{YBL folio 219a23} {Eg folio 63 1b26}
Incipit eraicept na n-Eiges .i. eraicept, uair er gach
2260]
taoiseach: aicicht dono .i. icht aici, ar is i n-aici bios in
deisgiopul agin maigister; no dono aicept, id est, acceptus,
airiti cugad ind neiche nach bfil ogat: na n-eiges .i. na nai
gan ches .i. na bfiled. Cid diana toiseach so? Ni
ansa. Don teipi doteiped asin Gaoidilg, oir iss ed toiseach
2265]
arricht la Fenius ier dtiachtain gusan sgoil amuigh.
Gach son do na hairnicht cairechtaire & gach son fordhorcha
ropui in gach beusgna & in gach berla, fofrith ionad
doibh isin Gaidilc, conid aire sin is forlethi quam gach
mbesgna: er gach toiseach dano, uair is hed is toiseacha
2270]
lasna filedha, cech son fordorcha duo riachtain i tossach
.i. bethe-luis-nin an ogaim ar bithin a ndorchaideta. Cest,
cie tugait ar a n-abar berla tobidi don Gaoidilc ? Ni ansa.
Uair as gach perla roteiped, & gach son fordorcha roboi
in cech beusgna, fofrith ionad doibh isin nGaoidhilc ar a
2275]
forleithe sech gech mbeusgna. Cest, dono, in raibi
Gaidelc resiu rotopad? Ropuoi eimh. 11 Ar ni fagbaigter in dá berla sechtmogat
ceana gan in Gaoidilc. Ceithri hanmanna dono
for Goidilc docom nuibir a ranna no comadainm gach
2280]
primberla dona tri primberlaib .i. Ebra & Greig & Laidin,
& ainm dilis o Gaoidiul .i. Gaoidelg, ud dixsit:
- [Ticalod a hEbrad aird,
Is malot a Greig glegairg,
Legulus a Laitin le,
2285] Tinoltach fir a fine.
{YBL folio 219a45}{Eg folio 63 2a4}
- In berla teipidii tric
Roleasoig Gaoidel {YBL folio 219b1} glanglic,
Uatha do tsiol Gaoidil gairg
Duine aga mbia a firainm.
2290]- Gaoidel aderaitsim fris
Lucht aineolais is ainpfis,
Ni neasa dho Gaoidel glic
Indas do gach ealg oirdeirc.- Ma hail dam a radh fri cach
2295] Co (rubh) co follus an fath,
It iat re garmain gan gai
Cethri hanmanda an berlai. 12
Cest, cie tir a rugad Gaoidelc? Ni ansa. A nEigeipt.
Et cie hairm sonnradach a ruccad? Ni ansa. I muig
2300]
Uga a rand iarthardeisgertaigh na hEigipti. Cest, cie
don sgoil dochuaid co suidhe? Ni ansa. Gaidel mac
Eithiuir meic Tai meic Barachain do Gregaiph Sgeithia.
Cest, cie méud don-uccaddi. Ni ansa. A huiletaighie cenmotha
indi dotormachtadar filid trie fordorcha ier dtorrachtain
2305]
co Fenius. Cest, cie berla don da berlaib sechtmogat
rotaisealpad do Fenius i ttosach? Ni ansa. Berla
Feine .i. Gaidelc, ar is he Gaidel pa tocha leis die sgoil, et
is he ron-alt asa oighe no asa oidig, et is he pa soam don
sgoil, & ar a forlethe sech cech mbeusgna et is he berla toisech
2310]
rucad on tuor & ropoi eimh Ebra & Greig & Laitin la
Feinius riesiu thisad on Sgeithia et ni rainig a leas a n-ai(t)-denamh
icc in tor, conid aire sin is toisech a rotaisealpad.
Cest, nach raibi isna berlaiph ni bud uaisliu do riachtain
quam in Gaoidelc? Ni ansa. Ar a cuibhdi, ar a hetruime,
2315]
ar a forleithe, ar a mine. Cest, cidh ar madh forlethe quam
cech mbesgna? Ni ansa. Ar is he cetna besgna rugad
on tor, & pa mete co mad lethe quam cech mbesgna conid
aon die taiselpad a tosach.
