Electronic edition compiled by Beatrix Färber and Ruth Murphy
Proof corrections by Mícheál Ó Geallabháin and Benjamin Hazard
Funded by University College, Cork
2. Second draft, revised and corrected.
Extent of text: 27,200 words
Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: G600009A
Availability [RESTRICTED]
Available with prior consent of the CELT project for purposes of academic research and teaching only.
Copyright for this edition lies with the estate of James Carney. The electronic version has been made available by kind permission of the copyright holder.
CELT: Corpus of Electronic Texts
The present text represents pages 1-101 of volume 1: Footnotes are retained and integrated into the apparatus, except where they do not provide substantial information. The Latin text are available in a separate file. The references to the corresponding pages of the Latin text in the Irish translation have been rendered as supplied text sup resp="JCa" infra 110-111 as there is no one to one correspondance in the structure of the Latin text and Irish translation.
Text has been checked and proofread twice. All corrections and supplied text are tagged. Corrections to the text made by the author from the original text from manuscript P are marked corr sic resp="". The apparatus has been constructed from the variants selected by the editor.
The electronic text represents the edited text. Text supplied by the editor is marked sup resp="JCa"; and where mentioned in the edition, the source for the supplied text is indicated. The hardcopy uses italics to denote expansions; in the digital text ex tags are used instead. As Latin text is printed in italics in the hardcopy, possible expansions used in Latin words remain unmarked.
Quotations from written works are rendered qt. Citations are tagged cit. This element contains bibl and qt elements.
Soft hyphens are silently removed. Words containing a hard or soft hyphen crossing a page-break have been placed on the line on which they start. Notae augentes -sa, -se, -si have been hyphenated off. Instances of nasalisation have been hyphenated off.
div0=the whole document and the Irish text; div1=the part; div2=the chapter. Paragraphs are numbered in line with the printed edition, page-breaks are marked pb n=""; milestones are marked mls unit="MS fol." n="".
Editiorial additions in author's notes, such as 'etc.' are in square brackets. Names of persons are tagged as name type="person" and capitalized. The reg attribute of the name tag contains a regularized form of the name to facilitate searching. Editorial additions in author's notes, such as 'etc.' are in square brackets. Reference to manuscript foliation appears beside each line of text in the hardcopy. The corresponding milestone has been placed at the start of the line. Line numbering on the odd pages has been brought to the left side of each line.
This text uses the DIV2 element to represent the chapter.
Created: The Latin original was written between 1329 and 1334; the translation c. 1469
H1 [main] Donnchad óg Ó hÍceadha
H2 [supplementary] unknown
H3 [supplementary] unknown
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Ruth Murphy (ed.)
Beatrix Färber (ed.)
Mícheál Ó Geallabháin (ed.)
Benjamin Hazard (data capture)
In hoc autem opusculo quinque sunt partes prinncipales, .i. tuic co fuilid cúig phairteagail phrinncipálta annsan obair big so do thinnsgnus: an céd-phairteagal díb dona neithib tic roim
5]
riaglachaib regimen na sláinti; an dara pairteagal do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó na neithib nádúrda; an treas pairteagal do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó na neithib nach nádúrda; an ceathramad pairteagal do
10]
riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó na neithib atá a n-aigid na nádúire; an cúigead pairteagal d'innstruimintib éigin gnáthuigmid a coiméd na sláinti.
Et connmaíd an céd-phairteagal díb so dá
15]
chaibidil: an chéd-chaibidil d'éigintus regimen na sláinti; an dara caibidil dá innisin cad is sláinti ann.
An dara pairteagal atáit seacht caibidleacha ann: an chéd-chaibidil díb dona riaglachaib
20]
do-gabur ón choimplex nádúrda co huilidi; an dara caibidil dona riaglachaib do-gabur ón égosg; an treas caibidil dona riaglachaib do-gabur ón aís; an ceathramad caibidil dona riaglachaib1
An treas pairteagal atáit sé caibidleacha fichead
30]
ann: an chéd-chaibidil dona riaglachaib do-gabur do leith na ndúl teagmus co fuirimeallach don chorp daena; an dara caibidil do thshaethur; an treas caibidil don choimilt; an ceathramad caibidil don fhothragad; an cúigead caibidil don
35]
choimriachtain; an seisead caibidil do na neithib ithtear & ibthear co generálta; an seachtmad caibidil don chodlad & don neam-chodlad; an t-ochtmad caibidil d'aicídib na hanma; an naemad caibidil do cheathra2 haimsearaib na bliadna; an
40]
deachmad caibidil dona gránaib dá ndéntur in t-arán; an t-aenmad caibidil dég dona potáitsib; an dara caibidil dég dona torthuib; an treas caibidil dég dona praiseachaib; an ceathramad caibidil dég dona prémuib; an cúigead caibidil
45]
dég don fhungus; an seisead caibidil dég do thrufulus; an seachtmad caibidil dég dona feólannuib; an t-ochtmad caibidil dég dona hiasguib; an naemad caibidil dég do na3 himurcachaib na n-ainmintid; an ficheadmad caibidil dona blasaib;
50]
an t-aenmad caibidil fichead dona deochaib; an dara caibidil fichead dona hédaighib; an treas
An ceathramad pairteagal atáit cúig caibidleacha ann: an chéd-chaibidil díb don droing atá ullam chum tuitme a n-easláinti; an dara caibidil dona
60]
neithib choimédus ón phláid sinn; an treas caibidil dona neithibh choimédus ón neim sinn; an ceathramad caibidil don droing bís ag éirgi a heasláinti; an cúigead caibidil don gnáthugad.
An cúigead pairteagal atáit naí caibidleacha
65]
ann: an chéd-chaibidil díb don chuislinn; an dara caibidil don5 fhásadairc; an treas caibidil do shangis sugi; an ceathramad caibidil dona poncaib; an cúigead caibidil don leigeas lagthach; an seisead caibidil don sgeathraig; an seachtmad
70]
caibidil don chlisteri; an t-ochtmad caibidil dona gaeithib meala; an naemad6 caibidil don phisairium.
Quod regimen sanitatis sit nisisarium,. i. is éigin duit dá shligid do beith agad chum dearbtha.
Et ní fhuil an regimen so na sláinti éigintaig7 innus co saerfad sé ó bás sinn. Acht atá se tarbach co speitsialta ar son dá shocomlacht: an chéd-
110]
shocomlacht díb ar eagla cnaíti imaurcaidi na flichideachta prémamla; an dara socamlacht d'eacla morgaid na leannann. Óir dá seachránaidthear annsa regimen fédtur an fhlichideacht nádúrda sin do chnaí, mur theagmus a lucht an tshaethair
115]
móir & do lucht an tréiginuis. Et fétur an teas
ré n-abur innatus do múchad mur theagmus don droing caithius mórán & do-ní comnuide mór. Et fétur morgad & fiuchad do theagmáil isna leannaib mur is follus annsna rédaib rannchuididius
120]
ré teas eachtrannach & ré flichideacht aicídig deathmair, óir atáit na neithe so imchubaid chum morgaid & chum fiuchtha do gabáil chucu; & foillseóchmaid sin ní as fearr annsa proces. Et is mur so as follus an chéid-tshligi do beith tarbach
125]
do leanmuin luirg regimen na sláinti.
An dara sligi d'fhoillsiugad na neithead do-gabur ó égsamlacht na neithead nach nádúrda, óir ni fhuilid éigintach dár corpaib uile, mur atáit so: .i. bíad, & deoch, & aér, folmugad & línad,
130]
codlad & neam-chodlad, cumsanad & cumsgugad, & aicídi na hanma; & as rú so adearar na neithe
Ad sciendum quid sit sanitas, .i. dá thuicsin cad is sláinti ann & cá méid mod a n-abur í, óir ní hurusa an tsláinti do choiméd muna tuicthear cá méid mod ó n-abur í; et ar in dhbur sin
150]
abrum ar dús cad is sláinti ann & an dara huair cá méid modh ó n-abur í.9 Et ní thabramaid {MS P page 355}dár n-aire acht labairt do shláinti an duine amáin,
Tuillead: an comshuigiugad maith is sláinti do-gabur annsna ballaib étomogenia11 amáin nó oificeacha; & do-gabur é annsa láim, nó annsa
175]
chois, & annsan inchinn, & annsa chraidi. An
tsláinti so ní cudrumacht teasaideachta ná fuaraideachta, flichideachta ná tirmaideachta, amáin í, acht cudrumacht cáilideachta na mball mbeac & na figrach & na suigigthi. Ar an adbur sin
Nunc autem, .i. is cóir dúin anois a innisin cá
205]
méd mod ara n-abur an tsláinti an méid beanus sí rénar n-adbur. Más ead as intuicthi dúin ná bí sláinti an duine annsna neithib do-roinnti; & foillsigmid sin ar tús; óir dá mbeith sláinti
Quoniam diuersorum hominum diuerse sunt complexiones totales, .i. na daíne atá égsamail atáit a coimplexa égsamail co huilidi; óir ní hurusa
Et atáit naí coimplexa ann; & is é an céd-choimplex is ro-uaisle & is ro-measurda díb. Agus
270]
teagmaid tuitim ón choimplex measurda sin a n-ocht moduib & atáit a ceathair díb sin aenda & a ceathair comshuigigthi. Na muid aenda immorra, mur atá, teasaideacht, & fuaraideacht, flichideacht, & tirmaideacht. Na muid chomshuigigthi,
275]
mur atá, teasaideacht & tirmaideacht,
Et bíth a fhis agad co mbí an tuitim do gnáth ó measurdacht an meadhaigthi a dá cáilib. Gid eadh is éidir tuitim ó measurdacht do réir
295]
chóra do beith a n-aen-cháil amáin a n-aithfhégad na measurdachta so. Et gach uile ní atá annsa measurdacht sin atá sí tuitmeach a n-aen-cháil gnímaig & a cáil ele fhuilingthig. Más ead an duine agá fuil coimplex nádúrda, co nádúrda is mó
300]
thuitíus sé co comthrom ó measurdacht an meadhuigthi a dá cáilib, mar atá, tuitim a teasaideacht & a flichideacht. Et ar an adbur sin gach
305] An measurdacht do réir chóra immorra is measurdacht dleistinach do ní éigin hí do réir éigintuis na gnee nó an indiuiduum, {MS P page 357}nó rainn na gnee nó rainn an indiuiduum. Uerbi gratia: óir atá aen-choimplex ag an duine do réir gnéé nach
310]
éidir leisin fuirm ndaena beith 'na hégmuis. Et is mur sin do chineadh ré n-abur Sglaui & Inniadaigh20, atá aen-choimplex acu leis nach éidir leó beith 'na n-Inniadachaib21 nó 'na Sglaui 'na égmuis. Et mur an cédna dá gach uile duine
315]
rannaidhi, atá aen-choimplex díleas aigi nach éidir leisin duine sin beith 'na égmuis. Et mur an cédna tuicthear a coimplex rannaidhi in duine.
Agus maille ris an measurdacht so chum na
320]
córa anus an tuitim ó measurdacht an meadhuigthi: óir an tuitim sin atá co héigintach atá sí ó dá cháilib mur adubramar. Gid eadh bíth tuitim ó measurdacht so na córa a cáil aenda, & ar an cor cédna bíd a dá cáilib. Do
325]
réir mur atáit siat ar tuitim mur so nó mur súd, a cáil aenda nó a cáilib comshuigigthi, más ead rigid a leas regimen ar an mod so nó ar mod eile, mur atá, regimen coimédach nó regimen treóraigtheach. Ar an adbur sin rig a leas corp
330]
measurda annsa gné daena ré regimen coimédach
Et cad é in corp sin ré n-abar corp measurda, & cia hiad na neithe adearar do beith cusmail
335]
gu glan don chorp measurda? Agus do-gabur a fhis so a leabur na sean-leagad. Et as in-chuir so sís do-raiglean 22 [...] & co speitsialta óir ní hé ar ngnódhad23 ann so sin do thuicsin acht co coimédtuidi sinn anar sláinti & co rém-choimétfaidi
340]
co dingmála ónar n-easláinti. Más ead tuicim co ndliginn an corp measurda annsa gné daena gnáthugad dona neithib so atá glan amáin do réir bríge ana leithéd sin do chorp in méid bus éidir é: óir atá a fhis againn co maith nach fuil
345]
aen-ní an méide so cusmail don chorp measurda nach claechluiginn é nó nach gluaisinn. Et bu follus mod regimen speitsialta an chuirp so leath-a-tís dín, mur a cuirfim riaglacha speitsialta follamnuigthi na sláinti do-gabur ó na neithibh
350]
nádúrda & ó na neithibh nach nádúrda & ó éxamlacht na mball.
As na ráitib so immorra, is follus co lór na cuirp thuitius co fiadnach do thuitim nádúrda ón measurdacht so nach rigid siat a leas follamnugad
355]
inann, óir dá labram don regimen choimédach, & na cuirp do beith teasaidi measurda annsa gné
365] Dá labram immorra don24 regimen choimédach
& treóraigtheach na corp adubramar romainn is mur sin is mó do-gébam an chúis dár labramur, óir ní rig a leas an corp measurda ré regimen treóraigtheach ná rém-choimédach, acht na cuirp
370]
atá ar tuitim co mór, mur atáit, cuirp lucht leanna ruaid & leanna finn; óir is iat rig a leas an regimen sin; & más iat a leithéidi sin do chorpuib dob áil linn do choiméd ana tuitmib, do thicfaidis mórán d'easláíntib uatha; óir atáit siat imchubaid
375]
óna nádúir dílis chum tuitme.
Óir na cuirp choilearda atá ar tuitim annsa dara céim a teasaideacht, coimédtur iat lé neithibh25 fuara sa chéid-chéim. Más ead treóraigthear iat {MS P page 358}lé neithib atá fuar nísa mó, .i. lé neithibh fuara sa
380]
dara céim; & ní bia a leithéid sin do threórugad leath-amuith do thearmannachaib an choimplexa coilearda, acht leath-astig do thearmannachaib tuitme an choimplexa sin. Agus mar adubramar
Et curthar sís do raidlean cad as céim ann & cinnus gabur desding26 na ceathra céiminn ón liaig.
