Et co lanmor da raib an innsgne mall aigi dleghur focal urusa do radh co minic ina fiagnuise no rompo.

30. De Disensia Dencium Nasensium .i. in uair is aimser dona fiaclaib fás dlighid na banaltranna im do coimilt do cir in leinim & blonog circi & dlighid co minic in draint do coimilt le mer & le h-uisci eorna & dlighid a sgornach & ailt a droma & a mhuinel duinnim-inntiugad co minic. Et da raib dul amach air, dentar ceirin do cuimin & d'finegra & curthar siucra & guim araibicum & lactuca & bolus armenicus innti & a cosmaile. Et da raib uiresbaid dul amach air dentar gaeithi mela do mailli re borax & re h-inglan lochadh.

{MS M fo 90v col 1} De Cipis Primo Pueris Offendum .i. d'oilemain na lenam an uair dlighid biad do caitim, tabuir ar dus aran slim & baindi dhoib & dentur madalónes do do siucra ar cuma mesóc, & tabair don leanam e na laim do shugradh riu & da shughadh. Et


p.48

tabuir feoil ochta én do, mar atait pecoga & pertrisi. Et an uair tinnsgnus a buain da cichib, na ligeadh a buime na cichi do shughadh isin oidhci do & oilter mar do raidhimar romaind & na bointer da cichib iat i n-aimsir rothe.

32. De Resumpsione Membri Atinuati. Labrum anois cinnus is coir baill in lenum do remrugad in trath bis rocael, no baill na ndaineadh mor, oir da raib in eslainte nuaighidhi leighister i & mad arrsaigh ni fetur a leighes. Et da raib si nuaighidhi dentur urbruith ina mberbtur na luibi so .i. branca urcine idir preim & duilleoig & cuimin & persille & meirsi & sil feineil & apsint & gach luib diuretica & berb iat a n-uisci & cuiredh in t-othar in ball cael os cinn in t-soithigh & ditnedh é le h-edach lin no co cuiredh allus de, & berb camamil & holihoc a n-uisci 'na deaghaid & bogadh ceir isin uisci sin bis aca & cuir in ceir sin, si boc a timcill in baill caeil co h-uilidhe & connaib edach lin & breid cengailti na timcill co maidin & leig don othar allus do cur de mochtrach & coimilter co min in ball 'na diaigh innus co rithid na spiraid cum in baill caeil do cur in tesa ann & 'na diaigh sin gab di altia comsuigighti .i. da rann disi & rann dola lauiri, & cuimil sin mar uinnimint dona ballaib tri h-uairi. Et gab in .4. uair seronium .i. treta do-niter do diatasios & oxicrosium ar ndenam puduir dib & berbtur iat ar uisci ina mberbtur holihoc no co roib tiug rigin & cuir timcill in baill caeil & cuir cengal air & dentur na h-urbruithi & na ceirina & na h-uinniminnti & na tretada do gnathugad no co fagha foirithin, & denadh comnaighi a n-inadh uaingeach & gnathaighedh biadh te fliuch & fin derg inmedhonach & gnathaighedh fothrugad a firuisci no co fadha sláinti.

O. 33. De Leccione Nutrixis. Labrum anois do toga na banaltrunn noch is ferr coireocus in leanamh, oir dlighid si beith óg sgothumail deghdatha & dlighid beith co gelderg & gan a beith a comhgairi & gan a beith a crich echtrann & gan a beith gallrach na drochbalaid & cichi remra do beith aici & ucht leathan remhe inmedonach do beith innti, & na caithedh biadha saillti na goirti, na stipecda, nait neithi rotheo, na a lus, na gairleog, na uinniumuin, na tinaria, & is edh is tinaria ann .i. na spisraig noch curthur do gerugad in tochluigthi & d'furailem bidh ar nech, mar ata pibur & gairleog & eruca & meirsi. Et da raib uiresbaidh baindi cich uirri


p.50

dentur litti di do min ponaire, & do risinib & dentur aran in marg. a cosmailes bainde di, & tabuir siucra ar deochaib di & becan do shil feineil trit. Et da raib bainde rotiugh aici no remar tabuir oilemain do biadhaib tana sodilegtha di, & furailter uirri {MS M fo 90v col 2} obair do denam & tabuir siroip goirt da h-ol di. Et da roib rothana tabuir biadha roremra laidiri di & tabuir colladh & comnaidhe di. Et da raib innrum arin lenam, tabuir biadha fastoigtecha da buime.