{YBL folio 219b25} {Eg folio 63 2a25}
Caite Log et Aimsear et Persa et Tucait Sgribinn na
2320]
Gaoideilge? Ni ansa. Tor Nemruaid cetus Locus Faciendi,
ar is aici irricht a tosach. Ocus aimser di
aimser cumdaig an tuir la cloinn Adaim. Persa di
Sacap mac Ruicimorcus, uair is he rodus-fucc on tuor &
Gaoidel mac Eithiuir meic Tai meic Barachain do
2325]
Gregaip Sgeithia. A tugait sgribhinn tour Nemruaid do
chumdach. Esmberat araile conid tugait di Gaidel do
duola isin tir a rugad he, fobith is he toisech rosgribh a
dtaiphlibh & a lecaiph isin lucc tsenradach dienat ainm
Calcaneinsis. Is and rosgriph Gaoidel in Gaidilc, no dono
2330]
is he Sacab mac Ruicimorcus rosgribustar, & adberait
araile comad aonleapar int Uraicept uile, & comad he
so a log-aimser.
Cidh ara n-aparthar besgna doumanda don Gaedilg &
nach di ata briathar lasna hecnadaibh eolchu? Ni ansa.
2335]
Iersinní aisnedes do cestaibh & do caingnibh domundu iter
thuaith et eclais. Cid ar a n-abar co mad borb fied Dia
inti leighius Gaedilc? Ni di ata briathar sund, acht do
uiledetaidh na feallsamnachta iter gramataig & dilliochtaig
& rim, ut dixit poeta:
2340]
- Foglaim feallsamnachta is fas,
Leigeand, gramatach is gluas,
Literdacht leir ocus rim,
Is bec a mbrigh for nim tsuas.
Cest, nach feallsamnacht an Gaidelc? Ni hedh eter acht
2345]
a ndernaid mion-{YBL folio 220a1} ughdair fri deredh an domain
ar tuccait derscaighti sech na hugdaraiph toisecha. No
is ed is beusgna domunda and & is feallsamnacht dimain .i.
ind erritacht et an aimiris dogni nech a n-agaid na firinne
diadha & daonna, & iss ed sin is borb fiad Dia anti
2350]
leighius Gaedilc no13 andaidi. Cidh ar a ndebert
aipcitir .i. eibi ioc duar .i. ic focul, ar ni hi iocus na foclu
Aaspearat tra ughdair na nGaoidel dano. Cidh ar a
ndepertsim: asberad na hugdair robatar roimhe, uair
is he Cendfaolad arainic in leapar-sa .i. Brolach ind
Uraicepta & ugdair na nGaidel dano, rob iad-siden
Fenius Farsaidh & Iar mac Nema. Ni ansa. Ar uaisle na
2360]
haimsire isrupart .i. aimser frecnairc, uair geipid an aimsir
frecnairc for na huilib aimseraiph ut dicitur: presens
tempus pro omni tempore ponitur. Samaigther in aimsir
fhrecnairc for na huilib aimsirib.
Cinnus on & he da radha int aonfocul a mbit na da
2365]
sillaba nach gcantar a n-aonaimsir, ut dicitur, lego .i.
legaim, quando dicis le- futurum est -go, preteiretum est le-
quando dicis -go .i. intan raidhi in sillab toiseach, to-dochaidi
cugut in sillab deighinach et sechmatu sechat
in sillab toiseach. Deitbir on amal isbert in Laitneoir:
2370]
Tempus non dividitur sed opera nostra diuiduntur .i.
nocha n-í ind aimser fogailter and acht metugud aimsire
bis iter na sillaba, no ar ngnimrad-ne feisin: no dano is
frecra dona hugdaraiph robatar a n-aonaimsir ris fein tuc
Cendfaolad in tan ispert asperat ughdair na nGaidel.
2375]
Cid ar a dtugsom a sound ar tus sech na guthaigi aili?
Ni ansa. Ar is i as sruithi a bfedhaib & is uaisle a nguthaighaiph
& is i cetlapra cech pi .i. a, & iachtadh cech mairph
.i. ach Asperdis na cetughdair, asperat na hughdair
deighencha: Comba si tugait airic in perla Feine gnim
2380]
n-ingnath .i. nemgnathach ar a ainminci, n-indligthech .i.
ar a uaiphrigi forcaomnaccair isin domun .i. cumdach tuir
Nemruaid .i. do triall dola for neam ina gcorpaiph
daonna gan comairleigud fria Die. Nemruad itsin dono
Asbeir dono:
ut est:
- Da aicce for sechtmoghaid
Arim suas frie gnim ngaphaid
Iter aol is bitoumain
2445] Ocus talmain is tathluib.
- Oel, ola and ocus fuil,
Cre, uisgi, ros, lin lancuir,
Tuis, mirr, bitomain co mbuaid,
2450] Noi n-adhbair in tuir Nemruaid.
Dolotar tra filedha imda asin Sgeithia reib chianaiph
iarna gnimaiph sin do foghlaim na n-ilperla ogcon tour,
ar doruimnetar maigin as rofoghlointi accus a n-airneachta
na hilberla do tsil Adaim; robatar and ier gcomloinntius.