Sicut diuerse complexiones indigent diuerso regimine, .i. mur atáit na coimplexa éxamail
390]
rigid a leas follamnugad éxamail; & is mur sin atáit na hégoisg égsamail, .i. do-ní an t-égusc éxamail an coimplex éxamail. Óir as teó & as tirma na fir, & is fad-shaeglaigi & is mó do réir chainndiachta & as treisi & is glica iat náid na mná
395]
annsa gné daena, gibé innus a mbít siat annsna gnéithib eile ana teagmann an t-écusc bannda nísa mó & nísa treisi & nísa teó ná an t-égusc fearrda, mur as follus annsna hainmintib beirius a cuid ar éigin do nach laibeóram anois. Más ead
400]
tuigim astu so na neithe atá follus a ráitib na ndaíneadh eagnuid, adeir gurab teó & gurab tirma na fir annsa gné daena náid na mná, & gurab fuaire & gurab flichi na mná, & gurab luga a cuirp náid cuirp na fear. Óir is teó & is tirma &
Agus as follus an ní cédna so ó éxamlacht an chomshuigigthi & na n-oibrigthid; óir is comshuigiugad ar leith atá ag na mnáib ó na fearaib ar son co fuilid boill imda annsna mnáib nach
415]
fuil annsna fearaib; óir atá an maclac & an muinél annsna mnáib nach fuil annsna fearaib, & an tslat fhearrda annsna fearaib & ní fhuil annsna mnáib. Ar son geineamna an bainne an chích27, & ní chum na críche sin amáin atá sí annsna fearaib
420]
acht chum maisi, & do choiméd teasa an chraidi, & ar an adbur sin is mó cígi na mban ná cígi na fear. Tuillead, .i. bíth an toirrcheas & an t-inad ré n-abur bartorion & folmugad na fola místa isna mnáib, & ní bí isna fearaib. Tuillead, .i.
425]
bíd oileamain na leanam mbeac isna mnáib.
Et trít sin iarmaid riaglacha speitsialta éxamla ar regimen an égoisg bannda nach iarthur san égusc fhearrda. Et iarmaid fós regimen coimédach an maclaic & a muiníl, & regimen rém-choimédach
430]
a flux ainmeasurda & a fostóg28 ainmeasurda na
fola místa. Et rigid a leas na cígi regimen
Consequenter ponende sunt regule generales
445]
regiminis sanitatis, .i. as inchuir ana diaig so
riaglacha generálta regimen na sláinti do-gabur ó égsamlacht na n-aes. Óir as í an aís naíginda an chéd-aís díb, más ead abram ar tús riaglacha regimen sláinti na naígin atá a crích déiginaigh
450]
na hégcudrumachta.
Más ead abram gurab inchuir an naígin sin
Et dligmid a n-imlicáin do cheangal, & gan a cheangal co ro-fhada innus nach beith sé mór acht beith dead-maiseach, & nach bia sé ro-gearr innus nach beith sé nísa luga ná mur as éigin.
470]
Et ní dliginn an ceangal sin beith ro-chruaid ná
ro-boc, innus ná tuitead sé ní bud luaithi ná ní bud moilli ná an chóir. Et dligid an ceangal sin beith do shnáth olla gan beith ro-chruaid. Agus tair és gearrtha an imlicáin crotur púdur mirra,
475]
nó masdix, nó sangis draconis ar an imlicán, nó
a cusmaile.
Agus adearaid drong dona sean-daínib co
Gid eadh, atá ag an tsalann óna nádúir féin baill na naígin do chréchtnugad36; ar an adbur sin a n-inad an tshalainn annsna hinntinnib
490]
so adubramar romainn, gnáthuigid drong dona heagnuidibh ola an toruid ré n-abur na measóga; óir calmuigthear na baill uaithi sin & tirmuigthear na fliuchada ar mod éigin uaithi, & ní chréchtnaiginn sí na boill. Et as résunta an ola so dona naíginaib
495]
atá te & tearc go mór, mur atá, lucht leanna ruaid & fola deirgi; óir atáit a mbaill sin tearc go mór & fuilingtheach co ro-mór. Agus ní mar sin dona naíginaib atá a crích déiginuid na measurdachta, óir atá tarba mór aigi dá dénam
500]
innta so. Et mad naígin leanna finn iat dligid a salann beith gér, teasaidi, tirim; & mad naígin leanna duib iat dligid a salann beith teasaidi & gan beith tirim gu mór.
infra 125-126
Tuillead, dleagur a lamannán d'fhásgad innus
505]
comad usaidi in fual d'fhágbáil. Et ainnséin
osgailtear a sróna maille ré mér beac ar nach {MS P page 360}bia tosgugad ingin tar an feóil. Agus súigid pearsa dochraid a srón co mín, & glantur puill na cluas lé mér beac ar a mbia inga mael, & síntear
510]
a láma & a méir uile, & filltear a sliasta & a colpuidi,
& tarraingthear co mín mur so & mur súd iat.
Et as indénta fothragad gach lae don naígin fá dó. Agus ná bíth a gaile lán do bainne ac dul chum an fhothraigthi, & oiltear ana diaid sin
515]
a cédóir é; óir mur dligid na daíne láidiri saethur
do dénum roim an mbiad, is mur sin dligid na naígin atá arna ngeineamain co nua, leis nach éidir saethur do dénum, fothragad do dénam roim an lachtugad; óir dá mbia a ngaile lán do
520]
bainne truailltear a ndíleagad ón fhothragad, &
geintir dúinti ana taebuib.
Agus mar an cédna fáisgthear a sgairt chléib innta, & geintear cosachtach & sgeathrach gnáith.
Más ead na neithe atá urchóideach cusmail rú
525]
sin as intseachanta iat isna daínib geintear37 gu
nua. Agus ní dleagur fothragad do dénum dóib a huisgi a mbí nádúir mianamail mur atáit so .i. uisgi ailime & uisgi raibi38 & uisgi saillti, acht dligid sé beith d'uisgi tobair glain, & é ag rith chum
530]
na hairdi soir ar talam gainmeach gan beith
Agus connuimthear annsa fothragad iat nó co tinnsgna a feóil deargad; & déntur a ceangal co deag-maiseach; & ní dliginn an ceangal beith ro-chruaid d'eagla an fhásta do thoirmeasc ná
540]
ro-bog ar eagla co mbeith suigiugad a mball co neim-dleistinach. Agus ni dligid na héduighi ana ceangailtear iat beith fuar. Agus mad follus peacugad comsuigigthi a n-aen-ball acu do leith na figrach nó an tshuigigthi nó na cáilideachta
545]
nó na caindiachta, ceartaigthear sin an méid bus éidir agá ceangal a ndiaig an fhothraigthi.
Ana diaig sin taburthar bainne dó nó co codla sé; & dá teagmad ná bud áil leis codlad lena cíg siublaigthear maille ré canntaireacht binn; &
550]
muna codla sé lé ceachtar díb sin sgaíltear an cris ceangail dá gach taíb. Agus sduidérad39 a banaltra roim gach uile ní nach beith a édaighi salach; Et as í in méide so dleagur a sgaílead an gach lá nádúrda, .i. in méid do-gabur a édaighi
555]
salach faí.
Agus dleagur bainne do thabairt dó a ndiaig a fhothraigthi do gnáth, & ana diaig sin a édaighi do chlaechlód. Et dá faicim gu súiginn sé an
Agus ní reaguid a leas co hóg biad eile acht bainne, óir do-ní sé inad bíd & digi dóib. Agus as é bainne a máthar bainne as imchubaidi dona naíginuib; óir bíth an bainne sin arna geineamain
570]
ó fhuil ro-chusmail risin fuil dob adbur geineamna
& oileamna don naídin. Más ead, as fír a rád gurab ro-maith an oileamain dóib bainne a máthar; & is amlaid tuicthear sin & an máthair do beith slán & regimen imchubaid do réir mur iarus
575]
gním na hoileamna & an tí oiltear.
Et dá teagmad ná bud tualaing nó ná bud áil lena máthair a oileamain, togthar banaltra thslán ele chugi agá mbia coimplex maith & aís fhoirbthi, & a beith daid-bésach, & a dath a' claenad chum
580]
duibe, & cuisleanna fairsingi aici & muinél reamur, {MS P page 361}
& ucht leathan, & cígi gan beith feólmur gu mór & gan mórán do chuisleannaib laga orra; & ná bíth a mbainne roi-reamur ná ro-shéim, & corp geal do beith aici, & bainne deag-blasta dead-balaid do
585]
beith aici, & gan beith ro-gar d'aimsir an toirrchis40 ná ro-fhada uaid. Agus mad éidir banaltra
Et bud follus don taíb thís dín regimen maith na banaltrann & a cích, & cinnus coimédtur &
ceartaigthear & méduigthear an bainne innta; & do-gébthur sin mur a curthar regimen coiméda
595]
na sláinti do-gabur ón égusc bannda do réir mur deiligius sé ón égusc fhearrda.
Agus na céd-laeithi a ndiaid in leinm do breith ní hinmolta a máthair dá oileamain ar dá adbur: an céd-adbur díb, óir atá an máthair arna claechlód
600]
co mór ón toirrcheas; an dara hadbur, tré fhad in chomnuide atá ag an bainne annsna cígib, óir teagmaid co mbeith sé truailligthi; & tuicthear sin ar a dath & ar a shubstaint. Et ar an adbur sin do-níd na mná Frangcacha, ar mbeith mí-dóchus
605]
acu as an bainne sin, bean uirísil do shúg an bainne as a cígib.
Et ní hingluaisti a cliabáin co fuiréigneach do thogairm in chodalta acht co mín innus nach gluaistear an bainne ana ngaileadaib, & nach
610]
truailltear an díleagad. Agus do budh fearr comad leisin cích do-géntaidi in codlad do thogairm.
Et as imchubaid caoi measurda roim an mbainne dóib & co speitsialta do leathnugad na mball spiradálta, & d'fholmugad rainn éigin do fhlichideacht
615]
an chuirp & an chinn, & do thogairm & do
Et dá teagmad an bainne do thruailliugad ana
620]
ngaileaduib ó imurcaid & ó ainmeasurdacht a óla, teagmaid uaid sin at, ruidheadh,41 & gaedmuireacht imda, & gile an fhuail. Leagar dóib an tan sin aimsear fhada gan biad, & déntur inntleacht chum codalta fada do dénum dóib; nó as innill
625]
beacán bainne do thabairt dóib & a thabairt co
minic. Óir is cusmail iat ré corpaibh na ndaíneadh bís ag éirgi a heasláinti, & is mur sin dleagur a n-oileamain mur bus follus don taíb thís dín.
Et is maith, roim an mbainne do thabairt,
630]
beacán meala arna glanad maille ré beacán fína gil uisgeamail, do glanad & do chomfhurtacht an gaile, innus nach morga an bainne ana ngaileadaib. Et is éigin roim bainne do thabairt dóib (& ar tús co speitsialta) méid éigin bainne do chrúth ana
635]
mbéluib innus coma lugaidi do shaethróchad meiri
ac dénum an atarraing; más ead teagmaid gortugad co minic ó atarrang meiri & na n-innstruimintid eile dóib.
Et is é so regimen na naídin nó coma follus
640]
na cláirfhiacla. Agus an uair thinnsgnaid na cláir-fhiacla as intuctha dona banaltrannaib co gnáthach biad eile dóib; & bíth a mbiad cusmail risin mbainne a substaint & a mbríg, & bíth nísa
Et an uair thinnsgnaid siat siubal leó féin
655]
dligid an banaltra beith deithideach nach gluaisti an naígi co hanorduigthi air eagla co ndísgaílfidi nó gu ceangóltaidi a boill co hainmeasurda. Et ná coiméignigthear é chum suigi nó chum siubail nó co tí a n-álgus chugi féin do réir nádúire. Et
660]
an t-inad ana suiginn sé ní dliginn sé beith cruaid ná garb, & ní dliginn aen-ní gér ná gearrthach beith láim ris.
An uair thinnsgnaid na fiacla ré n-abur canini fás dénaid aipstinens ó gach uile ní chruaid do-choganta,
665]
air eagla co sgrisfaidi nó go laigdeóchaidi adbur na fiacal sin adubramar ó chogaint na neithead cruaid, mur do-níthear co minic. Et is maith annsan aimsir sin feóil na fiacal do choimilt lé blonuig circi42 & lé him nua, & lé hinchinn
670]
míl, óir togairmid sin a fás & calmuigid iat féin. Óir a n-aimsir fhásta na fiacal sin adubramar
Et an méid tiaguid siat ó oileamain na cích, as í an méide sin dligid siat biada reamra do gnáthugad.
Et as í so aimsear a mbuana dá cígib .i. an uair fhásaid a fiacla uile & bus éidir leó biada
690]
eile do chogaint co fuirfe, & is í an aimsear sin aimsear dá bliadan co coitchinn.
Agus dá teagmad co n-iarfad an naígi na cígi co hanorduigthi tair éis aimsiri an tsequestair44 & co caoighfig sé, curthar neithe faí an cíg do-béra45
695]
aduathmuireacht ar an naídin a mblas & a radarc, mur atá súg uormóint & a chusmaile. Agus
Et d'éis a buana dá cígib dligid a chairdi beith
700]
deithideach agá chur deid-bésach, óir atáit dá tharba tic de sin: an céd-tarba díb, co fásfad sé co maith & co mbeith aibíc maith aigi & suigiugad maith ana ealadain; & ní hí metafisica an ealada sin acht an fheallsamnacht morálta: an dara
705]
tarba beanaid sí risin corp; óir is éidir mailís do geineamain isin coimplex ó mailís na mbés & ó fhoámugad an chuirp. Ar an adbur sin leanuid na droch-bésa mailís in choimplexa & is mur sin is éidir mailís an choimplexa do geineamain ó
710]
na drochbésaib. Et ar an adbur cédna geintear linn dub ón eagla & ón meatacht, &46 dá robuid aimsear fhada ar neach. Agus ní hinlicthi dobrón ná fearg ná caí ná gairdeachus orra, acht a toga a mod inmeadónach. Et mad follus dúin a
715]
nádúir a' claenad co hanorduigthi chum teadma éigin as intreóraigthi iat chum a chontrárda. Dá réir sin tuicmid co coimédtur an corp & an t-anum ó choiméd na mbés. Óir bít a mboill anfhann co mór roim a seacht mbliadnaib & a mod ainimchubaid
720]
don résún & don gluasacht.