P. 34. De Pustulis Puerum .i. Dona baindighib noch fasus arna lenbaib & foirtigh iat-sein o shalann bruithi do cur orro & ni dleghur neithi somillsi na saillti do tobuirt doib. Et da raib baindedha arna lenbaib siat nemnecha, dlighid siat i n-oilemain mailli re h-uisci eorna oir do trathuib ni dlighid siat neithi saillti na somillsi do tobuirt doib. Et dlighid in banaltra do-beir baindi cich doib, d'oilemain ar biadaib seimhe sodileghtha indus nach biadh in bainde cich rotiugh, na rotana, & dlighid se beith deghbalaid somilis & gan beith saillti na dobalaid, oir ni budh maith cum oilemna na lenam e da mbedh. Et mad ail leat a derbad in mbia in bainde co mesurda, cuir braen de ar t'ingin & da sgailedh co h-aibeil ni mesurda. Et da raib rodliuth no rocengailti ni mesurda.

R31. 35. De Impedimento Consepsionis. Labrum anois do cuisib tairmisgi na geinemna, oir tairmiscter na geinemna do trathuib o cinntaib na fer & do trathaib o cinntaib na mban & tic cinnta na mban o 2 cuisib .i. roteasaidecht in maclaig no o rofliuchaidecht, & tic do trathuib o ro-edtromdacht in maclaig na congbann an silne an uair doirter ann é, no o rolethi, no o rothes, no o rutirmuighecht. Et is iat so comurta asa n-aitheontur sin .i. da faicter an ben & si feitheach, lom, sgrabannach, mar do bedh ar scris a lethair o gaeith atuaidh & bocoidi derga uirri & tart gnaith & tuitim fuilt.


p.52

Et an uair do-cifer na comurta migneeacha so uirri & si ar ndul tar in .x. bliadain .xx. & na comurtha so co fada uirri, tuic ann sin nach innleighis i. Gid edh, madh macam óg hi & gan na comurtha so co fada uirri, is indenta leighes di mar so .i. gab hocus & buathfallan liath & berb ar uisci & lig a ndeathuighi sin fo .3. no fo .4. fuithi & dein pisarium dona luibib cedna & cuir na banndacht & coimilter ola dhi. Et isin .iiii. la da eisi sin, gab trifera a meid mesoigi, & cuir cadás co tanaighi na timcill & dein supositorium di & cuir na bandacht, oir ticfa a furtacht on supositorium sin. Et 'na deagaid in maclac do tirmugad & gabadh deathaigedh aris & eirgedh in la arna maireach a fochair a fir. Et mad eigin gnathaigi aris na saethruighi cedna & bidh ca fir fo do no fo tri sa sechtmhain, oir is amail sin is tusca toirrtheochur i.

36. De Impedemento Consepsiones ex nimia humeditati. Labrum anois do cuisib toirmisg na geinemna o imurcraidh fliuchaidechta, oir da roib in tairmesc sin o imurcraigh na fliuchaidechta, ac so mar breithneochur sin, oir bit suili siltecha aici, oir bid feithi on maclac cum na h-incinne & in tan gallraighter in maclac o imurcraidh fliuchaidechta rithidh rann don fliuchaidecht on maclac cum na h-incinne & in uair linus in fliuchaidecht in incinn is eigin di rith mar deraib fona suilib & ni fetaid na dera sin d'fhostad, oir tuitid da nd-aindeoin uatha da reir sin.32

36a. {MS E fo 359b} Secundum dominam Trotulam Quaedam mulieres sunt grasiles quedam groise &c. Adeir domina Trotula co fuil cuid dona mnaibh cael & cuid ele remar a cosmuilius reimhe na hydropisi & adeir si co fuil an da droing sin anullum cum na geinemna. [...] {MS E fo 360} Item adeir Trotula da n-imchra in bhen maclac gabhair & feoil a geinemna gu ndealuig ball ann & an gein bes aici ni tuismidinn [...] Item adeir Trotula co rinnis ben dilcad do tuirsigedh o imurcraidh cloindi co ndubairt ria beach dithi & cur caith & nar tuismidegh o sin suas uaithi [...] {MS E fo 360b} Item dentar ga copa ar cuma na slaiti do cadas no doluinn no do lin & curthur pudar


p.54

d'finnfad mil muighe arna losgad & pudar acasia & cucain na mesog & sugh cruaichi Padruig & t-shlanluis arin nga copa sin & curtar ansa sugh ar tus e & curthur an pudar ainnsein air & curtur annsa maclac. Item dentur fothrugad doib do duilleagaib [...] & berbthur sin a n-uisgi & suigedh in ben and & bidh ga copa arna thuma a sugh cruaichi Padruig ana maclac & in gein bes ann & (hugho dx) (?) &rl. Cf. sections 12, 16, 17.