2455]
Doloutar ierum co magh Senair .i. mag in rocumdacht
in tor, coiccer sechtmogat lion na sgoile .i. fer gech
berla & saoi gacha primberla diph sin dona tri
primberlaib .i. Eaphra, Greig, Laitin. Ceithri berla
sechtmogat as gach primberla dipsin, iss ed rofoghlad and,
2460]
co n-athgapail na primberla. Filid do radh riu, uair
doboi filideacht osgarda acu cen co raibi filidecht eladnach:
no is filideacht ealadnach ropui acu in tan sin et is ierum
aricht filideacht osgarda & is iadside doniat Gaidelcho.
Feinius Farrsaidh ainm a toisig .i. mac Eogain meic
2465]
Glunfind meic Lamfind meic Agnamain meic Toi
meic Semair meic Mair meic Eiteachta meic Urtechta
meic Abosth meic {YBL folio 221a1} Aoir meic Leser meic Seth meic
Sru meic Esru meic Baith meic Ribath meic Goimeir meic
Iaffeith meic Naoi meic Laimfiach.
2470]
Pau saoi sidhein isna tri primberla cidh riesiu tisad
atuaidh. O na hairnig iarum Fenius comlainius na
n-ilperla agin tuor, forfodail a sgola et a deisgipla uad
fo crichaib & fo cendadhachaibh bfer dtalman for gach
leith do foghlaim na n-iolperla, & nosnothrustar .i.
2475]
adfoirithed uais, Fenius iet ider biathad et etugud in gcein
patar agin foghlaim .i. vii mbliadhna na foghlama & tri
bliadhna in taispenta conad deich samlaidh; occus anais
Fenius icin tor in n-airit sin & roaitreb and co dtorrachtadar
a sgola cuige as gach aird, conid desin asbersim i
2480]
ccurp lipair: I gcionn deich mbliadan ier sgaoiled on
tor for gach leth, is and doreibed in Gaedelg. Isperat
araile ughdaor nat pui nech do cloinn Ionain meic
- Goirtigern ainm an berla
Rophui ag mac De den deghergna,
2495] Ocus ag sil Adaim uair
Rie cumdach an tuir Nemruaid.
Perla n-Ebraide dano cidh o rahainmniged? Ni ansa.
Is he Eber ainm in toisigh rocoimetustair he iar sgaoiled
na mberla, ar ba he an dara comairlid sechtmogat roboi ag
2500]
deanam an tuir no aga cumdach, et is aca aonur doruaraid
an berla dorad Die do Adam, conid de
sin dogarar in berla nEbraidi .i. berla nEberdoigi innsin:
no Abraim .i. siol Aprahaim .i. berla nEbraide dono. Ier
dtieachtain tra dona deisgioblaibh co Fenius on foghlaim
2505]
i. ier dtaispenadh i gcuarta .i. a n-imtheachta & a ngresa
.i. a bfoglama, is and conaitciotar cusin saoi .i. go Fenius
berla na beth ag nech aile do theipiu doibh as na hilperlaib,
acht comad acca a n-aonar nobeith, conid airesin aricht
doiph in berla tobaidi cona fortormachtaiph .i. berla Feine
2510]
cona fortormachtaiph & iarmberla et berla n-etarsgarta
iter na fedhaiph airedhaibh amal doruirmisim isin Duil
Fedha Mair, id est, nomen lipri, & berla na bfiled asa
n-aigillit cach diph a cheile & in gnathberla fogní do chach
iter fira & mhna. Gaidel mac Eitheoir meic Taoi meic
2515]
Barachain do Gregaib Sgeithia in dara sai roboi ag coimetacht
Poi tra cuiccer ar fichit pa huaislem don sgoil dono
et it e tra an anmanda-sidhe16 fordotait fedha & taobomna
ind ogaim, ut est: Bobel, Loth, Forand, Saliath, Nabgadon,
2560]
Hiruath, Dabhid, Tailimon, Cainaen, Calebh, Moreth,
Gadmer, nGomer, Stru, Ruben, Acap, Ose, Uriath, Etroichius,
Iumelcus, Esu, Iaichim, Ordinos, Iudonius, Afrim.