Agus is fearr an fothragad do chalmugad na mball & d'innarbad imurcach an treas díleagad ná an saethar. Et ní dligid na daíne eagnuidi {MS P page 363}fothragad agá mbí bríg thirmaigtheach do thabairt
Agus ní dleagur fín do thabairt dóib ar aen-mod, óir atá sé gortaigtheach urchóideach dóib; óir is
730]
follus dúin gurab tene a ceann teneadh fín do thabairt dona macámaib, óir atáit féithe & inchinn anfann acu dá ndéin an fín urchóid & gortugad mór. Óir is follus dúin a féithi do beith fuilingtheach go mór & so-thollta ón fín, óir atá
735]
bríg tholltach ann óna shubstaint & óna gním do leith a shéime; óir ní reagaid a leas fín do thogairm an fhuail ná do glanad leanna ruaid, ná do fhliuchad an chuirp ná do thséimiugad leanna duib48 ná do chalmugad an díleagtha, ná an teasa ré n-abur
740]
innatus, mur is follus dúin. Et ón aimsir sin amach fédtur fín finn uisgeamail do thabairt a n-inad digi dóib, & an méid bís coimplex teasaidi acu is lugaidi dligid fín d'ól, & a chontrárda sin don choimplex fhuar.
745] Et is é sin regimen na macám nó co curthar chum maigistreach iat a cinn a sé mbliadan. Agus is mór an tshligi dóib chum na haimsiri bís rompu beith umal subáltach.
Et mar adubramar don tshaethur is mur sin
760]
tuicmid dona biaduib. Óir ni héidir leó na biada láidiri do díleagad atá cruaid do-díleagtha mur as éidir lé lucht adolisensia.
Agus mar an cédna ní héidir leó gním na drúisi do choimlínad mur is éidir leisin droing atá a
765]
termin na haísi ré n-abur adolisensia. Óir tic gortugad mór ó choimriachtain anorduigthi & toirmiscthear médugad an chuirp uaithi. Agus ní tarbach a sperma chum na geineamna nó gu roithid na boill a médugad fuirfe; & roithid an
770]
foirfiugad sin co coitchinn a cinn cúig mbliadan fithid, & is annsin atá an tsláinti foirfi & mairid sí co ceann 35 mbliadan & gairthear aís an nirt & na sgothamlachta don aís sin, óir is annsan aís sin as sgothamla & is láidiri na cuirp & is annsan
775]
aís sin is treisi oibrigthi na beathad uile. Agus
annsan aís chédna fédmaid saethur do dénam
Agus is luga rig a leas an aís sin fothragad uisgi
780]
the ná an aís atá roimpi. Et as don aís so amáin as imchubaid fothragad uisgi fhuair do chalmugad na mball chum a ngluasachta imchubaid láidir do dénum; & ní hanfhainnigthear an teas ré n-abur innatus ón fhothragad sin adubramar, acht is mó
785]
furtachtaigthear é, & ní toirmiscthear médugad na mball uada. Agus ní dleagur an fothragad so do beith d'uisgi atá ro-ard a fhuaraideacht, ná a n-uair ná a n-aimsir atá ro-ard a fhuaraideacht, acht a n-aimsir & a n-uair the.
790] Et dligid biad lucht na haísi so beith nísa reime do cháilideacht & nísa mó do chaindiacht ná biad na haísi roimpe & 'na diaig. Agus dligid mórán do biad reamur do chaithim; & bud follus anar ndiaid na biada atá imchubaid & animchubaid
795]
dóib.
{MS P page 364}Et bíth a ndeoch d'fhín shéim fhinn is luga as uisgeamail ná fín na céd-aísi, ar son togairmthi in fhuail & glanta an chuirp & togairmthi an alluis & fliuchaid na mball. Agus ní dligid a fínta beith
800]
ro-theasaidi ná ró-gér, innus nach tuitfidis a fiabras, ná a n-ainteas ae, ná a loscad leannann. Agus ar an cúis cédna dligid na neithe atá ro-ard a teasaideacht & a tirmaideacht do sheachna mur atá, pibur & musdard, gairleóg & a cusmaile.
805] Et as gearr an codlad rigid a leas lucht na
Do leith aicídi na hanma immorra, is intsheachanta go mór fearg & dobrón, óir cuirid siat an fhuil a n-ainteas. Et as í an aís so as mó atá imchubaid sin,
815]
do gnímarthaib na drúisi; óir atáit na boill co foirbthi innti, & an teas & na spiraid co láidir, & an sperma co himda. Et bud follus don taíb thís dín riaglacha speitsialta do-gabur ó égsamlacht na neithead nach nádúrda.
820] Et a ndiaig na haísi so tic an aís arsaid dá cuirfim regimen speitsialta. Agus bíth a fhis agad gurab í as inntinn ag follamnugad na sean-daíneadh co huilidi gach oileamain, & gach fothragad, & gach deoch ó fliuchaidthear & ó téigthear
825]
iat; & mur an cédna d'aimsir fhada in chodalta & an chumsanaidh.
Et gnáthuigthear linn finn d'imdugad a ngailib na sean-daíneadh ar son anfainne na bríge díleagthaigi. Ar an adbur sin leigisim linn finn
830]
atá arna imdugad ar shligid na n-inneadh, agá díleagad ar tús maille ré dig ar a mbeirbthear ysóip, & lé hoximel diureticach. Et folmuigthear ainnséin maille ré
iarapigra49 & lé ní ar a mbeirbthear
Item, adearmaid co ndliginn oileamain na
845]
sean-daíneadh beith so-díleagtha & oileamnach gu maith, & beith nísa luga a caindiacht & a nuimir ná annsna haesaib so is foicsidi roimpe. Óir ní bí dísgaílead imurcach ana corpaibh trí chruaidi a mball & trí anfainne a teasa; & is trít sin nach
850]
dligid siat mórán bíd ná proinneachad52 minic, óir is lór dóib beacán a n-aithfhégad na céd-aes, trí anfhainne na bríge díleagthaigi inntu. Más ead dleagur a n-oileamain do beith a caindiacht bic; óir is urusa lé corpaibh na sean-daíneadh an
855]
oileamain beac do chur ana cusmailius acht gé mall díleagaid an oileamain. Ar an adbur sin ní rigid a leas a n-oileamain go minic, óir teagmaid coma lór dóib caithim aen-uair annsa lá nádúrda, óir is urusa leis na sean-daínib an tréiginus
860]
d'fhulang.
Et is fír sin ag labairt do shean-daínib na
865] Et dligid na seanóiri proinneachad minic, óir múchthur a teas ó mórán bíd do chaithim a n-aen-fheacht, óir múchthur an tene beac ó mórán an chonnaid; & muna hoilti co minic iat do {MS P page 365}díbochthaidi an teas nádúrda & an fhlichideacht
870]
phrémamail a n-aenfheacht. Más ead, saílim gurab maith a n-oileamain fá thrí sa ló nádúrda mur so, innus co mbeith spás sé n-uaireadh idir in céd-chaithim & an dara caithim & ocht n-uaire idir an dara caithim & an treas caithim, innus co
875]
mbeith spás deich n-uaireadh nó aen-uair dég idir an céd-chaithim & an caithim déiginach. Agus is mur so beas an treas caithim, nísa mó ná an dara caithim, & an dara caithim nísa mó do méid53 éigin ná an céd-chaithim.
880] Et dligid siat gach uile biad ó ngeintear linn finn & linn dub & dúnus bél na cuisleann do sheachna do chaithim, mur atá, gach uile biad reamur rigin saillti bís anumal don díleagad, mur atáit, gnéithi na potáitsi, & éisg shaillti nó
885]
gan saillead54 & éisg phiastamla muiridi & co coitchinn na héisg ar nach bít lanna, & feólanna saillti, & én shnaídis a n-uisgib, & pasdae & arán slim & cinél na torthad fuar, mur atáit, ubla &
Agus as imchubaidi dona sean-daínib a sabsa55 do beith d'fhín ná d'fhinégra; óir atá an aigéid ro-animchubaid dona sean-daínib tréna beith fuar tirim, & hí ag luathad na harsaideachta.
895]
Agus idir chinél na spísrad as é an cainél & an sinnsér as imchubaidi dona sean-daínib, & co háirithi gach uile spísrad rannchuidigius ré teasaideacht & ré flichideacht.
Item, as imchubaid co mór mil dona sean-daínibh,
900]
& dligid an mil sin beith geal trom, nó cruaid so-gearrtha deadh-balaid. Et as imchubaid dona sean-daínibh feóil na n-ainmintid óg as a mbeantur, & gall-choileach, & mur an cédna feóil phetraisi & fhuiseóg & fheadóg, & uigi nuada
905]
boga, óir as urusa a ndíleagad & is maith oilid.
Et as iat so na héisg as imchubaid dóib, .i. éisg muiridi, & as a fhín bud fearr a mbearbad maille ré finél & ré hainéid nó ré psille; óir measraigid so a fuaraideacht & innarbaid a rigneacht
910]
imurcach.
Et as imchubaid an bainne do droing dona sean-daínib, ar son co n-oilinn sé co luath & co fliuchann na cuirp; & atá drong eile dá56 nach imchubaid, ar son gu ngeineann sé dúinti. Et
915]
do gnáthuigidur drong eile d'és bainne d'ól teinneas & rigad do beith fána cliathánuib deasa
An t-im, immorra, as imchubaid dona sean-daínibh é, óir fliuchaid & téigid & mínigid boill an ochta.
Na praiseacha, immorra, as imchubaid dona
930]
sean-daínibh iat, mur atá, biatus & finél & persille & borráitsi, sáitsi & minntus & a cusmaile chlaenus chum teasaideachta & chum flichideachta.
Na tortha immorra, as imchubaid dona sean-daínib iat, mur atáit, fígeadha tirma, & caera
935]
fíneamna, & almoint & pini.
Item, as imchubaid sinnsér mur shabsa dóib & diacalimintum co speitsialta d'oslugad dúintid na taeb theagmus dóib co minic.
Item as í an lictabáire do-níthear do thrí gnéithib
940]
an phibair as triacail dona sean-daínibh, óir
comfhurtachtaigid a mbríg díleagthach & osluigid a ndúinti. Et do-ní an comshuigiugad ré n-abur {MS P page 366}athanasia an cédna, & do-gébam a tuaruscbáil sin a n-Ainntidair.
infra 144-145
945] Et ní himchubaid fín nua geal uisgeamail dóib acht muna teagma tart ainmeasurda orra a ndiaig fhothraigthi. Agus dligid fín na seandaíneadh beith dearg séim deadh-balaid arsaig, óir téigid & oilid an fín sin co lór, & ceartaigid
950]
linn dub, & togairmid an fual, & fliuchaid na hailt, & calmuigid an bríg & an teas nádúrda; óir rigid a leas na sean-daíne uile ris sin57.
Et as iat so na potáitsi as imchubaid dona sean-daínib, .i. potáitsi do-níthear do choirci &
955]
d'éorna maille ré huisgi ar a mbeirbthear feóil inmolta.
Item, as imchubaid an deoch ré n-abur idromel dona sean-daínibh, óir osluigid sí na dúinti. Et dá mbeid dúinti a sligthib in fhuail beirbthear
960]
persille, & mersi, & fenél ar ydromel, & osglaid na dúinti.58 Et dá mbeid dúinti isna ballaib spiradálta, beirbthear dub-chosach & ísóip & casialinia maille ris na neithibh adubramar & oslaigid iat.
965] Et as imchubaid coimilt measurda dóib a cáilideacht & a caindiacht; & lé héduigib garba & lé lámuib garba dleagur an choimilt sin do dénum & aimsear do beith aturra. Et ní dliginn an choimilt sin beith an méide so, a cáilideacht ná
970]
a caindiacht, co treóróchad sé fuaraideacht & tirmaideacht a mballaib na sean-daíneadh, tré shligid dísgaílti na fliuchatan nádurda & an teasa
985] Et as í aimsear a ndleagur sgur do choimilt na sean-daíneadh, an uair thinnsgnait siat deargad & gné teinnis do gabáil chucu; & ní holc ar deireadh na coimilta a n-ongad lé holaid na holiua millsi nó na n-almont milis, innus comad feirrdi do
990]
coimédfaidi 3tirmaideacht nádúrda &61 teas nádúrda ball na sean-daíneadh an t-ongad sin.
Et moluim an choimilt so do dénum & an gaili folam, & roim biad & saethur do dénum mur an cédna. Et togthur inad measurda & aimsear
995]
measurda co nádúrda nó co healadnach chum an tshaethair nó chum na coimilta. Et an drong leis nach éidir saethur do dénum ar son anfhainne a mball nó ó chúis éigin eile, coimlínaid inad an tshaethair lé fothraigthib & lé coimiltaib. Et
Et déntur fothragad dó fá cheathair sa mí d'fhothragad ó comfhurtaigthear a fhliuchada &
1005]
a theas nádúrda, & measraigius tearcacht a ball. Et dligid an fothragad so beith d'uisgi milis; & moluim na neithe so do chur ann, mar atá, camamilla, & dá gné an sdicadois, hocus & holihoc: .i. curthar an hocus ann do measrugad tirmaideachta
1010]
na mball, & an sdicados & an camamilla ar son co calmuigid siat na boill, & co n-innarbaid a corthacht, & co togairmid an t-allus.
Et is maith moluim a ndeireadh an fhothraicthi a mboill do choimilt d'innarbad an tsalchuir atá
1015]
orra; & coimiltear ana diaig sin lé lámuib arna tuma a n-olaid na holiua, innus co mbeidis na boill fliuch a ndiaig an fhothraigthi. Et as é so comartha & termin a62 ndleagur an fothragad d'fhágbáil, an uair thinnsgónaid aigthi na mér
1020]
garbugad. Agus dleagmaid gu mór a thabairt dár n-úig gairdeachus an duine annsa fothragad; óir {MS P page 367}atá drong ann fhuilngius beith ann co fada & drong eile co gearr. Et na neithe eile bud inráid ar an coimilt & ar an fothragad fúicfid iat, óir
1025]
laibeórad díb sa cheathramad pairteagal don leabur so; & is lór a ndubramar ar na neithibh so do leith an regimen do-gabur ó deifriugad na n-aes.
infra 149Homines quidam sunt qui a generacionis prinnsipio sunt calidiores quam requirit humane
1030]
complexionis temperamentum & cetera, .i. atá drong dona daínib as teó ó thosach a ngeineamna ná mur iarus measurdacht an choimplexa daena; & atáit daíne eile bís nísa fuairi; & mur an cédna tuicthear dona cáilib aenda & dona cáilib
1035]
comshuigigthi. Agus ní beac an deichfir atá idir regimen na coimplex sin & regimen na coimplex measurda, dá raib sé 'na regimen choimédach nó threóraigtheach. Et ní hí ar n-inntinn ann so labairt don choimplex tuitius co beac a n-easláinti,
1040]
óir is éidir linn regimen na corp sin d'fhagbáil as na ráitib adubramar romainn & as na neithibh adéram dona coimplexaib thuitius co mór. Et smuainmid labairt annsa chaibidil so do na corpaibh thuitius co mór a n-easláinti mur atáit,
1045]
lucht fola deirgi, & leanna ruaid, leanna finn, & leanna duib.