37. {MS M fo 93r col 2} Fechum anois na sila is maith cum na genemna i. sil praisci & nenntoigi & cerrmacain & raidisi & finegrecum, arna mberbad a mil, & sil mersi & lin. Fechum anois na grain is maith ann .i. gran ponaire & neithi is cosmail riu. Is iat so na cortanna is maith ann .i. canel & mas, & is iat smera & toirthigh & eitnedha na cno & na neithi is cosmail riu sin. Item is iat so na guma is maith ann .i. dragantum & asa fetita, oir furailid siat co mor in genemain, oir in trath ibes duine fuar in dragantum le fin do-beir furtacht mor air & teighid e & furailid ar in slait ferda ergi. Item is iat so na prema is maith ann .i. prema serpintiua & benedicta & sidubal & lus na magrall & furailid ar in slait ferda eirgi co laidir & uinnemain rostighthi & galingan & sinnser & peletra. Is iat so na h-ainminti is maith ann .i. sdindtus33 & co sunnradach a erball & a silne & a dubain & a t-shal .i. gab cugat in ni re n-abar laserta & se úr isin errach, & bointer a cenn de & glantur na neithi leth istigh & lintur do salann iat & curthar {MS M fo 93v} a n-airdi coma tirim iat & gab an salann annsein & teilg an corp uait & is lor ni is lugha don t-salann na don t-salann tuas & is inann doib & is iat so na luibi curthar ann .i. mindtus & tenga enain. Is iat so na h-eisc is maith ann .i. eisc beta srotha aga mbi croicinn tirim, & partain & mil mor & uisridha le grain sabhus do minntus.

38. Fecham anois na h-éin is maith ann .i. éin gelun & colum & pertrisi & lachan, oir adeir Avicenna in te gnathaighes na gealuin dithe & ibes bainde 'na diaigh a n-inadh uisci co mbia 'na sesam do gnath air & gurob mor do sil bis aigi. Fechum anois na boill dona h-ainmintib is maith doib .i. gach uili inchinn na n-én mbec co h-airithi & na lachan & na h-ein cerc & na reithedh mailli re salann, & dubain & magarla na n-ainmidhi bis druith co nadurtha & dona neithib aga fuil seimidecht, & slat ferda tairb arna tirmugad & pudar do


p.56

denam de & becan do cur a n-uighib boca de & a ól co minic. Is iat so imurcracha na n-ainminnti is maith ann .i. binid mil muighe. Item mil do bruith & a h-uisci d'ól gan spisrada, le h-ola do-niter d'almont na cno & becan croich trithu. Item is maith im nua ar in cuis cedna & is maith pudar eisc srotha ise ur arna tirmugad, amail uinnimint .7. n-unsa & is maith iuchradha eisc & uighe cerc & pertrisi & colum & na n-en mbec & a mbuighein co h-airithi arna mberbad a n-uisci & arna rostad co mesurda. Is i fuil is ferr ann .i. fuil reithi & muice & gandail arna h-ullmugad co dlestinach & raed eigin methraid trithe, & is maith smir colpa, pira & salann & fin & a cosmaile.

39. Laurum anois dona torthaib is maith ann .i. caera finemnach, oir linaid siat an fuil do fliuchaidecht & do gaethmuirecht & do reme an bid mailli re teas, & airneda mora derga sa t-samrad, & na craind spinain & na sceachoiri tar eis Feili Michil & da n-ithid na muca moran dib, is tirim iat & is coir a ngabail mailli re h-im nua. Ac so na h-oileda an uair ibter sugh cerrmacain mothrach gach lae mailli re punt fina glain & losa remra & sponci mor mailli re methradh muici. Is é in t-uisci .i. uisci ina muchar iarann, & fin nua, oir do-ni in fin arrsaigh na neithi do seimiugad, & do sgailed & masead do-ni urcoid mor dona dainib.

40. Fechum anois an leighes is maith ann .i. na lictubairi medritatum & diamuxum don ti ara mbi esbaid comriachtana o anbaindi craidi, & pliris don ti ara mbi in esbaid sin o anbainde inchinne, & stomaticon confortatum don ti ara mbi in esbaid sin o anbainde an gaile, & diasaturion don ti ara mbi in esbaid sin o theas na n-ae & on galur buidhi, & rosata nouella don ti ara mbi o esbaid gaile mailli re tart & re h-allus. Mad drochcoimplex fliuch bias isin cuis is maith ann sin apstinens mesurda & becan tarraing le h-agairc, & an corp do sasad le biadaib tirma rostigthi mailli re canel & re clobus & neichi teasaidhi tirma do cur ina mbiadaib & ina sausaib & saethur mor & allus & clisteri & neithi is cosmail riu sin do gnathugad noch tirmochus an corp .i. detga & uormont & minntus do cur isin cleisteri & mindtus do gnathugad a mbiadaib no na pudar no na potaisti no na sausaib, & mar sin don tenga enain, oir is maith i sa cuis sin gebe ris a mbia. Item foirid sugh litontra arna ol no arna ithe le h-uighib in cuis cedna {MS M fo 93v col 2} & ʒ d'aso fetita.