Is iet sin anmanda in cuiccir ar fichit pa huaisli poi
a sgoil Feniusa. Na coig fedha airedha ind ogaim
2565]
dano, is on coigiur pa huaislé diph rohainmnigter
iet a o u e i (secundum aili tri in trop). Atberat araile it
secht fedha airegda filit and, is on moirseiser pa
huaisli & ba haredha diph rohainmniged. It e na da fidh
dofoirindet frisna cuig tuas {illu180.1}. [ea oi]. Itberat
2570]
araile dano is i ind aipgitir aricht isinn Aisia, & ic
Tochar Inbir Moir aranic Aimergin Gluingeal mac
Miled an bethi-luis-nin an ogaim. Cie litir, cie
nin, cie son Ina forbaigther focul? i. dinin disail no
forsail, Ar is son ger fogapar O nach fuach tre'n tinnsganar
2575]
.i. airnin no ngetal gilcach .i. ngetal. Cest, caiti iet
airme tur Nemruaid? A hocht. Da comairlid lxx, da
deisgipul lxx, da cenel lxx na daine, da berla
lxx ina sgoil, da thuaith lxx lasa mbatar na berlada
et na cenela. Da tsaor lxx frie gnim. Da aigdi ar
2580]
lxx, iter aol is bí is bitamain & talmain & tathluib ina
- Airim an tuir togaidi
Neamruaid, pa din do daoiniph,
2585] Cethri ceimend sechtmogat,
Cet ceimend ar coig milib.- Da comairlid sechtmogat
Tugsad cuigi fri sluaiged;
Da berla for sechtmogait
2590] Rothidhnaic Die dia mbuaidred.- Da chinel for sechtmogait
Dona daoinib frie dograind,
Da deisgipul sechtmogat
Fedoid Feinius fria foglaim.
2595]- Da tuaith tsaora sechtmogat
Forofoglait fir thalman;
Da prim tsaora sechtmogat
Frie heladain na n-adpar.- Da aigdi for sechtmogait
2600] Na adhpar comadh gnathach,
Iter ael is bitamain
Is talmain ocus tathlaiph.- Secht cubait dec deimnighti
Ag nim suas fri gaoith ngairig;
2605] Is da ceim for sechtmogait
Ina lethet frie haiream.Airim.
{YBL folio 222a1} Adberait aroile immorro is naoi n-adhpair nama
batar isin tour .i. cre & uisgi, ola & fuil, ros et aol, seuchim,
2610]
lin, bitamain de quipus dicitur:
- Cre, uisgi, olam is fouil,
Ros, is aol, is incuir lan,
Tuis, mirr, biodamain co mbuaid,
Naoi n-adhpair in tuir Nemruaidh.
2615]
Log & aimsir & persa et tuccait sgriphind an lipair-si.
Loc do ceudus: Doire Luruain, & aimsir di aimsir
Domnaill meic Aodha meic Ainmerech. Persa do
Cendfaolaidh mac Ailella. A tuccait sgribind a inchind
2625]
dermait do bein a cind Cindfaolad i gcath Muighe
Rath. Ceithri buadha didiu in chatha sin .i. maidm
for Congall ina gaoe rie nDomnall ina firinde; et Suiphne
Geilt do dol for gealtacht ar médh do laidhiph doroine; &
in fer d'feraiph Alpan do phreith ind fir d'feraiph Erenn
2630]
ina chois leis gan airiugud .i. Duip Die ainm ind fhir
thall dono; et a inchind dermaid do bhreith a cind Cinnfaoladh
ar a mhed do filidecht & do bhreathemnus & do
leighend doleasaig.
Caiti log & aimser et persa & tugait sgribind ind
2635]
Airraicepto? Ni ansa. Log do Emin Macha & a
n-aimsir Conchubair meic Nessa arichta. Feirchertne
file dorinne do breith aosa faind for seis. Cendfaolad
mac Ailella doathnuaighiuster i nDoire Lurain maille
le hurmor na sgreaphtra. Atberat aroile cona bad
2640]
aenliphar acht liphair imda & ni hinand log-aimsera doiph.
Is e log-aimser an cetliphair iarin chetfaidsi. Log dó
Daire Lurain, & aimser Domnaill meic Aoda. Persa dó
Cendfaolad mac Oilella. A tugait sgribhind & rl.
Atat da erndail forsan aipgitir Laitianta (.i. coindealc
2645]
annsin,) .i. guta & consain .i. doaithned da
firdegail asin fis foirithnech for eibe ind ugtair luaidius in
ai ier bfiordliged fothu an gotha uais toghaidhe lasa
Ar atait tri hernaile for bunad .i. bunad ier fogar
nama, & bunad iar gceill nama, & bunad iar gceill & fogar:
ier bfogar amal ata modao a nomine quod est modus: iar
2655]
gceill prius, id est, ab uno a bunad: iar gceill & fogar,
ut est, quartus a quatuor, uel tercius a teirsio. Bunad ier
gcosmailius foghair nama totus don focul is atat, ar is
ainm totus, & briathar atat. Coic rand indsgi ind focail
is atat, ar atat ocht randa indsgi and, id est: Nomen .i.