Agus ar tús d'fhollamnugad shláinti coimplexa fola deirgi, óir as é an coimplex so is luga théit ó choimplex measurda & is luga is olc; óir adubradur
1065] Et atá lucht an choimplexa so ullam chum na
heasláinti ré n-abur cachecia, .i. droch-aibíc an chuirp maille ré truaigi, & co speitsialta chum gach uile easláinti darub cúis an morgad, & línad leannaigi, & dúinti, & co speitsialta línad fola
1070]
deirgi. Et ana leithéid sin do choimplex do gnáthuig fuil dearg imdugad, ar son co ráinig sé a leas gnáthugad minic cuislinni nó fásadairci,64 d'fholmugad fola deirgi. Et as inlicthi an chuisle do réir mar fhuilngius an bríg, & an aís, &
1075]
an gnáthugad, & an ealada, & a cusmailius sin dona neithibh rannaide iarrus nó thoirmiscius a ligin.
infra 151, 154
Labrum dona cuislinnaib as inlicthi & do mod licthi na fola, .i. in méid reagur a leas í a cáil &
1080]
a caindiacht, & dona riaglachaib eile as inchoiméda a timcheall a licthi.65 Agus biaid caibidil speitsialta (do grásaib Dia) a ndeireadh an leabuir so laibeórus don chuislinn.
Et ní hí an chuisle amáin rigid66 a leas lucht
1085]
an choimplexa so acht an leigeas lagthach leis; & ní d'fholmugad fola deirgi sin acht dá glanad. Et as iat so na leigis atá imchubaid chugi sin .i. na leigis míne beannuigthi, mur atá, agairg atá muinntearda, & manna, & casia67 fistula, pruna, &
1090]
uiola, & meadg, bainne gabair, borráitse, buglosa, mirabolani, fumus terre, & mórán dá cusmailib bus éidir d'fhaicsin a clár Salernitane. Gid eadh, biaidh68 caibidil speitsialta don taíb thís dín do mod gnáthuigthe na leigeas so.
1095] Et gnáthuigid lucht an choimplexa so mórán {MS P page 368}imurcach do beith acu, & co háirithi imurcacha an treas díleagad: rig69 a leas saethur láidir luath do chnaí na n-imurcach sin adubramar; óir do bud éidir dúinti do geineamain uatha sin; más
1100]
ead, do bad éidir morgad do beith ana corpaibh.
Et ar an adbur cédna rigid a leas mórán coimilta & a beith láidir, & déntur fothragad dóib & an gaile folam uair sa seachtmain an méid is luga.
1110] Tuillead: .i. atá an coimplex so ullam chum morgaid na leannann; más ead, is maith gnáthugad dona neithibh chathuigius a n-aigid an morgaid, mar atáit, na neithe fuara tirma gan beith olamail ná méith, ná milis, ná deathmur & ag nach bia
1115]
substaint fhuilingtheach rannchuidigius ré flichideacht aicídig eachtrannaigh, mar atáit so: .i. tortha glasa nuada, mur atáit, fígeadha, & caera fíneamna, & almoint; & go háirithi gnéithe an bainne atá nua dleagur a seachna, & fínta millsi, &
1120]
feólanna teasaidi fliuchaidi olamla, mur atá, feóil muilt.
Agus as iat na coimplexa so is luga gortaigthear ón tréiginus, óir teagmaid comad lór dóib caithim fa thrí sa dá lá.
1125] Agus is cumachtaigi na coimplexa so a ngním na coimriachtana náid na coimplexa eile.
Item is luga gortaigthear na coimplexa so ón neam-chodlad náid na coimplexa eile, & is mór tromuidthear ó chodlad mí-measurda iat; & ar
1130]
an adbur sin dligid beith neam-chodaltach a n-aithfhégad na coimplex ele.
Item as imchubaid dóib fearg do dénam co
1135] Et70 ní himchubaid biada oilius go mór dóib, acht biada gá mbí beacán d'oileamain maith.
Et ó atá an coimplex so go lór ullam chum dúintid na cuisleann, as maith aibstinens do dénum ó na biadaibh & ó na deochaib chúisigius
1140]
na dúinti. Más ead, seachnaid siat na biada reamra, rigne millsi méithe olamla & mur sin dona deochaib buaideartha reamra millsi. Agus seachnaid siat fothragad tair éis bíd & saethuir, & fín reamur láidir, & coimriachtain & mórán
1145]
digi; & is cúis d'innarbad an bíd ón gaile gan díleagad fuirfe na neithe sin; & an uair roithid na biada mur sin chum na cuisleann do-nít71 dúinti inntu.
Et is lór ar labramur do choimplex fhola deirgi.
1150] Más ead, labrum do choimplex leanna ruaid, atá teasaidi tirim, & adeirim an drong agá fuil an coimplex sin co fuilid ullam chum fiabrais lasamhuin & co háirithi annsna haimsearaib teasaidi. Más ead, moluim gurab imchubaid oxisacra aenda &
1155]
síróip uiole & nenufair72 dóib. Et as résúnta na síróipi adubramar do beith deadh-balaid maille ré méid éigin do spicanardi & do chainél, óir anfainnigid na síróipi sin an gaili do méid73 éigin.
Óir gnáthuigid na complexa sin linn ruaid d'imdugad inntu, & co háirithi isna haimsearaib
1165]
teasaidi, & as imchubaid dóib neithe fholmuigius linn ruaid co rannaidhi, mur atá, reubarbarum, & sgamonea arna bearbad, & mirabolani siterini, & casia fistula, & a cusmaile.
1170] Agus dligid regimen na droingi so beith a' claenad chum fuaraideachta & chum flichideachta, óir atáit siat ullam chum tuitme a n-easláintib coilearda teasaidi tirma. Agus atá in coimplex sin ullam chum na haísi arsaigi, & ar an adbur
1175]
sin rigid a leas neithe fhliuchus a coimplex & chathuigius a n-aigid na harsaideachta, mur atáit, na biada inmolta so, .i. éin chearc & choileach óga, & boill fhuirimeallacha na muc, & feóil laeg, & fínta inmolta deadh-balaid gan beith deathmur
1180]
ná ro-gér; óir idir na huile ní as é an fín is luaithi oilius.
Agus is imchubaid fothragad uisgi milis dóib. Agus dligid codlad do dénum, & neam-chodlad & {MS P page 369}saethur anordaigthi meanman & cuirp do sheachna,
1185]
óir is beac do shaethur láidir rigid a leas an drong so.
infra 157-158
Agus is mór gortaigthear iat ó thréiginus, & trít sin oiltear fá dó sa ló nádúrda lucht an coimplexa sin. Agus ní dligid a mbiada beith
1190]
ro-shéim ná fuilingtheach, óir, dá mbeidis, do hinntóchaide a n-aignead leanna ruaid iat, tré géiri a teasa. Más ead dligid siat a mbiada do beith láidir chum a ndíleagtha.
Et gortaigthear lucht an choimplexa so co
1195]
mór on choimriachtain anordaigthi; dá réir sin is beac rigid a leas ria, acht gé atáit siad a' claenad chum an gníma sin ar son a teasaideachta.
Item, is beac rigid a leas lucht an choimplexa so cuisle, do ligin, ar son gurab í fuil dearg
1200]
folmuigthear innti, acht an méid innfhuarus an corp & innarbus na deathaige.
Ó do labrumur do regimen coimplexa fola deirgi & leanna ruaid, labrum anois do regimen coimplexa leanna finn, atá fuar fliuch; & ar an
1205]
adbur sin dligid a regimen beith a' claenad chum teasaideachta & chum tirmaideachta. Más ead gnáthuigid siat biada & deocha chlaenus chum teasaideachta & chum tirmaideachta, mur atá, arán cruithneachta fá curthar salann & lauén a
1210]
caindiacht inmolta; & dá curthar síl finéil & ainísi & a cusmaile ar an arán, is móidi a dísleacht.
As iat so na feóla as imchubaid dóib .i. feóil én mbeac do-ní eitillach, & petraisi, & turtar, & culúr74 óg, & coiníneadh óg; & ní himchubaid
Na héisg immorra, as imchubaid75 dóib as iat so
1220]
iat, mur atáit, na héisg oiltear a n-uisgi milis, leanaid siat an coimplex so. Na héisg lannacha muiridi as iat is luga do-ní urchóid dóib; & moluim iat dá mbeirbthear a fín iat maille ré síltaib teasaidi diuereticacha.
1225] Agus is mór rig a leas in coimplex so ré saethur. Agus is beac gortaigthear ó thréiginus iat; ar an adbur sin teagmuid comad lór dóib caithim aen-uair sa ló. Et ní dleagur a mbiad do beith do-díleagtha; & ní dleagur an deoch do beith
1230]
d'uisgi ná do linn, acht a beith d'fhín láidir deadh-balaid & beith séim do shubstaint & do gním.
Agus is beac rigid a leas lucht an choimplexa so ré cuislinn, acht is mó rigid a leas leigeas lagthach fholmuigius linn finn; óir do gnáthuig
1235]
an coimplex so linn finn d'imdugad ann, & co speitsialta annsa geimrid. Agus as imchubaid linn finn d'fholmugad a tosach an earraig an tan sin. Et díleagthur an t-adbur ar tús maille ré hoximel aenda nó diuereticach nó sgilleticum,
1240]
maille ré huisgi ar a mbeirbthear ísóip & minntus. Et ana diaig sin folmuigthear é lé diaturbit, nó lé huisgi ar a mbeirbthear polipodium & mirabolani
1245] Agus as beac gortaigthear an coimplex so ó choimriachtain; & atáit gu lór a cumachtaigi chum na coimriachtana ginco mór a n-áilgeas76 tré uireasbaid an teasa, & urchóidigid dóib gan aen-réd do dénum di.
1250] Agus as imchubaidi sdufa dóib ná fothragad uisgi milis; & as imchubaidi fothragad raibi, co nádúrda nó co healadnach, dóib. Agus as imchubaid neamchodlad co gnáthach dóib; & is orchóideach codlad imurcach fada do lucht an
1255]
choimplexa so. Coimplex leanna duib immorra, as fuar tirim é; & is é as measa dona coimplexuib & is ullma chum na harsaideachta. Et rigid a leas lucht an choimplexa so regimen téigius & fhliuchus ana mbiaduib & ana ndeochaib & an
1260]
gach ní ele.
Et bíth arán na droingi sin do chruithneacht glain gan salann maille ré caindiacht bic laibín; & bíth a n-arán bog. Et bíth a feolanna teasaidi fliuchaidi mur atáit so, .i. feóil chabún arsaig &
1265]
óg & a cusmaile. Agus bíth a fín deadh-balaid séim; & is dona neithib is mo as imchubaid do {MS P page 370}choimplex leanna duib sin.
Agus as imchubaid coimilt measurda & saethur measurda & fothragad uisgi milis. Agus rigit a
1270]
leas codlad fada. Agus is animchubaid coimriachtain do lucht an choimplexa so, óir fuaraid
1275] Agus ní himchubaid tréiginus dóib. Agus rigit a leas biada so-díleagtha ar son co fuil an teas ré n-abur innatus anfann acu; & mur an cédna ní fhuilngid siat caindiacht imurcach an bíd.
1280] Et ní himchubaid cuisle do lucht na coimplex so, acht is mó dleagur leigeas lagthach do thabairt d'fholmugad leanna duib. Et as iat so na leigis fhodnus chugi sin, .i. mirabolani Inndi & pólipodium & lapis lazuli & duilleóga sene & clamán
1285]
lín & a cusmaile; & dleagur na leigis díleagthacha do thabairt roim na neithib so. Et as iat so na leigis díleagthacha sin .i. borráitsi & buglosa, tím & crim muice fiada, origanum & calimint, fumus terra & a cusmaile; & déntur na neithe so
1290]
roim an purgóid & taburthar an phurgóid a tosach
an earraig & a ndeireadh an tshamraid.
Agus is lór an beacán so adubramar do regimen an tuitme big theagmus annsa gné daena, & bu follus regimen an tuitme theagmus an gach aen-ball
1295]
don taíb thís dín.
Non eodem regimine indigent pingues naturaliter, & cetera, .i. ní hinann regimen dligid na daíne
Agus dá teagma an anfainne sin do leith an
1305]
choimplexa bíth 'na cúis don truaigi mur so, .i. nach éidir leis na ballaib an oileamain do tharrang chucu, nó arna tarrang nach éidir leó a díleagad, & tic truaigi na mball uaid sin. Et teagmaid do droing éigin a mbaill do beith láidir ag dénum an
1310]
atarraing sin, & gan a mbeith reamur acht a mbeith truag co nádúrda; & as ó láidireacht an teasa ag dísgaílead teagmus sin & ó anbainne bríge claechluigthi na mball & ó anumlacht athnuaigthi na mball. Et teagmaid cló na ballaib
1315]
beith anumal chum a n-athnuaigthi ar son a cruaidi & a tirmacht, mur is follus a lucht leanna duib, nó ar son láidireacht na78 cnaí, mur is follus a lucht leanna ruaid. Óir atá teas gér cnaíteach acu innus co cnaídinn an teas sin an ní do dligfid
1320]
inntóg79 a substaint na mball ón80 chlaechlódh.
Et as éidir a thuicsin as na neithib sin cúise na reime imurcaidi tic ó náduir.