41. Labrum anois d'oilemnaib bid & dighe noch boines risin cuis cedna & coimlintur sin le biadaib glantacha, boca, & do-niter


p.58

iat-sein d'feoil mennain meith firind & d'feoil caeirech & d'uinnemnaib gan priail, delbaid na feola, bacaidter ona priail & medaiger a h-oilemna & is maith cerca & eoin colum & uighe boca mailli re pudar caineil & minntuis & pibair & galingain arin cuis cedna, & is maith iuchradha na n-iasc & feoil na n-iasc teasaidhi, & mad fuar iat curtur sinnser & pibur geal & canel annsa comsuigigud. Item do-beir an feoil cairech comfurtacht ar in comriachtain & incinn na ngelun & na colum & feoil uan & pertrisi & bacun muc allaid & feoil laeg le bainde & le h-uighib & biad do denam dib & do-niter biad leighis do gran, mar do-niter don cruithnecht ar mbuain a crotfaill di .i. frument & do-niter don ponaire bristi mar sin & do-niter do rais é, mailli re methradh duban gobur a ni cedna, & do-niter biad maith d'figedaib & d'feoil arna combrugh mailli re sinnser & canel & clobus & croch, mailli re h-enaib beca arna cur trithu, oir grennaigid sin in comriachtain & do-ni silne maith co h-adburda. Item do-niter biad maith cum na comriachtana d'uinnemnaib & do cerrmacanaib arna mberbad le h-enbruithi maith indus co mbia in t-uinneman imlan arna berbad & is maith in ponaire ar in cuis cedna. Item gab uirgi reithi arna mbruith co maith & dena cotchanna dib & bu dhein trithu & roniter34 (madeorana (?)) mar sin & curtur ni eigin do siler35 montanum & do binid mil ann & berbtur mar aen & ibed in te lenab' ail in genemain do denam, oir in lucht gnathaighis na neithi so fetaid siat comriachtain re da uair dec a n-aenaidchi, mad ail leo, & ni maith dona dainib lenab' ail geinemain do denam comriachtain acht co h-annum & tar eis leth in tres dilegtha & is inann sin & diasaturion do caithem. Item da mberbtur incinne na ngelun ar uisci & a rostail annsein & a caithem le bainde do-ni daine ullam cum na genemna & do-ni slat ferda tairb & uirgi coilig in geinemain & do-nid uirgi reithi arna tirmugad & arna mbruith an cedna. Mad te in t-othar ibedh bainde goirt & iasc saillte se te & milones & praisce fliucha amail ata hocus & mercuirial, oir is maith iat & is maith medaigius sil adainne & incinne ainmidi & smir colpa & partain & craide bradain an genemain.

42. An lucht lenab' ail in genemain do denam a ngairdeocus & a solas fetaid ainminntedh & daine a comriachtain do denam & na gabaid modurdacht cum ar aenordugad & fechaithi ele & denaid comglor riu & teighid a medhon re tine & sechnaid ferg & modurdacht & da tecmad co cluinfed ni do cuirfedh ferg no modurdacht air,


p.60

rithedh cum a contrardha co h-aibeil, oir is e sin a leighes.

43. Labrum anois cinnus is coir in genemain do denam36 & bith a fis agaib gurob du dona feraib & dona mnaib beith co mesurda no ac dul cum mesurdachta & gan beith miordamail a mbiad no a ndig na isna neithib minadurdha ele & is du don fer tar ei medoin in dileghtha & ar innarbad na n-imurcrach a bean do dusacht & labairt ria & a pogad & a glaccad & a dluthugad ris in gach inad is ail leis indus co mad moide sanntaighius in ben comriachtain t-silne37, oir tecmaid corub mall leiges in ben {MS M fo 94r} a silne uaithi & in uair tinnsgnus cinneloch luais no bailbhe ina comrad, dlighid comriachtain ria co fosaigh & dluthadh rena h-ucht & rena fordronn indus nach rachad in t-aer istech, & tar eis na geinemna do gabail ni du eirghidh co hobonn & dlighid an ben a gluine do tocbail & loighi faen indus na ti an sil amach & ni du cosachtach do denam, na sraedach & is du di colladh fada in la sin & in uair eireochus da nderna siubal, dena co min & na dena rith na leimnech na marcaidecht ar each anocair in la sin.