2660]
ainm. Pronomen .i. ni ar son anma .i. me, tu. Uerbom,
atuerbium. Participium .i. ni cruthaigther a hainm & a
breithir, Coniungcio .i. ni cenglus na foclu re cheile.
Prepositio .i. ni geinter a breithir & ciell preithri aici &
cena beith 'na prethair. Inteiriectio ni asa dtuigther toil
2665]
na hinntindi & gan a peth 'na focul .i. ac, ua, u. It e a
n-anmanda laisin Laitneoir .i. ainm, pronomen, briathar
& dobriathar, randgapal & comacomal, remsuidigud et
interecht lasin nGaidel chena. Is deimin am is briathar
in focul is atat .i. sunt; & masa briathar ca ball do breithir?
2670]
ar atat a tri a n-uathad & a tri a n-ilar and.
Sum .i. ataim, es .i. ata tu, est .i. ata se, a tri a n-uathad.
Sumus .i. atamait, estis .i. atathai, sunt .i. atait siat, a tri
a n-ilar. Ceudpersa uathaid sum, persa tanaise uathaid
eis, tre persa uathaid est. Ceudpersa ilair sumus, persa
2675]
tanusa ilair estis, {YBL folio 222b1} tre persa ilair sunt.
A indi dano .i. atat da ai a n-ait .i. ai guta & ai
consaini. Ata ai a n-ait .i. ata dliged a n-ait ind ollaman.
No atat .i. ata ai uait ar in deisgipul frisin maigistir.
A inde beus ataat a tuided, doaithnet, doaidbed, doiagod,
2680]
A airpert .i. atat a n-aigne .i. na guta & na consaine:
Forsin aipcitir .i. ondi is aipcitorium .i. tindsgetal: no
2710]
epe actor no ebe ughdair: no ebe ioc duar no ic tur .i.
rohicad ic an tor: no aipcitir ondi .i. iss i aipcidhius a
mbeusgna do chach: no aipcitir ondi is aperieis, ar is hi
Guta .i. guth fhotha .i. fotha gotha iad-sidhen no
2735]
guth faiti iersinni faoidit triotha: no guth sed .i. sed in
gotha: no guth fed iersinní fédaid guth ind aonar. Ut
Prisianus dixit: Litera quaisi leigiteria eo quod iter leginti
prebed .i. ita in litir amal inntech in leigind iersinni faoires
séd an leighind: no guth-ethait iersinni fedaid guth
2740]
treotha a n-aonar, amal ata a ard, & í inis, & o cluas, & o
forcend: no guth ait .i. dogniat guth a n-ait, ut Donatus
dixit: Uocaileis dicuntur quae per se {YBL folio 223a1} quidim proferuntur
et per se sillabam faciunt .i. atat na guthaigi doturgbat
treotha fein & dogniat sillaoba a n-aonar, ut Prisianus dixit:
2745]
Caiti ruidlius & dilius, coitcend & indlius in focail is
guta? Ni ansa. Ruidles di guth fet, uair fedhaig guth
a aonar. Diles di guth fuiti, uair nos-fuidhend fein.
2765]
Coitcend di guth fotha, uair is fota cend dona foclaiph.
Indles di guth fotha, uair ni fotha is i innti fein. Cid ar a
nd-upart aipgitir .i. eipi ic tuor, ar ní agin tor rotindscointi
na haipgitri amal isbeir Feinius. Pa sai sidhe isna tri
primberlaib cid riesiu tisad atuaid & ni saithe cen aipcitri.
2770]
Is a nAisia dono aricht aipgitir ind oghaim amal
remebartmar. Cest, caiti in condelg n-eteichta? Ni
ansa. In cetna hernail ind Airaicepto. Fors, .i. ferr anfis
.i. etargaire comparaitio .i. fors hic tre fortciudh na
Gaideilgi .i. conndelg n-edtechta .i. fors ferr fios .i. etechta
2775]
indsin, ar ni maith ainbfios.
Atat dano da erndail forsan mbeithi-luis-nion an
ogaim. Roraidius atad romaind. Dana .i. da n-ai indsin .i.
ai caingen .i. in caingen remaind & an ai i n-ar ndiagh.
Da ernail .i. da ier ndail forsin mbeithi-luis-nion an ogaim
.i. foirithned in beithi luis .i. bioth ai eolus .i. eolus na hai
2785]
isin mbith: no bithi leisna suidib nobith slonnad leis on
.i. fedha & taobomna, id est, uocales et consonantes, uair
doradus da erndail forsan aipgitir Laitianta. Da erndail
dano forsan mbeithi-luis-nin an ogaim .i. in og uma .i.
forsin mbitheolus leiterda ind ogaim .i. onní is Ogmu .i.