Nam oppositorum opposite sunt cause81, .i. is cúise contrárda bís ag na neithibh contrárda:
1330] Et ar an adbur sin dá teagmad co mbeith duine éigin truag ar son dígbaidthi na feóla & in méthraid dligid sé gnáthrugad dona neithib do-ní téigid & fliuchad, & do biaduib oilius co mór & is urusa do díleagad & d'inntóg a cusmailius na mball.
1335]
Agus dleagur boill an treas díleagad do chomfhurtacht innus coma móidi do tarróngthaidi an oileamain & do díleagfaidi & do coinneóchaidi & do hinntóchaide. Agus dligid sé gnáthugad dona neithibh chathuigius a n-aigid na tirmaideachta
1340]
& an dísgaílti. Et as imchubaid don droing lérb áil a cuirp do reamrugad aipstinens do dénam ó na neithibh saillti & géra & aigéidigthi, acht muna gnáthuigthear iat mur shabsa82 innus coma feirrdi in tochlugad.
1345] Ar an adbur sin is maith do reamrugad na corp cruithneacht beirbthi & uigi boga, & liti do {MS P page 371}min chruithneachta, & mur an cédna rais, & pónuire bristi ar mbuain a croicinn di, bainne & cáisi nuad, & almoint millsi & cnó nuada aipchi, cearca
1350]
& éin méithe, colum arna rósdad & fín maith mur an cédna, & gnáthugad do chluithib & do gairdeachus co minic, & gan cuisle ná purgóid do gnáthugad
1360] Et gibé shanntaigius na bríga so do chalmugad, .i. bríg an treas díleagad, & co speitsialta an bríg atarraingtheach & an bríg díleagthach, as ro-maith dóib roim dul a fothragad a mboill do choimilt co measurda, & ana diaid sin ceirín do phic do
1365]
chur orra, & saethar measurda ainnséin, & fothragad 'na diaid sin, & a tirmugad ainnséin lé héduigib tirma, & a n-ongad ainnséin maille ré beacán d'olaid na holiua nó do chamamilla, & a oileamain co gnáthach leis na biaduib do gnáthuig sé.
1370] Agus is follus as na neithib sin adubramar regimen na ndaíneadh reamur tair éis a chéile. Óir as imchubaid dona daínibh reamra, do choiméd83 a sláinti, diet oilius co beac & a beith a caindiacht móir, & gach uile ní do-bearar dóib
1375]
a beith ac toirmeasc na reime do méid éigin.
Más ead, gnáthuigid siat fothragad roim a cuid, & méduigthear a saethur, & ongthur lé holadaib dísgaílteacha iat, & gnáthuigid siat trifeara beac & lictabáire do-níthear do lactuca84 & triacail co
Et is follus as na ráitib sin cinnus reamraigthear na baill truaga, & cinnus truagaigthear na boill reamra.
Et is do leith atarraing na hoileamna chum
1395]
na mball, & a connmála inntu, & a hinntóg ana nádúir, reamraigthear na boill. Et coimlíntur na hoibrigthi so lé coimilt & lé deargad na mball maille ré leigeasaibh deargus iat & lé huisgi te do dortad orra, & fá deóig linemintum do phic do
1400]
chur orra mur adubramar romainn.
Agus mad áilt ball atá roi-reamur do thruagugad, furtachtaigid chugi sin an ball do chur a n-inad fhuar a comnuidhi, & sligthi na hoileamna chugi sin do cheangal co cruaid, & an oileamain do
1405]
tharrang chum a chontrárda, & epitima do chur ar an mball toirmiscius a reamrugad; & curthur cimolea & cerusa luaidi85 maille ré súg gaifne
Tota regio corpuris humani & cetera, .i. atá régión an chuirp daena co huilidi arna dealugad ag na daínibh co huilidi a ceathra rannuib: an
1415]
céid-région díb, .i. régión na mbríg ainmidhi, mur atá, an inchinn & na baill atá 'na comursanacht; an dara régíon, .i. régión na bríge spiradálta nó {MS P page 372}na bríge beóthaigthe, mur atá, an craidi & na baill atá 'na chomursanacht; an treas régión, .i.
1420]
régión na bríge nádurda, mur atá, an gaile & na
hae & an tshealg & na hinne; an ceathramad régión, .i. régión na bríge geineamnaigi, mar atáit, na huirgi & an tslat fhearrda & matrix & a muinél annsna mnáib.
1425] Óir atáit na baill sin éxamail do réir choimplexa & comshuigigthi & oibrigthi, más ead, do réir chonsiquens, dligid regimen éxamail. Ar an adbur sin tinnsgnam on cheann, & labrum ar tús dona neithib choimédus croicinn an chinn & an gruag.
1430] Óir coimédtur croicinn an chinn ó scaibies & ó
Et círthur an ceann lé cír do chnáim íbóire gach lae & co minic, óir oslaigid sin na póire & innarbaid na deathaigi do éirig chum na mball uachtarach. Et dá mbia an gruag égruaid
1440]
so-sgrista, déntar folcad dí do luaith oliua & don fholcad do-níthear de. Et déntur folcad d'uisgi ar a mbeirbthear dub-chosach, & d'éiginn talaim dóib.
Tuillead: coimiltear préma na gruaigi lé
1445]
holaid ainéidi & masdix & oliua, óir imdaigid & coimédaidh sin an gruag. Tuillead: bíth a fhis agad gurab cumachtach an dísleacht atá ag púdur lapis lazuli do choiméd fhinnfaid an fhabra. Item, coimédaidh fín ana mbeirbthear bleta
1450]
finnfad na fésóigi,86 & co háirithi dá n-innaltur dí d'éis a bearrtha; & is maith innlad a fín amáin annsa chás so. Tuillead: dá n-innaltur an fhésóg co minic a huisgi fhuar cuirid an léithe a maille, & toirmiscid a tuitim. Et comaentaigid na sean-daíne
1455]
eagnuidi uile annsa chás so co ndéin mirabolani Kebuli arna chaithim mur shabsa an léithe do chur a maille, & coimédaidh an gruag dub co maith, & do dearbad so co minic.
infra 169-171
Sanitas ceribri, .i. coimédtur sláinti na hinchinne
1460]
lé deathaigib & lé balad spísrad ndeadh-balaid, mur atáit so, .i. lignum aloes & ambra, & luibi deadh-balaid, mur atáit so, .i. maiorana87 & balsamita & uiola & a cusmaile. Agus comfhurtachtaigid so an inchinn & toirmiscid in reuma
1465]
& leigisid teinneas emigrania, & as imchubaid co speitsialta na neithe so annsa geimrid. Et leagar deathaige neithead ndeadh-balaid fuar annsa tshamrad fán inchinn, mur atá, rós & sanduile & a cusmaile.
1470] Et is maith an biad dóib gearrcaig & uain óga arna mbearbad a mbeacán uisgi, óir coiméduid siat sláinti na hinchinne; óir adeir Aristotul co coimédann & co méduighid na gearrcaid an inchinn, & co coimédann a cédfada.
1475] Tuillead: leagar deathach uisgi the faí an ceann ana mbeirbthear camamilla & sdicados & mentasdrum. Tuillead: édrumaigid an tsraedach88 ar céd-longad an inchinn, & innarbaid meisgi na cédfad, & toirmiscid an léithe, & innarbaid na
1480]
deathaige. Más ead ní hindearmaid an tsraedach a coiméd na hinchinne.
Óir urchóidigid so don inchinn co mór, .i. an neim-díleagad & truailliugad an díleagtha, óir is iat sin is prém dá gach uile easláinti.
1485] Sanitas oculorum, .i. coimédtur sláinti na súl
Tuillead: leagur deathach uisgi the ara mbeirbthear finél do glanad na súl ó fhlichideacht reamuir;
1495]
& is éidir na luibi so do bearbad ar fín finn, & is éidir na luibe eile so do chur farú, mur atá, eufrasia
& ruib, ueruena & seledonia, & is mór fhurtachtaigid sin dona súilib.
Et comfhurtachtaigid radurc na neithead uaine
1500]
iat, & do-ní89 an dath dub & an dath geal a chontrárda sin, óir in méid téid in dath ó inmeadón as í an méide sin anfainnidius sé in radurc.
Et ní urchóidiginn aen-ní don radurc mur do-ní in codlad fada & an gaile lán, & mur an
1505]
cédna don choimriachtain. Tuillead: anfainnigthear an radurc ó chaithim na neithead ndeathmur, mur atáit, uinneamain & gáirleóg & a cusmaile; & do-ní pibur cas & an aigéid & préma na raidisi & coblán an cédna; óir dorchaigid &
1510]
anfainnigid gach uile ní deathmur an radurc. Agus co speitsialta na daíne bís amuirseach ar a radurc seachnaid siat neithe saillti & deathmura & aigéidigthi & géra; & seachnaid siat fuacht &
1520] Tuillead: urchóidigid sgeathrach & caí & fothragad dona súilib. Tuillead: gnáthuigid mirabolani Kebuli co ro-mór do chomfhurtacht & do chalmugad an raduirc. Agus tar gach uile ní lacthur an brú, óir is ro-mór chalmuigius sin an radurc.
1525]
Agus coimédaid so in radurc co ro-maith & calmuigid na súile & glanuid ó fhlichideacht reamuir iat, .i. na súile & na fabraidi d'innlad co measurda a huisgi fenéil90.
Dicunt quidam .i. adearaid drong éigin nach
1530]
fuil leigeas is mó as imchubaid dona cluasaib ná uinégra láidir do chur inntu ar céd-longad; óir comfhurtachtaigid sin innsdruimint an éisteachta & toirmiscid flux an reuma nach tuitid sé ón inchinn chucu. Et is laidiridi an t-oibriugad
1535]
do-dénad sí dá mbeith méid éigin cló shúg minntuis tríthi; óir is maith glanus sin sligthi na cluas ó na himurcachaib reamra thoirmiscius an t-éisteacht & geinius mórán d'easláintib isna cluasaib. Item, ola na n-almont searb arna mbearbad ar eithnidib
1540]
na n-almont arna cur annsa chluais91, oslaigid & comfhurtaigid puill na cluas. Et is dona neithibh
1550] As iat so na neithe choimédus sláinti orgáin an bolltanaid: .i. an tsrón do glanad co sdúidérach óna himurcachaib reamra rigne innus nach mairfid aen-réd díb innti; óir an uair anaid sin co fada annsa tsróin geinit bréntus & truaillid an bolltanad.
1555]
Et seachnaid siat gach uile droch-balad, & co háirithi an droch-balad bís a n-inaduib cumga doimne a mbí aér truailligthi dorcha nach éidir lé gréin dul dá innsaidi do chnaí na ndeathaigead truailligthi, & do glanad an aéir éirgis díb. Óir
1560]
truailltear an spirad beóthach ó thruaillead an aéir. Agus ó gnáthugad an aéir thruailigthi ní mothuigthear an droch-balad truailligthi; más ead as éigin neithe deadh-balaid do gnáthugad, mur atáit, deathaigi neithead ndeadh-balaid, mur atá,
1565]
crann na hola & ambra & cainél maith; & boltanaid siat must do choiméd na spirad ainmidhi.
{MS P page 374}Et coimédtur an bél ana shláinti dá measgthur fín bog ann roim an cuid & na diaid; & glanaid so an bél & tirmuigid & cnaíid na fliuchada thuitius
1575] Et coimédtur sláinti na teangad lé hinnlad a huisgi ar céd-longad & a coimilt lé mil & lé púdur sinnséir; óir innarbaid sin a reime imurcach & cuirid a seingi hí. Tuillead: as imchubaid coblán do chaithim nó do chogaint, nó gargaraisim93 do
1580]
dénam de ar reime na teangad; ar an adbur sin co speitsialta luathuigid an coblán urlabra & siubal na naídin an tan caitear94 é, & comfhurtachtaigid na hailt & na musguile mur an cédna. Tuillead: .i. saeruid connmáil na spísrad ndeadh-balaid
1585]
ar céd-longad annsa bél in teanga óna reime, & furtachtaigid an t-uirgill, mur atá, nutmuic & cubibe. Agus is námuid don teangaid na cnó; ar an adbur sin as intsheachanta iat a coiméd shláinti na teangad, & mur an cédna dona
1590]
cnoib Gaídealacha.
Mas ead, adeirim co coimédtur feadáin an sgamáin & meiri95 lé heanbruithi cearc méith & lé feóil uan leith-bliadna96 ar mbearbad neitheadh
Et dligid an drong gá tuitinn uvula97 sgeathrach do sheachna. & co speitsialta ar céd-longad. Tuillead: gibé shanntaigius na boill adubramar do choiméd seachnuid siat deocha fuara bís fuar co
1610]
gnímach, & co speitsialta uisgi fuar. Et an uair bít na boill adubramar anfann ón dig so fédaig spasmus teagmáil a meiri, & do réir chonsiquens bás ó easbaid na hoileamna do tharrang; óir an uair marbthur meiri ó dig fhuair ní héidir leis
1615]
beith ana inmeadón chum an atarraing ná chum an tsloigthi.
Agus bíth a fhis agad co n-oilinn & co comfhurtachtaiginn cicera an sgamán arna nglanad óna croicinn fhuirimellach, & arna mbrisid &
Tuillead: .i. fín milis beirbthi arna glanad óna shubstaint reamuir léna bearbad, is mór tharbaigius sé don sgamán & dá fheadánaibh. Et is cumachtach
1635]
in dísleacht atá ag sgamánuib sinnuig do choiméd99 sgamán an duine. Et is ro-maith chum an neith chédna partáin tsrotha & oisridi arna mbearbad, & do mínidius-sa féin so annsa {MS P page 375}tráchtad do-rinnius d'ematoica & do ptisis.
1640] Agus bíth a fhis agad a tosach na hoibre so gurab intseachanta in ní thogairmius an fhearg & an cumgach; óir is fiadnuise neich éigin eagnaid
1660] Tuillead: seachaintear aer brén ceómur neamglan, óir ní héidir an spirad beóthach do choiméd ó atarrang an boltanuid maith & an aéir maith, óir is uatha sin coimédtur an craidi. Agus is dona neithibh is mó ó coimédtur é fín maith
1665]
séim deadh-balaid. Et ní fadar101 aen-ní ar an adbur sin is mó chomfhurtachtaidius an spirad & an craidi, & choimédus an teas nádúrda ná fín maith arsaid deadh-balaid arna ól co measurda; óir glanaid an fín an fhuil & innarbaid a teimil.