44. Labrum anois dona neithib do-ni urchoid don genemain, oir is coir iat-sein do shechnadh & bid a fis agaib co n-esbaidter in comriachtain o .6. modaib & ar tus tri tighi na genemna indus nach fetann si siledh, & tic sin tri gnathugad letuis, no aidhindi no campora. An .2. ni tri fuaraidecht, mar do cuirfea clar luaidhe arna h-airnib. An .3. cuis tri neithib bacus an gaethmuirecht, mar ata ainis & caruaidh & ruib & cuimin. An .4. cuis tri esbaidh na fola ona coir in genemain do techt, amail do-niter tri imurcraid treighenuis & t-saethair & fluxa & fiabrais. An .u. cuis tri imurcraid deithnis do gnoithib deithnisacha aigi, oir bacaid sin de smuaintiugad in raeda noch bud inmain leis & is egindtach sin .i. smuaineadh cum na genemna. An .6. cuis o caithem neithi noch tirmuiges in silne, oir na neithi teasaidhi caiter co mesurda gresachtaigid slat cum na comriachtana


p.62

& da caiter co h-ainmesurda iat comtraethaid siat an fliuchaidecht, amail ata in mestorc, & sechnaid na daine lenab' ail an genemain do denam meisci & laitert & rolinad minic & folmugad romor, mar ata cuisle & purgoid & fotrugad uilidhe, oir ni maith é acht co h-ainminic & beith co gairid ann, & sechnad comriachtain re cailligh no re mnai in tan bes fuil mista uirre & a fis aigi, no re mnai carraig no gerbuigh no drochbalaid no salach, no do bi i n-atcomall no re mnai na tainic cum aisi, & na h-ibed deoch uisci fuair na finegra & na dena siubal coslomnacht, oir loigdiger saint na comriachtana, amail adeir Avicenna, & sechnad cuisi na h-aimridechta, amail adubramur romaind, & na suighedh ar cloich fuair cum na slaiti do coimed, indus na gabad parilis é, & da ngabad tabuir tuis & uirgi mil muighe & muinel coiligh arna losgad mailli re neithib deghbalaid mochtrath, & is maith sin a parilis an lesa & da mbia deccair aigi ma fual do tobuirt a parilis na slaiti, dentur fothrugad doib a saile & coimilter na h-olada adubrumar dona h-airnib & don fordronn, & coimilter fual in duine fein da airnib & don t-slait & glantar aindsein iat & coimilter uisci bethad & musdard do cul in cind & blonoc t-sinnaig, & ola, & is mar so d'foires duine ar nar erigh re tri bliadnaib & dibed se luibi sain d. Ioannis38 gach lae d'uisci betha i n-aigid mailisi, & tucasa agairg enuair do ar son lenna finn ba cinntach ann.

45. Item coiscid in cloch re n-abar gagates in mailis, os o drochcreidim tic si ni h-eigin a h-egla do beith ort acht credim maith do denum. Denad in bean & in fer a faisidi co maith & caithed corp la casc no cingcisi, no fresgabala & bennaiged in sagart iat & tobair don fir in fersa so scribta: Uox domini super aquas, Deus magistatis & intonuit dominus super aquas multas,’’

Vulgata, Psalm XXVII,I 3.

& tobrad an fers ele so don mnai: Confiteantur tibi populi, Deus, confiteantur tibi populi omnes: terra dedit fructum suum;’’

Vulgata, Psalm LXVI, 6.

& in fersa so: Benedices corone anni benignitatis tue & campi tue replebuntur ubertate;’’

Vulgata, Psalm LXIV, 12.

& eirgid da tigh & coimédaid iat re tri laib & re tri h-aidchi gan comriachtain & guidid Dia ma maith leis co tucad clann & genemain doib.


p.64

46. Is iat so na cuisi o {MS M fo 94r col 2}millter in genemain a mbroind na mna .i. imurcraid comriachtana arna beith torrach & toitim & imurcraid leimnighi & toirnech & eslainti ger & gaeth atuaid tar eis gaithi andes & esbaid a miangais d'faghbail & dethach coindle arna mucha & comarc do gairm39 & rith & ferg & egla & cuisle co h-imurcrach & fuil mista, no da tecmad an bean co rotruagh, no co ro-og, no da tecmad co robec a suth no flux no leighes lactach rolaidir & co cumair, gach uili ni do-ni comgluasacht rolaidir. Cuis ele i. gaethmuirecht lenna & anbainde brighi.

47. Comartha in mairblenim .i. tinnes mon imlican & metacht ar son gach éncuisi & fuaraidecht ina medhon & na taeb & gan a beith roime, & laigdiugad sainti lanamnuis & drochbalaid ara h-anail & i fein da mothugad, esbaid gluasachta sa medhon & gluasacht roime and, & gealan na sul do dul ar claochlod & cruas na sroin & na cluasaib & in medhon do beith amail medhon fir atcomaill & tromdacht ann, amail do beth eire ar nech & caelaid na cich co h-airithi.