2790]
nion ogaim & nion tond, ar is nin ainm da gach litir amal
ispert in file:
Mell suide, dar mo niona Neidhi.
Ni fortgeallad {illu187.1} la {illu187.2} {illu187.3} la heigius .i. filid.
Ailiter fortgellaid eiccius tar idha & ailm ceinelo lugha
2795]
andsin. Idhedh is he a fidh is moaum toraind dona v
primfedhaiph. Ailm didiu cetlapra gach pi & iachtad
gach mairp. Is sruithe ierum in dedi sin. No bethi-luis-nin
ainm d' aipgitir ind ogaim, ar is do is ainm aipgitri
don ni doinsgain o a. Is airi itet beithe sech gach fidh,
2800]
ar is and rosgripad ogum & is hi in roscripad indi
{illu187.4} .i. in beithe rosgripad do breith robaid do
Lug mac Eithlend im dala a mna na rugtha uad hi a
sidhaip' .i. vii mbethi a n-aonfleisg do beithi .i. berthar
do ben uait fo vii a sith no a bferandaip aile muna {YBL folio 223b1}
2805]
coimeta hi. Bethi-luis-nion ainm aipgitri an ogaim, ar
is o beithe doinsgain in ogum .i. in ogh uama, ar is de
fuaigther go hog a n-irlapra. No ogum .i. og uaim a
Fedha dano & fid, atat da gne for suidhe .i.
2815]
fidh saorda & fid aiccenta: fidh saorda .i. fidh ind ogaim:
fid aiccenta .i. fidh na coilled. Fid saorda cetamus: atat
da gne do bunadh occa. Fiod dano on breithir is fundis .i.
fothoigim, uel a nomine fundamentum .i. fotha uel a funo,
fograidim. Feda ierum iersinni is fotha foghair isin
2820]
Gaidilc in guthaigi & is coitcend d'fidh saorda & aigenta
in bunad sin .i. fundamentum. A indi immorro fidh fo
fedh .i. maith a edh ag foghrugud. Ingnad cid fodera na
da bunad agin fid saorda & aonbunad icon bfid aiccenta.
Ag phfidh saorda .i. funo & fundamentum, funo a dualgus
2825]
fogair, fundamentum a dualgus fotha, & is coitcend doibh
araon fotha. A airpert immorro .i. eipert aire .i. (focul)
is aitheanta indas fein fair .i. coill no doire forin bfidh
intan is fid aigenta: litir immorro no guthaigi no
consain fair intan is fidh saorda: no go mad fotha a
2830]
airpert iter saorda & aigenta. Coitchend dano a tapairt
frie sloindedh saorda & aiccenta.
Indles dono a tapairt for losaiph fedha intan is fidh
aigenta, ut est int aitend no in fraoch & rl.: no a tapairt for
legtachad no for fonialus intan is fid saorda et is techta
2835]
in secht sin do iarraidh in gach focul Gaoidelce. Cid
fodera comad iar q no g no st do beith nialsa for u sech gach
consoin? Ni ansa. Ar is blod do q quidim u, ni hingnad
cia mad solma tista di forsin nguthaigi iermo. Ata dano do
med fogair s cona rathoigther fogaur u ierum, ut Ogricus (?)
2840]
dixit: s in principio uel ut sillabam sonat. Comacsi dano
Et taopomna .i. taoph uaim na haoi .i. taob uaim a
n-airchetal: aoi .i. onní is aoi , raidim: no taobomna
.i. do thaobaiph na n-oumna mor bit 19: no taob uaimnecha: no taob omna
2855]
.i. toba damna iarsinni tophar damhna na focul, eisibh.
Cid ar a nd-epairt taob uaim n-ai .i. taop uaim n-airchetail,
ar bi ant airchetal a n-ecmhais na dtaophoumna. Cid ar
a nd-epairt do taobaiph na n-omna mor (bit), ar ní
da taophaib na bfiod bit acht rempa no ina ndiaigh
2860]
isna foclaib pit na taopoumna. Toba damhna immorro
is he ruidhlius in focail. Frecra do breithir 20 tug intan roraid, [rsquor]atat da ernail forsin
mbethi-luis-nin an ogaim.'
2865]
Cuin is aonda in beithi-luis-nion? Ni ansa. Uile
{YBL folio 224a1}
. Cuin is deda? .i. fedha et taophomna. Cuin is
treda? .i. fedha & forfedha & taopomna. Cuin is cetharda?
Ni ansa. Tri haicme na taopomna .i. b, h, m, &
na cuig fedha airedha ind ogaim. Cuin is coicti? .i.