1670] Et is mór fhurtachtaidius suidi a n-inadaibh
1680] Agus an ní as inráid d'aen-ní, .i. bríg an chraidi do chomfhurtacht, coimlíntur sin lé fín séim & lé biaduib geinius fuil shéim, & lé gairdeachus & lé cumsanad na neitheadh ndeadh-balaid, & lé seachna na neithead do-ní fearg & dobrón, & lé
1685]
togairm na neithead sográduidthi, mur atáit éduigi & comnaidhi a n-inad sográdach. Agus is mór fhurtachtaidius síróip chomshuigigthi do shúg na n-uball milis & do shúg om na cruaichi Pádraig an craidi. Et bíth a fhis agad na neithe
1690]
chomfhurtachtaidius an craidi co fuil cuid díb 'na corpaibh measurda, mur atáit, creasanna & ór & airgid & cruach Phádraig; & atá cuid ele te, mur atá, cainél, sidaual & cróch & muscus & mellisa & a síl, cardamomum & cubebe; & atá cuid eile
1695]
díb fuar, mur atáit, niamanna & carabe, campora & cruel,102 sandali, rós, spodium, terra sigillata103 & coriandrum. Tuillead: .i. comfhurtachtaigid uigi cearc co coitchinn an craidi, óir geinid siat fuil
Óir cúisigthear sláinti an chuirp co huilidi ó shláinti an gaile, ar an adbur sin ní hinmainneachtnaigthi coiméd an gaile; óir is amlaid atá an gaile isna hainmintib mur bís an phrém isna
1705]
crannuib; óir is ón phréim tic oileamain chum an phlannda uile; ar an adbur sin muna hoiltear {MS P page 376}an phrém seargfaid104 an plannda uile; et dá mbia oileamain na préime animchubaid ní fada mairius an plannda. Et is mur sín an uair nach oiltear an
1710]
gaile, nó an uair nach díleagthur an biad téid ann, seargaid an corp uile; óir an uair bis seachrán follus annsa ghaili ní ceartaigthear annsna ballaib eile é, & mairid an oileamain neim-díleagtha animchubaid dá hinntóg a n-oileamain & a substaint
1715]
na mball. Óir as ead as beatha ann ní coimsheasmach maille ré hoileamain, ar an adbur sin dleagmaid beith deithideach co mór a coiméd shláinti an ghaile. Et furáilid drong dona daínibh eagnuidi an sgeathrach do thogairm uair sa mí co
1720]
mín lé huisgi mbog maille ré beacán aigéide, óir glanuid so an gaili ó imurcachaib an bíd & na digi & na ndroch-leannann.
infra 182-183
Tuillead: .i. caera fíneamna do chaithim ar céd-longad & comfhurtachtaigid an gaili & ceartaigid
1725]
a droch-coimplex. Agus do-ní aipsint & spicanardi arna n-ól mur dig an cédna, óir calmuigid & coimédaid é, & innarbaid na himurcacha, & dísgaílid cruas an gaile. Agus mar an cédna comfhurtachtaigid gnáthugad na lictabáire do-níthear
1730]
do masdix & do lignum aloes105 an gaile. Et gnáthuigthear na biada do-níthear dona hénuib do chomfhurtacht an gaili, mur atáit, petraisi & turtair óga arna mbearbad a n-uisgi. Et seachuid gan uisgi fuar d'ól ar a chuid acht a
1735]
ndeireadh a choda má do gnáthuig sé é, & munar gnáthuig gan a ól; & as beac dleagur a ól an tan sin.
Tuillead: síróip róise & hí deadh-balaid ó lignum aloes coimédaidh sí sláinti an gaili &
1740]
tarbuigid dó. Adeir Aristotul co comfhurtachtaidinn trí .3. do lictabáire do-níthear do reubarbrum & do lignum aloes ar céd-longad teas an ghaile, & co calmaiginn an díleagad, & co nglanann bél an ghaili ó linn fhinn, & co togairminn an
1745]
tochlugad, & co n-innarbann an gaethmuireacht. Et mur an cédna ceartaigid uisgi róise maille ré masdix & ré feóil an ubaill buidi an gaili.
Tuillead: is mór moluim gnáthugad coriandrum a sabsa, & curthar annsa sabsa sin .3. do lignum aloes,
1750]
clóbus, sbicanardi, sandali & nutmuic, .3. co
Et urchóidigid don gaile tochlugad an bíd & gan a fhadbáil, óir do-ní sin léimneach & saethur follus annsa ghaili. Agus is olc fothragad a cédóir tair és bíd. Agus is olc an biad do droch-cogaint ar
1765]
an mbord. Agus is olc fuacht imurcach nó teas imurcach don cheann & dona ballaib fuirimeallacha & urchóidigid co ro-mór don ghaili. Agus urchóidigid linn úr & gach uile leigeas dísgaílteach dó. Et urchóidigid co coitchinn gach uile ní do-ní
1770]
urlagad don ghaili.
Tuillead: .i. is dona neithibh is mó anfainnidius an gaili connmáil na ndeasgad & na gaethmuireachta ann, & coimriachtain mí-measurda, & co háirithi dá mbia sí a ndiaid repletion an bíd.
1775] Tuillead: .i. urchóidigid neam-chodlad mí-measurda & easbuid an tshaethuir & sgeathrach shaethrach don gaili. Et is mór fhurtachtaigius gnáthugad na sgeathraigi gan beith saethrach é, óir do-ní sí inad purgóidi & a dénum co hinmolta.
Labrum ana diaid sin do choiméd shláinti na n-ae. Agus adearmaid co comfhurtachtaigthear & co coimédtur sláinti na n-ae ó gach uile biad as
1790]
urusa do díleagad & geinius fuil maith shéim, mur atá, feóil meannán & cabún & petraisid & cearc, & uigi, & a cusmaile do biadaibh. Tuillead: as intuicthi co médaiginn gnáthugad na neitheadh so na hae & co ceartaigid a ndroch-coimplex, mur
1795]
atáit, ubla gráineacha millsi & caera fíneamna a n-égmuis a croicinn. Et téigid an fín bis séim ana shubstaint, & a ól co measurda, na hae, & osgluid a ndúinti. Item comfhurtachtaigid na leigis dísle so na hae, & as iat as tobur dona
1800]
leigeasaibh eile chum na n-ae, mur atá, epatorium, .i. an sáitsi Gaídilach, & ae aba & sginantum, spicanardi, caera fíneamna, sandali, endiuia & a cusmaile.
Tuillead: dligi a fhis do beith agad gurab dona
1805]
neithibh is mó do-ní urchóid dona haeib, & ní dóib amáin acht don gaili, biada do-díleagtha do chaithim, & seachrán uird in chaithme. Et do-ní
Et bíth a fhis agad co ndligid na leigis ana fuil seirbi & géiri beith maille ré stipeacdacht éigin ó ndéntur na hae do chomfhurtacht, mur atá, cainél & sdicados & squinantum, spicanardi,107
1825]
cróch & a cusmaile. Item bíth a fhis agad gurab imchubaid cnó Gaídilacha dona haeib uile, óir ní fhuil teas ró-dásachtach inntu & atá osglad & is maith an chimus108 geinit. Agus as imchubaid ae meic tíri & feóil sheilchi dona haeib. Agus as
1830]
imchubaid mur an cédna gnéithe endiuia dona
haeib do leith a coimplex & do leith a ndísleachta, & co speitsialta na gnéithe is mó ana fuil seirbi díb. Ar an adbur sin dá mbeid na hae te ullmuigthear endiuia maille ré mil & measraigid sin a n-ainteas.
Labrum anois don tsheilg. Óir is í in tshealg is cúis & is innstruimint don gáire; ar an adbur sin gibé agá mbí sealg arna hinordugad co maith,
1840]
& hí láidir do glanad na fola reime buaideartha ó nach éidir an corp d'oileamain co maith, bít siat subáltach neammbrónach. Agus a chontrárda so, gibé gá mbí sealg anfann ní héidir leo an fhuil reamur do glanad, & siblaigid sí trít na
1845]
cuisleannaib chum an chraidi & chum na mball eile, & do-ní sin duine dobrónach & smuaintigthi leanna duib aigi. Ar an adbur sin dleagur sláinti na seilgi do choiméd.
Et furtachtaigthear an tshealg lé biaduib oilius
1850]
co maith hí & osluigius a dúinti, mur atáit so,{MS P page 378}
.i. cearca beirbthear a mbeacán eanbruithi & aigéid mur shabsa, & bainne úr mur bligthear é maille ré beacán siúcra, óir osglaid so dúinti na seilgi & coiméduid a sláinti. Agus do-ní fín dearg
1855]
arna ól co measurda ar an cuid in cédna. Agus is tarbach uormont d'ól maille ré mil annsa chúis chédna, óir ceartaigid sin coimplex na seilgi.
Agus seachnuid siat na neithe reamra stipeacda & na tortha, mur atáit so, .i. péireadha & oráitsi &
1860]
mespila & a cusmaile; óir cumgaigid siat póire na seilgi & anfainnigit na hailt. Agus seachnait siat feólanna reamra, mur atá, feóil daim & gabuir
Labrum anois do choiméd shláinti na n-inneadh. Agus is de sin a nglanad ó na himarcachaib
1870]
connaimthear inntu, & mur an cédna ó na leannuib rigne & ó na neithib eile leath-amuith do nádúir do gnáthuig imdugad inntu ó mailís an regimen nó óna n-anfainne. Ar an adbur sin glantur na hinne óna n-imurcachaib & óna leannuib rigne
1875]
maille ré dig d'uisgi meala ar céd-longad, & lé caithim fígead tirim méith ar céd-longad, & lé dig d'uisgi ara mbeirbthear iad. Agus fodnaid eanbruithi gearrcach méith nó uan mbliadna arna mbearbad maille ré bleta mur an cédna.
1880]
Agus fodnaid eanbruithi sein-chirci arna bearbad maille ré polipodium & ré hainís chum an neith chédna. Agus as imchubaid uisgi ara céid-beirbthear coblán chum an neith chédna. Tuillead: bíth a fhis agad co comfhurtachtaigid caera na fíneamna
1885]
arna caithim ar céd-longad na hinne. Item, adearaid drong co coimédann rais110 arna bearbad ar bainne nuad & arna caithim na hinne, & co n-oilinn iat.
Et gibé lérab áil sláinti a inneadh do choiméd
1890]
seachnad sé gach uile biad aigéidigthi gér reamur
Tuillead: saethur a ndiaid bídh co grod, & co speitsialta deoch uisgi fhuair & mórán fína a
1905]
ndiaid bíd, urchóidigid co ro-mór dona hinnib. Et anfhainnigid coimriachtain imurcach d'éis móráin bíd na hinne. Et leigeasaidh gairleóg om do chaithim teinneas fuar na n-inneadh, & innarbaid sí in gaethmuireacht reamur, & ar an
1910]
adbur sin adearar triacail na mbodach ria. Et adubradar drong dona daínib eagnuidi co n-innarbann gáirleóg arna bearbad maille ré feóil méith gaethmuireacht mór na n-inneadh.
Labrum anois dona háirnib. Agus as imchubaid
1915]
biada so-díleagtha dóib, mur atá, arán cruithneachta fá curthar laibén gu maith & síl fenéil & carabuaid & é arna bearbad co hinmeadónach, & fín finn séim abaid, & feóil én a n-égmuis na n-én
Tuillead: min eórna arna cumusc maille ré bainne méithigid na dubáin & coimédaidh a sláinti. Item, togairmid eanbruithi siserum duib an fual
1925]
& disgaílid na himurcacha connaimthear inntu. Item is mór choimédus clisteri & sgeathrach a ndiaid an bíd na háirne ó na heasláintib.
Et is mór urchóidigid na tortha fuara co huilidi
1930]
dona háirnib & dona hinnib; & do-ní aigéid an cédna & na feola reamra, mur atá, feóil daim & gobair & bainne goirt & gach uile luib fhuar. Tuillead: seachnuid siat gach uile photáitsi & marcuideacht minic & rith mór & gluasacht imurcach
1935]
& fuacht chos & deoch buaideartha. Et seachnaid co speitsialta éisg gan beith lannach, & repletion bíd & digi, & coimriachtain imurcach d'éis bíd, & gnáthugad na neitheadh ndiuereticach. Et bíth a fhis agad co fuil dísleacht ingantach ag bainne na
1940]
caerach do chomfhurtacht na ndubán. Agus is maith dubáin maille ré biaduib eile do chaithim dá comfhurtacht, óir méithigid iat. Agus comfhurtachtaigid bainne camuill d'ól na háirne, óir timurgaid & daingnigid iat. Agus is lór na
1945]
neithe sin do choimed na ndubán.
Labrum anois don lamhannán. Agus bíth a fhis agad co comfhurtachtaigid na lictabáiri
Labrum anois don timthearacht. Agus is ball gabus urchóid & gortugad co hurusa chuci í, & an
1965]
uair gabus is deacair a leigeas; más ead, rig sí a leas follamnugad maith. Más ead, gibé shanntaigius sláinti na timthearachta do choiméd ná suigead sé co fada ar talam ná ar cloich114 atá fuar co gnímach. Tuillead: dligid siat feóil reamur daim
1970]
do sheachna & co huilidi feóil na n-ainmintid fiadánta & na neithe geinius linn ruad; óir gortaigid linn ruad an timthearacht do leith a géiri. Agus comfhurtaigid suigi ar cloich an sdufa méid éigin an timthearacht, óir cnaítear an fhlichideacht
1975]
imurcach thuitius chum na timthearachta ó
Labrum anois dona neithibh fhurtachtaigius boill na geineamna, & adéram neithe athchumaire díb. Óir atáit boill na geineamna arna n-ordugad chum gníma na geineamna theagmus a ngeineamain
1995]
an sperma & na drúisi, & teagmus a ngním déiginach geineamna na cloinne; & na neithe115 chumnus lé ballaib na geineamna chum an gníma sin furtachtaigid iat. Et teagmaid uireasbaid {MS P page 380}
na geineamna & na coimriachtana gu gnáthach ó
2000]
na ballaib prinnsipálta eile, & ní luaidmid labairt dá n-uireasbaid annsan inad so, óir is lór dúin ar labramur don taeb thuas dín.