48. Is e is leighes & is coimed don cuis sin ma ta lan d'fuil ni is mo na rig an geinemain a les da bethugad, fedtar cuisli do ligen di & da tecmad co ticfad in fuil mista di & hi co h-imarcrach inti ni cuis ecla mar sin hi .i. ar son a h-imurcraid do beith inti, oir fetaid sin techt o cuislennaib leth amuich don breith. Item gab coirt casia fistula mar 4 & gabad le fin no le lind no le h-uisci coisrica & foirid, & do-ni an croch in cedna arna tobairt le fin mar in cedna. Item do-ni canel arna tobairt ar fin in cedna. Item tabuir mar meid cno moiri le fin dobus & do derbaid in t-othar sin & do bo lor leis sin & coirt casia fistula amain & mad ail leat a denam ni is ailgenaige na sin, gab scim & duilleoga hocois & cuir bruithi arna cosaib & é te. Item bruith buathfallan & cuir im trit & cuir im ichtur in medoin on imlican sis & imna h-airnib & a buain de a cedoir. Item duilleoga losa do do dfir losgad a n-aighen & a cur aran imlican & atraigh a cedoir & do-ni in sugh losa an cedna, da tuctur lan blaisc uighe da ól de slanaigter hé.


p.66

49. Labrum anois do Leighes na fola mista noch re n-abar galar na mban & leighester é le leighesaib fostaighecha. Tuic co silend an fuil mista énuair in gach mí & da mbia sí ac siled ni is mó na da lá is olc sin & da ndecha tar .7. la is marbtach. Athraidhter aimsir na fola mista a n-ais & a coimplex .i. co cenn 4 mbliadain .xx. is annsa cedcetramain don ré is mo tic & o .u. .xx. co cenn a .xxx. no a .u. deag a .xx. is annsa dara h-ais don ré is mo tig & annsa .3. ais don ré tic si dona mnaib arrsaig & is as sin dlighmid a tuicsin gurob isin ré nua is coir cuisli do ligen dona dainib óga & isin t-senré dona senoirib.

50. Tuig leat co fostuigter an fuil nadurdha co cenn da bliadain dec no a .4. dec & o cinn .x. mbliadain & da .xx. amach & isna mnaib torrcha & co fhostuigter a n-aimseraib ele co mi-nadurdha fos. Da mbia aimser na fola mista .x. la .xx. is fostad nadurdha sin & da ndecha tairis sin is nemnadurdha & da ti ni is tusca dleghtur a cosc, oir do-ni a h-imarcraig atcomall no etic no fiabras eli no tindes droma, & uair ele esbaid dilegtha an gaile no in tochluigthi, oir ata anbuindi na mbrigh cengailti do gach uili flux.

51. Is ann is du leighes na cuisi do denam, in trath tinnsgnas an ben beith migneithech, mailli re h-anbainde brigi & berur na h-eslainti so uile cum da cuis amain no cum imurcraig fuaraidechta an uisci le seime a fola, no imurcraig teasaigechta seime & geire. Dleghur tri saetraighi dec d'iarraid cum na h-eslainti so. An cedni dib {MS M fo 94v} impog na fola. An .2. ni, folmugad na lennann cinntach da mbet siat ann. An .3. ni, siroip fostuigtech. An .4. ni, lictubairi. An .u. ni, purgoide. An .6. ni, cerinecha. An .7. ni, uinniminti. An .8. ni, na neithi curtur istech isin breith. An .9. ni, urbruithi. An .10. ni, fotraicthi. An .11. ni, dethuighi. An .12. ni, supositorium no pisarium. An .13. ni, folmugad bidh & dighi.

52. Comlintur an cedni adubramur .i. impog na fola & da mbia an corp lan do lennaib & co fuileonga an ben hé, licter cuisle na n-ae as gach laim di & curthur adarc no ballan fona cichib & cengailter a rightech co laidir & curtur adarc no ballan idir a da slinden & grendaiger fuil na srona.

53. An .2. ni adubramur .i. folmugad na fola & an lenna cinntaig, coimlintur é mar so .i. mad é linn ruad is cindtach ann aitinter sin tri buidecht na fola & gab ann sin .4. do rois & unsa do sail cuach


p.68

& do merbolani sitrini & leth punt do siucra & dentur siroip dib mailli re h-uisci ferthana & a cinn da la 'na diaig sin, gab leth punt d'uisci na roisi & leth do merbolani sitrini & do dragandum & dentur pudar dib & curtur trit na cheile iat & an t-uisci sin, & berbtur iat & bid mar sin idir da soithech co maidin & sgagtur annsein iat & gnathuigter sin. Mad linn find siltech bes cinntach ann, folmuigter e le merbolani zebuli & le h-uisci ina muchtur iarann derg & curtur mil roisicda trit, mar do dentai an deoch do millsiugad da mad te an t-adbur.

54. An .3. ni adubramur na siroipi fostuighecha, dentur mar so iat .i. gab glacc do gach ni dib so .i. cruach Padruig & lus in sparain & slanlus & lus na ledan & cuigiudach, & da ʒ do gach ni & cruel derg & ʒ do rois & dentur siroip dib ar uisci ferthana no ar uisci ina muchtur iaronn & curthur punt do mil roisicda trit, & mad fuar an cuis curtur camporin & mastix trit sin. Item tabuir tuis arna berbad a fin sa cuis so & ni fuil ni comortaigis ria, & mad te in cuis fetur gum arabicum & dragandum & iboire loisgi & coriandrum do cur trit. Item tabuir ailim isin cuis mailli re h-uisci roise no ferthana no le h-uisci ina muchtur iarann, oir do condac-sa comtrom pinginde de do cosc in adbuir, mar nar fognadar neithi ele.