2870]
fedha & forfedha & taopomna .i. tri haicmi na dtaopomna:
no co mad hed bud coicti and .i. seichimh nGreigda
frisinni roraidius {illu189.1} .i. e fota & o fota. Cuin is
Forsail is e in fuilled aile .i. dobeir cumang fedha
forin son do fot .i. srón. Airnin is e in tres fuilled
oile, bfail i recair a les da taobomna, gaibid airnin
greim in dara n-ai, ut est cenn no glounn, ar ni bi emnad
2890]
in ogaim.
Is aire gaibius airnin greim in dara taobomna. Teora
fuilcesta inn ogaim {illu190.5} .i. in bfail
a mbiad coll ria .u. is q sgripthar and amal ata
{illu190.6} Coll cetus ar coll ndiuit ata.
2895]
Cech baile i mbiadh nion re ngort is ngetol sgribthar
and, ut est {illu190.7} occus
{illu190.8} Gort cetus ar gort ndiuit ata. Cech
Da ernail dano for consanaibh lasin Laitneoir .i. da
firdegail .i. lethguta & muiti. Ina lethguta cetus .i. f, l,
m, n, r, s, x a ttuisdigi rempa. Cia adupramar gu rab
2905]
lethguta f, ni fir sin acht is ed o guth & ni hedh o fogur.
Na muiti .i. b, c, d, g, h, k, p, q, t a dtuistige ina ndeoig
de suidhip. Di ernail dano .i. da firdegail forna consanaiph
cumaidhi lasin Laitneoir .i. lasin lethanfoirithin
.i. iarsinni foirius in Laitneoir gach red isin Laitin: no
2910]
Laitneoir .i. laithreoir .i. iarsinni laithres co treorach: no
Laitneoir .i. onní is latinatas: no Laitneoir .i. litirthreoraid
no legh-treoraid no lethan-toirnit. Lethguta
.i. lethghotha focerdad dia fogrugad no luitguth no
luaidhit guth no lethguthait no lethguthsédh no lethguthfotha
2915]
& ni hiersinni co mad leth gotha go cert nobeith
inntib acht nad roichit lanfogur, ut Priscianus dixit:
Seime dei seime uiri dicuntur sed I. non quia qui de
meidiam partim deorum uel uirorum habent sed qui pleni dei
uel uiri non sunt .i. cia raiter lethdei no lethfir, ni hiersinni
2920]
baitis lethdei no lethfhir acht na tot comhlana, sic
na lethguta ni dod comlana .i. amal ata a mbaili oile
quicuit in duas partes dividitur altera pars semis dicet .i.
secib ni foghailther a ndiph randaip raiter in dara rand co
rab leth {YBL folio 224b1} cin cob cudruma, sic na lethguta ni dot
2925]
comlana, ud Donatus uel Priscianus dixit: Seme uocales
sunt que per se quidim proferuntur et per se sillabam non
faciunt & rla: Atat na leth guta ni hi doturgbat treotha fein
et ni denait sillaib treotha fein. Quiquid asperum dicitur
auditus expeillit .i. indarbaid int esticht secip ni raiter
2930]
Is amlaidh sin iarum na muiti ni tat nemfogair acht
ar terci a bfogair inntib nama. No muiti .i. mifotha
indsin ar thanacht & ar etroime a fogair, ut Donatus
dixit: Mutae sunt que nec per se proferuntur et per se
sillabam non faciunt .i. atat na muiti acht nocha denait int
2945]
sillaib treotha fein & nocha turgbat treotha budeisin. Ina
lethguta cetumus .i. in cetna mes brethemhnus: no don
cetna hamus forsinn aisneis: no don cetna hai for seis:
no don cetna hai fis: no co na ba heiccen a taithmech iter
a menma thaithmigher in timarr o fil ac clusail na muiti ar
2950]
is o quidem ata cechtar de. A tuisdige .i. an luchd ota a
tuismed .i. na fedha oirechda do suidhiph .i. dona haib
adhaip .i. dona caingnibh dligtechaib no for suidhiph no
do suidhiph .i. doipsidhe. A tuisdige .i. an lucht o ata a
tuisdige .i. tesargain no a tinnsgna .i. na guthaigi. Cid
2955]
ar a nd-epertsum a tuistigi ina ndiaig masa tustaigi in
tinsgetal, uair ni gnath in tinsgetal fa deoigh. 21 & an dliged
2960]
consanachta fil inntib fa deoigh do chur uad prius. Nir po
himairgidi son lasin nGaidel mac Eithiuir ar mad aiccenta
Insgi tra cis lir insgi docuisin? Ni ansa. A tri .i. ferindsge
banindsge demeindsge lasin nGaidel. Masgal &
feimin & nemutur lasin Laitneoir. Cest, caiti deochair? Ni
3025]
ansa. Nus-deochrend a tri herlanna innsge, id est hic,
hec, hoc; is i, is e, is edh; is e in fer, is i in ben, is
edh in nem. Insge tra orasio uel sginnsia a bunad Laitni
Ferindsgi .i. ferrda a n-indsge .i. ferr ina indsge na
mna: no firindsge; no firenindsge; no foirindsge iarsinni
foirius im dula do luga: no uir innsge id est a uiro: no fir
innsge na mna pios indsge ind fir dano.