Et bíth a fhis agad gurab dona neithibh is mó
Et is ar an mod sin tuigim boill na geineamna
2015]
do horduigeadh chum na geineamna, óir bit uireasbadach annsa gním sin muna gnáthuigid é. Et ní headh amáin truailltear soithigi an tshílne ó chonnmáil an sperma thruailligthi acht truailltear an corp gu huilidi co minic; óir is amlaid atá an
2020]
sperma truailligthi a mod neimi, & mur thruaillius beacán na neimi an corp co huilidi as mur sin do-ní an sperma truailligthi. Et is dona neithibh chomfhurtachtaidius boill na geineamna gnáthugad measurda na coimriachtana,116 & do-ní an gnáthugad
2025]
mímeasurda a chontrárda mur bus follus don taeb thís dín, mur a ndénum aen-chaibidil speitsialta don choimriachtain.
Et is lór linn a thuicsin annso na neithe choimédus sláinti na mball ngeineamnach; & gnáthuigthear
2030]
iat & na neithe anfainnidius & toirmiscius iat
Item, bíth a fhis agad gurab dona neithibh anfhainnigius boill na geineamna imurcaid fhothraigthi. Agus do-ní gnáthugad cuisleann na n-airteireadh & na cuisleann atá do thaeb thiar dona cluasaib an cédna; & gibé shanntaigius
2045]
sláinti na mball ngeineamnach do choiméd seachnad sé sin.
Agus seachnad sé na neithe thirmuigius nó fhuarus nó sdupáilius, mur atá, deathach agnus117
2050]
castus nó é féin arna ól, óir do-ní sin urchóid mór ac tirmugad. Agus do-ní gnáthugad an chobláin an cédna; ar an adbur sin dá curthar a shíl annsa banndacht d'és choimriachtana truaillid an sperma. Agus do-ní gnáthugad an coriandrum an cédna ag fuarad & ac tirmugad; & do-ní an luib ré
2055]
n-abur basilicon an cédna. Agus do-ní an campora an cédna ac fuarad & ag tirmugad, & do-ní in lactuca & an portulaca an cédna ag fuarad & ac sdupáil,
2065] Et atáit na trí neithe so éigintach chum na coimriachtana, .i. adbur innarbthur & teas dúisgius & gaethmuireacht. Et atáit neithe méduighius an choimriachtain ag imdugad an adbuir & a' calmugad in teasa, & neithe eile a' geineamuin na
2070]
gaethmuireachta, & neithe eile méduighius iat uile a n-aenfheacht. Et atá cuid díb sin 'na leigeasaibh amáin & cuid eile ana mbiad120 & ana leigeas. Na biada immorra, méduidius in choimriachtain as iat so iat, .i. feóil meannán méith firinn & feóil
2075]
chaerach & uinneamain gan priáil: óir do-ní an fheóil arna priáil toirmeasc furtachta na geineamna & tirmuigid an phriáil adbur na hoileamna. Agus is maith cearca 121méithe chum an neith chédna, & gearrcaigh colum, & fuiseóga co díleas,
2080]
& uigi boga maille ré cainél & ré gailingan, & uigi éisc & feóil éisc annsna corpuibh teasaidi. Et mar in cédna don biadh do-níthear don chruithneacht arna bearbad maille ré mórán uisgi nó go
Labrum anois do choiméd an chroicinn & na musgailead & ball fuirimillach an chuirp co huilidi.
2105]
Agus coimédtur iat ó fhothrugad uisgi the & ó fhothragad aéir measurda & ó glanad imchuibid an chuirp. Agus glantur an corp lé coimeilt mín & lé hongad mín do-níthear annsa fothragad lé mil arna spumáil; & is cumachtach an glanad do-ní
2110]
an t-ongadh sin ar in croicinn óna thsalchur, & tairrngid imurcacha na leanann trít na póiribh innus co n-innarbunn iat. Et do-ní min phónaire
Tuillead: bíth a fhis agut co comfhurtachtaigthear na cuirp fhleumaitica ó gluasacht na n-alt. Et innailtear na boill fhuirimillacha annsa geimreadh a huisgi the ara mbearbthur camamilla
2120]
& bitóinne & ainéit, & a huisgi fhuar annsa tsamradh. Et adubradur na daíne eagnuidhi ingne na cos & na lám do choimeilt lé huisgi & lé haigéid & lé holaidh, & co coimédand sin iat ó brisid & ó sgoltad & ó dubad. Item, a n-ongad a holaid & a salainn
2125]
& is mór fhurtachtaigis iat, & is mó fhurtachtaighis an t-uisqi te iat ná in t-uisgi fuar. Agus gortaighi lámanna nó bróga arna fásgad co cruaidh méir na cos nó na lám; & is cúis méir ar muin méir ele sin, & an droch-shuigigthi. Et ní fhuil ní is
2130]
mó gortaighis an inchinn ná sibal cos-lumnacht trí laithig a n-aimsir fhuair, & cúisighi flux fuail & anmfainde na súl. Item gortaigthear an inchinn & na súile ó chollad a mbrógaibh nó a n-asánaibh & ó annmacht innalta & coimelta na cos.
2135] Et bíth a fhis agat co coimétur sláinti na lám & co mínighthear an teinnius bís unnta óna leannaibh fuara oma & ó gaethmuireacht lé cluithib liathróide do-níthear chum inaidh aird leisin dá láim; & is imchuibid so co mór do lucht leanna
2140]
finn. Tuillead: bíth a fhis agut co n-indarbunn coimeilt na cos & an gaile folum tromdacht &
{MS P page 427}Quattuor vel quinque sunt .i. atáit ceathra neithe nó cúig neithe arna ndísliugad don égosg bannda, mur atá, toirrchis & a breith & a oileamain, &
2150]
coiméd na cích & folmugad na fola místa & coiméd an maclaic. Agus adéram neithe athchumaire díb sin annsa chaibidil so.
Et ar tús don toirrcheas. Agus atá drong dona mnáib aimrid neam-chumachtach, & ní
2155]
déin an chaibidil so mension díbh; & atá drong ele nach fuil aimrid & is deacair do thoirrchiugad. Et laibeóramaid do fhollamhnugad na mban noch as deacair do thoirrchiugad chum na críchi so innus comad usaidi a toirrchiugad. Et laibeóramaid
2160]
an dara huair dá reghimen tar éis a mbeith torrach innus gomad usaidi an toirrcheas do theacht chum na críchi dleistinaigi. Agus cuirfimid an treas uair regimen na mban ac breith a
Más ead, as intuicthi ar son an chéid-neith go
2170]
mbí drong dona mnáib gan beith torrach ó mailís choimplexa an maclaic maille ré hadbur nó gan adbur, co nádúrda nó co haicídeach, & go gnáthach ar son mailísi na mball prinnsipálda, nó mailísi figrach nó thsuigigthi an maclaic nó a bráigead,
2175]
& ar son gnáthuigthe caithmi neithi éigin toirmiscius an toirrchis.
Et dá teagmad an bean gan beith torrach ar son mailísi an choimplexa nádúrda nó aicídidh gan adbur nó maille ré hadbur, gnáthuigthear
2180]
an tan sin neithe contrárda don choimplex & neithe fholmuigius an t-adbur cintach. Et teagmaid go mór docomal an toirrchis do gabáil ó droch-coimplex fhuar fhliuch maille ré hadbur nó gan adbur; ar an adbur sin tinnsgnam ón droch-coimplex
2185]
sin & óna chusmailib. Et is neithe thirmuigius & téighis an maclac rigid a leas lucht an choimplexa sin & fholmuigius a fhlichideacht imarcrach; más ead atá yerapigra123 'na purgóid imchubaid dóib. Et fédtur comshuigigthi
2190]
teasaidi do dénam dona neithibh ibthear annsa chás124 so, mur atá, triacail & metridatum,
2195] Et is iat so na neithe aenda do gnáthuigius annsa chúis sin, mur atá, buathfallán & sugramunt & calenndula & athair talman & dairin beac & mór, & dath squinantum & spicanardi, bisansia, ameos, costus. Et is éidir na neithe so do chur ar fhín
2200]
a n-aimsir na pláidi, nó fothragad nó síróip do dénum díb. Agus is mó luaidius an t-inad so do leigeas na cúise so ná do regimen a coiméda, ar an adbur sin laibeórmaid de. Et as iat so na leigis aenda as imchubaid a pisarium na cúise
2205]
sin, .i. ola an balsamuis & ola lile & blonac lachon, bisansia & muscus, spicanardi, siper & cnó na sipreach & cardamomum. Agus adeirim gach ní {MS P page 428}atá teasaidi stipeacda125 gurab imchubaid a pisarium na mban agá mbi maclac fuar fliuch é.
2210] Tuillead: dligi a fhis do beith agad gurab mór fhurtachtaigid cuisleanna na cos do ligin na mná chum gabála an toirrcheasa, óir glanuid siat an maclac & cúisigid matrix do thuitim a n-inad gabála an toirrcheasa. Gid eadh, bíth a fhis
2215]
agad gurab imchubaidi an chuisle annsa chúis teasaidi ná sa chúis fhuair, óir teagmaid nach imchubaid sa chúis fhuair hí ar son na cúise adubramar. Et as imchubaid saethur & sdufa tirim & biad séim & clisteri teasaidi & neithe
Agus is follus follamnugad na mban nach urusa do thoirrchiugad ar son mailísi na mball eile as
2230]
na neithib adubramar annsa chaibidil so thuas. Et ní gabann mailís fhigrach ná suigigthi an maclaic nó a bráigid leigeas chuci, acht muna teagma a beith ro-ard, & co n-ísligthear é ó ligin na cuislinni ré n-abur sofena, & lé fásadairc do
2235]
chur ar na luirgnib; óir cumnaid sin chum gabála an toirrcheasa.
Item, is dona neithib ullmuigius matrix chum gabála an toirrchis deathach neithead teasaidi ndeadh-balaid stipeacda do ligin faí; & ní dligid
2240]
siat neithe deadh-balaid do chur fána sróin roim an toirrcheas, & dligid ana diaid.
Tuillead: adeirim an bean tshanntaigius beith torrach co ndliginn sí na neithe thoirmiscius an toirrcheas do sheachna & co háirithi na neithe
2245]
méduigius an aimrideacht, mur atá, cnám craidi an fhiada; óir toirmiscid sin gabáil an toirrcheasa do leith a nádúire co huilidi. Tuillead: ná
Et dob áil linn na neithe do-ní furtacht mór chum na geineamna do chur annso. Óir ullmuigidh
2260]
deathach cogail & túisi na mná do gabáil an toirrcheasa. Et dá mbia matrix fuar as imchubaid laudanum dóib. Item pisairium arna dénum do theodoricon anacairdi & do sgamonea, & sin do thabairt dóib ana mbandacht & coimriachtain co
2265]
hobann ana diaid & cúisigid an toirrcheas.
Tuillead: as maith deathach mellisa do ligin faí an mbanndacht. Tuillead: is maith matrix míl muidi do rósdad & a chaithim chum an neith cédna. Et is maith binid míl d'ól ar an cédna.
2270]
Agus is maith an cubar bís ré bél míl an uair {MS P page 429}
bís a' gearrad luibinn & a ól don mnaí & don fhear sa chuís sin. Et adearuid drong co n-ullmuiginn suppositorium nó pisairium do-níthear do nigella matrix, óir glanaid sé é do gabáil an toirrcheasa;
2275]
gid eadh, connuimthear co gearr ann é, óir atá sé
Más ead cuirim anois a regimen ar mbeith torrach dí annso. Agus atáit neithe éigin ata díleas dona mnáib torrcha chuirfimíd annso co hathchumair. Ar an adbur sin dligid na mná
2300]
torrcha gach uile ní thogairmius an toirrcheas marb do sheachna, & co háirithi arna gabáil, óir is inann atá an toirrcheas a matrix & mur bís
Tuillead: dligid siat gach uile ní thogairmius
2315]
an chosachtach do sheachna, óir is cúis don toirrcheas marb an chosachtach láidir; & tuicthear a chusmailius sin don tsraeduig ainmeasurda. Et is maith deithneas do dénam do choiméd a ceann nach geinfidi réma133 ann. Tuillead: dligid
2320]
siat fothragad do sheachna, acht a fogus d'aimsir a toirrchis do breith. Tuillead: dligid siat leigeas lagthach do sheachna thís & tuas acht muna coiméignigi éigintus é; & déntar maille ré hinnillius an tan sin é & lé leigeasaibh míne
2325]
beannuigthi. Tuillead: gnáthuigid siat neithe lagus an brú a mod bídh, mur atáit, eanbruithi méithe ara mbeirbthear borráitse & bletus & duilleabar uiola & casia fistula & méid éigin do spica, maille ré huisgi ara mbeirbthear tortha
2330]
éigin laccthacha, úair is tarbach na neithe
2340] Tuillead: bíth a fhis agad co ndligid na mná torrcha gorta do sheachna & tart & línad urlaictheach, {MS P page 430}& mur an cédna fuacht ainmeasurda & teas imurcach. Et gnáthuigthear na lictabáiri chomfhurtachtaidius embrio; & is díb diamargariton.
2345]
Tuillead: is éigin stuidér imurcach do choiméd gaile na droingi so. Et comfhurtachtaigthear gailidi na droingi so leis an comshuigiugad do-níthear do shúg róis & do lignum aloes & do masdix cona cusmailib, nó lé lictabáire do-níthear
2350]
do shiúcra & do spísradaib134 deadh-balaid nach fuil te gu mór, & lé ceirínuib stipeacda deadh-balaid nach fuil te gu mór. Tuillead: dligid an bean torrach gan neithe ro-méithe ná ro-millsi do chaithim & deoch uisgi do sheachna mur an
2355]
cédna.
Et as éigin an gaili do glanad óir bíth a tochlugad truailligthi co minic; más ead glantur é lé ní ara mbeirbthear polipodium & ainís & carabuaid, & a
Tuillead: as imchubaid oráitse arna róstad a ndiaig bíd dona mnáib torrcha & co háirithi an uair priáiltear púdur crainn aloes innta.135 Agus
2370]
mur an cédna as imchubaid ubla gráineacha & coriandrum a ndiaig bíd dóib. Et bíth a fhis agad gurab dona neithib choisgius an sgeathrach fín ana curthar oráitse & bolus armenicus. Et bíth a fhis agad co rig a leas an bean torrach a folmugad
2375]
ar son neamglaine a matrix & na mball atá 'na chomursanacht. Agus déntur so on cheathramad mí co n-uig an seachtmad mí; & is fearr sin lé subpositorium ná lé neithib do-bearar anuas.