55. Labrum ann so dona neithibh is indenta cum aimrideachta na mban & is du ar dus drochcoimplex an cuirp d'atharrach da mbia se ann & in t-adbur do dilegad & a tarraing co minic mad eigin, & a comfurtacht annsein & in breth do glanad & is du ar dus a comfurtacht le h-urbruithib & le deathuigib & le neithib do cur indti & le deochaib & le biadaib, & is du a nglanad da rigid a les, & bith an glanad sin dobalaid .i. o glanad na lennann rigin slemain no o glanad ingair nescoide, da mbia si ann, & is du a glanad on fuil mista, mina thi si di & is du a cosc da ti si co h-imurcrach & da tecad cor sis no suas a cur ina h-inad fein aris. Dleghur comfurtacht do tobuirt uirre le sugaib no le neithib ele do cur indti, indus co ngabad si an genemain & co mbia a saint uirre & a suiged fein co riagalta .i. da mbia si cumang a fairsingugad no bunscind, & a diet d'ordugad co maith.

56. Atraighter leighes na h-aimridechta do reir na cuise o tic si, mad coimplex fliuch is cindtach ann dilegtur é mar so .i. gab madra & buathfallan liath & ibur craigi & mindtus & cailimint & spicanairdi


p.70

& scinantum & calomus arromaticus & anis & sil fineil & carui & silar montana & pione & mil, & dentur siroip dib noch gnathuighter mochtrach & a ndiredh lae, & na curthar finegra a leighes na mban, oir do-ni urcoid don breith & ni hé nach facamar cuisi na teasaigechta ann sin, acht ar {MS M fo 94v col 2} noide da rad gurob annum do geibter iat a nErinn ?. Mad é in coimplex cedna bus cinntach, tairrngter an t-adbur le h-agairc & le turbit & le sinser & le merbolani citrini, & mad fuar tirim an cuis, tabair sene & scim & anis indti & na tobair agairg do mnai torraig, oir togairmid flux na fola mista & furailid an lenam marb do breith. Mad lenna remra rigne bus cuis don breith, fetur becan d'agaircc do tobairt di co h-annamh & is mo fognus an cuisle ann so na fognus in purgoid do berur anuas rena h-ól. Is amlaid so gnathuigim-si .i. madra & buathfallan liath & isoip & calamint & neift do bruith & a mbeith mar sin co maidin & agairc no turbit no sene do aga glanad & do fetur scim & anis & pione do cur indti aga bruith & aga glanad.

57. Do comfurtacht na breithi do-niter le pudraib & le lictubairi & le biadaib, & is iat so na pudair no na purgoide .i. lignum aloes & nus muscata & sil muntanum .i. ʒ don cedni & ʒ don .2. ni & da ʒ don tres ni & ʒ do camamil & curthar na pudair so a potaistib & da mbia duinti isna taebaib curtar anis & cumin & carui ann, & da mbia tinnes no anbainde isin cenn cuir pione ann, & mad i an breth fein bes dunta no co h-olc curtar spica nardi & siucra ann & gnathaigh an pudar so .i. gab magarll des cullaig mad mac bes ailt, & dein pudar di & gab snas iboiri & siler montanum & binid mil & a bruith co mor & gnathaig an pudar ag loige & ag ergid a n-enbruithi no a fin finn & siucra & licoiris trit do cur blatha air & foirid so da ngnathuigter iat.

58. Et tabuir comfurtacht don breith le neithib ina mbruithfir buathfallan liath & poliol ruighel & litontra & neift & uormont & ruib & isoip & cailiment & celedonia & gabad a ndethach fuithi no co ti allus di, tirmuigter hi & dentur mar sin co minic .i. gabad dethach na neithi so .i. mirr & bolus & croch & tuis & min eorna & tabair binid mil ar digh di & foirid, tobuir ʒ co leth do binid mil firind & an urdail sin do binid mil boinind & foirid, & na caithed