Agus gnáthuigthear biatus arna bearbad co
2380]
maith don mnaí atá a ngaire don toirrcheas do breith, & co háirithi an uair beas si a meadón an naemad mí. Agus ibid mur an cédna eanbruithi aenda nó eanbruithi maille ré buidén ug136 & fín séim uisgeamail. Agus seachnad sí potáitse a
2385]
mbia substaint raisi & a cusmaile. Agus dénad saethur & gluasacht nísa mó ná mur do gnáthuig.
2390] Et an uair beit137 siat a ngaire do breith a toirrcheasa ongthar an brú ón imleacán sís mochthráth & ré laigi lé holaid ruis lín nó lé holaid na n-almont milis nó lé holaid malua uiscus138 & lé luibib bocthacha eile; & gnáthuigthear na neithe
2395]
thogairmius an fhuil místa & gach uile ní ullmaigius an toirrcheas chum a breithi. Et do-ní maidnes139 do chonnmáil annsa láim chlí sin. Agus do-ní deathach ingin easail140 nó eich an ní cédna. Et do-ní cruel141 arna cheangal don tshliasuid deis
2400]
an toirrcheas d'ullmugad chum a breithi. Et bíth a fhis agad co ngnáthuigid na mná Frangcacha plidhris maille ré must do thogairm an toirrcheasa. Agus is mór chomfhurachtaidius deathach mirra do ligin fútha iat. Item as imchubaid deathach
2405]
galbanuim & castorium arna cumusc maille ré mirr & ré domblas ae bó chum an neith chédna. Bíth a fhis agad gach ní marbus na piasta gurab imchubaid é sa chúis so. Item dá n-ibthear coirt casia fistula do-ní an cédna, & do-ní cróch & sinamomum
2410]
an ní cédna. Tuillead: is maith fín deadh-balaid & diet séim dona mnáib bís a ngaire {MS P page 431}
dá toirrcheas do breith. Tuillead: is maith olann
Labrum anois do regimen na mban tair és a toirrchis do breith co ceann tri lá nó ceathra lá. Et bíth a fhis agad tair és an toirrchis do breith gurab imchubaid biada gá mbí oileamain shéim
2420]
& oilius gu mór & díleagthur co luath, mur atá, uisgi ara mbeirbthear feólanna inmolta & uigi boga & fín séim deadh-balaid gan beith ro-láidir. Item dligid siat gach uile thorad do sheachna & na praiseacha & na potáitse fuara. Agus seachnaid
2425]
siat fuacht & aer fuar co ceann trí lá. Agus anuid ana loigi ana leabuig co ceann trí lá nó ceathra lá. Agus caithid siat biad co minic & co beac.
Et ná dénuid fothragad co ceann ceathra lá nó cúig lá. Agus bíth a fín séim dead-balaid gan
2430]
beith deathmur ná láidir ná buaideartha. Agus tair és cúig lá déntur fothragad fá thrí sa tseachtmain. Agus an méid druidius sé risin treas lá dég nó risin ceathramad lá dég as í an méide sin dligid diet reamur do chaithim & a sláinti do choiméd.
2435] Agus teagmaid co minic flux mór fola dona mnáib, tair és a toirrchis do breith, ó cúisigthear bás; más ead, ceangailtear na láma co cruaid & curthar fásadurc arna cígib gan fuiliugad. Et curthar bréid arna tuma a uinégra ana mbí rós
2440]
& bláth an ubaill gráinig ar in meadón & a cusmaile. Et is dona neithib agá fuil dísleacht mór
Et teagmaid co minic teinneas cígh & neascóid
2445]
dona mnáib tair és a toirrchis do breith ó imdugad an bainne 'na cígib; & is maith an leigeas an tan sin bean eile do chur dá n-ól. Agus is ainimchubaid an bainne dona leanbaib an bainne sin, mur adubrumar don taeb thuas dín sa chaibidil ar
2450]
luaigimar142 & do regimen na naídin. Et is maith chum an ait sin do chur ar cúl epitima do-níthear don uisgi ara mbeirbthear pónaire & orobus & coriandrum. Tuillead: bíth a fhis agad co fuil dísleacht ag partánuib srotha nó mara arna
2455]
mbrisid & arna cur mur cheirín do laigdiugad an bainne. Agus is maith epitima do shúg ruibi sa chás chédna.
Et ná glantur an bean co minic tair és a toirrchis air eagla fosdóig na fola truailligthi; acht as
2460]
imchubaidi dóib a folmugad, óir cúisigthear mórán d'easláintib ón fhosdógh sin, mur atáit, fiabrus & neascóidi & teinneas a matrix. Agus is mór fhurtachtaidius sraedach na mná sin. Tuillead: is maith chum an neith chédna deathach ceann
2465]
sgadáin shaillti nó ingin eich143 nó easail. Agus is maith na cuisleanna ré n-abur sofena do ligin do thogairm na fola místa, óir toirmisgid sin urchóid na neascóidi & a línta & an fhiabruis. Et dá teagma fiabras orra san aimsir sin as imchubaid uisgi
Item is minic theagmus teinneas annsa maclac, & is leigeas imchubaid dó suigi a n-uisgi ana144
2480]
mbeirbthear ainís & camamilla & íchtar na bronn & na145 leasa d'ongad lé holaid uiola. Et dá teagmuid {MS P page 432}cneada a matrix leigistear é lé huinnemint gil Raisis, & a cusmailius sin as imchubaid a cneaduib na mball féitheach. Agus is lór linn a ndubramar
2485]
do regimen na mban beirius a toirrcheas.
Labrum anois do regimen na mbanaltrann & adéram neithe athchumaire de. Et adéram ar tús cuingill na banaltrann. Agus do-gabur an céd-chumgill díb do leith a haísi. Et as í as aís
2490]
imchubaid dí an aís óg arna críchnugad. Et is é spás na haísi óigi ó chúig bliadnuib fithid co ceann cúig mbliadan dég ar fhichid; óir dligid an bainne beith fuirfe an tan sin ar son co mbít na boill is tosach dó fuirfe.
2495] An dara cuingill do-gabur é do leith na figrach & na haibíci146; óir dligid an bean oilius leanam corp maith do beith aici & muinél reamur & ucht
An treas cuingill do-gabur é do leith na cích; óir is éigin na cígi do beith mór deadh-maiseach daingin, & ní dligid siad méid eachtrannach do beith innta, ná beith bog ná lag. Agus dligid
2505]
cinn na cích gan beith ro-beac air eagla na naídin do shaethrugad co mór dá nglacad.
An ceathramad cuingill do-gabur ó bésaib na banaltrann é; óir dligid sí beith deidh-bésach inmolta innus nach beith sí so-chlaechluigthi ó
2510]
aicídib na hanma, mur atá, eagla & dobrón & fearg & a cusmaile, óir truaillid na neithe so coimplex an bainne. Más ead dá mbia sí arna claechlód ná hoilead sí an naídi, óir is beac in deithneas tuicthear do beith aici fán naídin an
2515]
tan sin. Tuillead: ní dliginn sí beith suirgeach ná measgamail, óir truaillid sin coimplex an bainne.
An cúigead cuingill do-gabur é ó shubstaint & ó cháil & ó chaindiacht an bainne; ar an adbur
2520]
sin dligid an bainni beith a substaint meadónaid gan beith silteach ná reamur & gan rainn éxamla do beith ann ná gan a beith cubrach. Óir dá curthar braen de ar an ingin & a sgaílead is comartha ar substaint séim do beith aigi sin, & muna
2525]
sgaíle is comartha ar substaint reamuir. Et bíth a fhis agad co mbít rainn cháisimla & rainn
2535] Tuillead: ní dliginn an banaltra beith aislingtheach ná codlad trom do beith aici; óir is minic ligid na banaltranna na leinim d'ég148 do gorta trí thruime a codalta, & múchaid iat uair eile a' collad orra.
2540] Et is mór as intuicthi gan an bainne do beith ro-arsaid ná ro-gar d'aimsir an toirrchis. Más ead, bíd se a n-aís dá mí nó mís co leith. Et bíth a toirrcheas nádúrda .i. gan in bean do breith leinm mairb.
2545] Tuillead: is mór dleagmaid a thabairt dár n-úig coimplex inann do beith ag an naídin & ag an banaltrainn. Gid eadh, ní bud olc, dá mbeith an naídi coilearda, an banaltra do beith flegmatica nó a regimen do beith a' claenad
2550]
chugi. Et dá teagmad co mbeith an bainne roi-reamur droch-balaid, leagur comnuide dó fá aer tamall d'éis a bligthi gan a thabairt dá ól don naídin. Tuillead: dá mbia an bainne reamur as imchubaid neithe shéimigius é do thabairt,
Et teagmaid co mbí imurcaid bainne co minic
2565]
annsna cígib, & a thruailliugad ón imurcaid sin. Et leigistear an aicíd sin lé gnáthugad na neitheadh oilius co beac & lé tréidinus & lé saethur & lé fothragad & lé neam-chodlad cona cusmailib; & curthar ceirín ar an ucht & arna cígib do chuimin &
2570]
d'aigéid & do lentes arna mbearbad a n-aigéid, nó do phónuire & do terra sigillata & a cumusc ré haigéid. Agus is maith biamlacht149 psillium & aigéid ar ndénum epitima díb chum an neith chédna; & is maith ruib chum an neith chédna
2575]
maille ré clóbus,150 óir laigdigid an t-epitima do-níthear díb an bainne. Agus do-ní an t-epitima do-níthear do bolus armenicus & d'fhín an cédna. Tuillead: bíth a fhis agad co fuil dísleacht ag partánuib an tsrotha & na fairgi arna mbrisid &
2580]
ar ndénum epithima díb chum laigdigthi an bainne.
Et dá mbia eagla oruinn an bainne do théchtad
Et teagmaid co minic nach bí a díl bainne ag an banaltrainn d'oileamain an leinm; & féduid so beith 'na cúisib aigi sin, mur atá, truaigi &
2600]
tearcacht na hoileamna nó droch-coimplex an chuirp co huilidi nó na cích. Dá teagma sé ó thruaigi nó ó thearcacht na hoileamna, gnáthuigthear arán geal cruithneachta ara curthar púdur ainísi & fenél. Agus gnáthuigthear fín
2605]
abaid & uisgi eórna maille ré bainne, nó uisgi seaguil maille ré siúcra; nó gnáthuigthear liti eórna maille ré fuil cearc & ré síl fenéil, nó liti chruithneachta maille ris an fuil chédna & ré heanbruithi siser; & gnáthuigthear liti choirci
2610]
do-níthear d'uisgi ana mbáitear iarann & as
2620] Et dligid siat na neithe thirmaigius an sperma do sheachna, mur atá, arán brain & aiccéid, lentes, ruib & coriandrum tirim, & gnáthugad biad ara mbí mórán saluinn. Et seachnuid siat gach uile oileamain atá saillti gu mór.
2625] Tuillead: is maith cac fáinnle & bainne easail do choimilt dona cígib do thogairm an bainne. {MS P page 434}
Tuillead: na cígi do choimilt le lámuib & togairmid an bainne.
Et dá faicthear co fuilid na cígi te, gnáthuigthear
2630]
ordenatum & biatus & a cusmaile chlaenus chum fuaraideachta. Et dá faicthear fuaraideacht ar tigearnugad inntu méduigthear an oileamain shéim chlaenus chum teasaideachta. Et bíth a fhis agad co méduidinn fásadurc, gan fuiliugad, gan brúg
2635]
mór, teasaideacht na cích, & tairrngid adbur an bainne chum na cích.
Dá teagmad an bainne do-balaid, tabrum fín maith deadh-balaid. Agus caithead153 an banaltra
Et an mod ara fhédmaid cainndiacht imurcach na cích do thoirmeasc & a coiméd ana caindiacht díleas do-gébthur sin gu lór leath-a-tuas dín annsa
2650]
chaibidil labras do riaglachaib an regimen do-gabur do leith na haibíci.154
Labrum anois do choiméd matrix ó fholmugad imchubaid na fola místa. Acht gé adubrumar mórán sa chaibidil so don taeb thuas dín, ar an
2655]
adbur sin adéram beacán annso air.
Et bíth a fhis agad gurab cúis choiméda sláinti don maclac & don mnaí faicsin na fola místa a cáilideacht & a caindiacht & a n-aimsir imchubaid do réir gnáthuigthe an gach uile aimsir, & gurab
2660]
cúis choiméda ó gach uile urchóid; & do-ní sí iat geanmnaid maille ré beacán áilgis coimriachtana. Et as í as meadh chomthrom do fhlux na fola místa, .i. a beith úair an gach
aen-mí. Agus ní héigin a beith commór nó coimbeac an gach
2665]
aen-mnaí. Et rithid sí annsa chéd-chadrans don ré annsna maigdinuib, & dona mnáib óga sa dara
Item mur claechluigthear an fhuil místa, óna suigiugad nádúrda féin as cúis anfhainne & claechluigthi
2680]
na fuirme dona mnáib sin, & as cúis tearcacht don geineamain & toirrchis mairb sin. Más ead déntur deithneas innus nach claechluigi an fhuil místa óna hord nádúrda. Agus tuicthear suigiugad nádúrda na fola místa óna dath & óna substaint
2685]
éxamailtear fá éxamlacht an choimplexa, & na haibíci, an regimen, & na haísi, & an régióin. Et ní beanann so risin obair so ar láthair; ar an adbur sin ligmid torainn hí, óir is lór linn a fhis do beith againn ann so gibé cúis ó claechluigthear
2690]
an fhuil místa óna suigiugad nádúrda féin gurab cúis dona hurchóidib adubramar romainn hí. Ar an adbur sin dá mbia sí 'na suigiugad nádúrda féin, as cúis choiméda sláinti hí; & muna bia, treóraigthear chum an tsuigigthi sin hí an méid
2700] Agus is annsin críchnuigthear regimen na sláinti atá díleas don égusc bannda & tinnsgnus an dara pairteagal don tráchtad so do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó éxamlacht na neithead nádúrda; & connmuid seacht caibidleacha.