p.72

biada roteasaidhi na rogera, mar ata uinnemain & lus & gairleog & sechnad fotruicti & uinniminti roteasaidhi & gabad balad beithi co minic. Item gab bandacht mil & dentur pudar di & ibedh le fin a fotrugad. Item gab finegrecum le blonoic lachan & dein supositorium de. Item gab ar aen pudar bandachta in mil & da n-ibed si magrall des an mil tar eis na fola mista, is mac beres co h-airithe. Item gab sugh lus na magrall & pudar bandachta in mil & ceir & suaith trid a ceili & coimil dona ballaib genemnecha. Item gabad an ben co minic detach lignum aloeis & foirid. Item dentur supositorium do binid mil firind. Item dentur pudar cogail & a cur a n-edach lin mar supositorium & glanaid se an breith & ullmuighid hi cum geinemna & bointer amach a cedoir he, oir do-ni se tindes mor. Item tar eis glanta na breithi dentur fotrugad di & mar bes si co te ibed si da lan plaisc uighe do sugh nefte le fin finn & na denad si fual 'na ferad no co mbia si a farrad a fir & coiméta si hi mar do bed si tar eis lenim do breith. Item ibed si uisci ina mberbtar mong mer mochtrach & da mbad bean torrach ger do sgeithfed & teicemad co millfed in geinemain, & is iat saethraigthe in leighes do scribas annso, oir is decair in leighes so do scribas & ni coitcinn & is mor do maith fuarus le moran dib so a moran d'inadaib ar son cor fogain se dam co maith do gnathuighis he indus nach egin dul d'iarraid eolais ele ar in adbur so.

59.40 Labrum fos tuilled do leighes na h-aimridechta ann so & dleghur a fiarfaighi don mnai ca sechtmuin don esca a tic an fuil mista di & da toirmiscter in coimpert le fairsingi {MS M fo 95r} a feile cumgaidter hi in meidi regar a les .i. gab salunn & aruinn & fuil dregain & dein min dib & cumuisc fin tren trit & cuir ina feil & bith innte re hedh & cumgaighi hi. Item min cogail & tuis do losgad ar clam derg & a dé do ligen fuithi tre soithech ina mbi poll & ullmuighid hi cum na coimperta. Item neift do berbad ar fin no ar uisci & suiged ar stol toll & leiged a dé fuithi no a loscad ar clam derg & a dé fuithi no an lus fein do cur na feil & tirmuigh & coimpirti & teighid.


p.74

Item an cedla no an dara la d'eis na fola mista eirged a fotrugad & ithed isin fotrugad uirgi mil no fiada no cullaig allaid no a cenn & coimpirti in fer ria. Item binid ainmidhi noch is incaitti do caithem a ndiaig na fola mista no a cur ina feil & coimpirti 'na diaig. Item dentur builg-lin bec mar mer duine & lintur é do min cogail & curtar snaithi ass & curtur 'na feil é & bid ann ar fedh oidci & in snaithi do cengal da sliastaib do tarraing an buirg lin amach arna marach & teigid sin in maclac & togairmid an fuil mista. Item fuil mil & binid mil do tirmugad & a n-ól ar fin no ar lind & ge mad h-aimrid coimpirti. Item feil mil boinind do tirmugad & a caithem don fir & don mnai & teigemaid mac di & mad hi an ben amain caithes é teigemaid ingen di. Item in min cedna do cur 'na feil & tirmuigh & do-beir ar in maclac in silne ferda do congbail. Item min do denam d'uirgib fiada & i n-ól ar fin & genfidter uaithi. Et an lictubairi danad ainm teodoricon inacardinum, comtrom pinginne de & comtrom .7. pinginne do tartrum .i. desgad fina arna cruagugad ar fraigi in tunnad a cumusc & a cur 'na feil & geinter uaithi. Item teodoricon inacardium & comtrom pinginne do sgamonia do cur trit & a cur 'na feil & geinter uaithi da comruici in fer ria in lá sin no arna marach. Item binid mil firind don fir & mil boinind don mnai & geinter uaithi.

60. Laurum ann so do togairm na fola mista .i. flid do tegad ar licc te no i n-aighen & a fasgad & a cur te ar in mbroind & do-beir an fuil mista. Item buathfallan liath do bruith & a cur ar in imlican & do-beir an fuil mista. Item prema madra do brugh & a cur 'na feil & do-beir an fuil mista. Item min cogail & mil & builg-lín do denam fo indamail meir do gairleoig arna brugh & arna bruith a h-ola & a h-im & a cur 'na feil & is tren togairmes an fuil mista. Item gairleoig do cur na feil.

61. Leighes romaith ann so do tobairt na fola mista .i. cailiment & saitsi & buathfallan liath & prema madra & origanum & litontra & ruib & isoip & sinaip & lus na croichi & lus creidhe & niamnait . . .

62. [H62] Is iat so na laithe ina ferr cuisli do ligen sa bliadhan .i. in 8 la do mi Marta da laim deis & in .xix. la d'Abraen da laim cli. An 4 la no an 5 la do mi Mai gibe lam dib, & ni dalltur & ni hi esbaid radairc ar gach duine licfes na cuislenna sin. As iat so na tri la marbus cuisle duine sa bliadhna .i. la Lunusa & in la deighinach do mi medoin an geimrid & in .ix. la d'Abraen & gibe licfes cuisle da laim cli sa 3 la d'Abraen ni bia esbaid radairc na tinnes cinn co cenn bliadhna air.


p.75