Panindsge .i. bona indsge .i. indsge maith; no bo
3070]
indsge .i. fo indsce in fir bios indsge na mna; no
bannda indsge .i. indsge bannda indsin; no banindsge .i.
firindsge .i. banfir indsin.
Deimindsge .i. deimin indsge; no doeim innsge fuirri
o neoch oile; no do ouma indsge .i. indsge do duine, ar
3075]
is duine raidius; no in deime fil and is on brethir is demo,
digbaim, ata; ar rodigbait fuirre in dedha remainn: no
demhoe cech neotar lasin Laitneoir is deime laisin bfilid
nGaoidelach. No deimindsge .i. indsge dembeoaighthi
.i. ni hi hindsge sloinnius do phiu. Deimindsge dano .i.
3080]
indsge neotur.
Masgul .i. mo a sgel no a sgoul quam in feimen; no
mascul .i. mas fer & cul coimet: no mascol mo a fis & a
col quam an femen no onni is masgolínus, mascaldo.
Feimen .i. foimin .i. fo fir; no femin onni is femur,
3085]
sliasat, ar as and is ben si intan fognaigther die sliasait:
no feme Grecio, id est uirgo Latina. Der Greco, id est,
filia Latine. Feimder dono .i. ogh ingen; no onní is
femininus .i. feimenda; no feimder dono: no flesgda: no
maothcnesach dicitur onní is femen: femenina .i. bannda,
3090]
no banecusgda, no bangnimach, no bangneithech. Neutur
.i. ni fidir cía cinel, uair nach se (no) nach si: no neutur
Cesc, caiti deochair etorra .i. cia hait ata etourra .i.
iter da aoi: no cia hait ita degcorugud etorra .i. iter da ai
nos-deilighther .i. nos-dedualoigther. A tri herlanda
indsge: is e, is i, is ed .i. is he in fer, is i in ben, is ed in
neum.
3100]
Cesc, .i. cia haisg, onni is sciscor .i. comarcim. A tri
herloind .i. a tri firloind: no a tri erlaind: no a tri
remhsloind. Cuin is urland, cuin is indsge, cuin is
etargairi? Is he isi, issedh: indsci emh intan itberor
nama gan araill imaille fris. Urlond eim antan dobeire
3105]
fria araill, ut est is he in feur. Etargaire dono iter feimen
et masgul & neutur: no is etargaire dono intan dechraigi
fria nech aile co n-anmaim a athar sainrud, ut dixit mac
Lonain:
- Uinnsi cugut in gillcucan,
3110] Mac rergoccain,
Pid gach maith ara cionnccoccan,
A chendgoccain.
Urland ria n-urland & urland iar n-urland & urland
inand iter da urland nach it inanda. Urland rie n-urland
3115]
quidem, iní rie se, no rie sí, no re séudh. Erland ier
n-urland .i. in se, no in si, no in sedh. Urland inand
iter da urlaind nach it inanda .i. in se inand fil in gach
focul, ni herlond is achd reimtsuidugud; no is fri se no
fri sedh. Tri herlonda indsge .i. tri remsloind .i. tri
3120]
sloinnti rempa riasna hindsgibh .i. is se, is si, is edh;
achd at urlunda, it indsgi, it etargaire .i. it remtsloinnti
dona foclaip ina ndegaid & indsge feimin masgal &
neuotur tig ina ndeoigh eitirdeiligthi treotha. Ata dono
dedha in gach indsge .i. aiccenta & ealadha. Feirindsge
3125]
aigenta, is he in fer; feirindsge tsaorda, is he in nemh:
- Samail a dealpha, gan cleith,
3155] Elpa ingine Fidaidh,
Fri gour grene glaine ar gurt,
Is fris tsamhlaim a caomhcucht.
Ni himaircide .i. ni heim aireachta iter i n-ai .i. iter in
indsge & in duil .i. indisi oile fair achd indisi coir. Fedhair
3160]
eim ferindsge for banindsge antan adberar, is he in
banmac-sa, ut dicitur:
- Die mad meisi in banmacam,
Ni cechraind nach fealmacan:
Fer nat-finntar go gcloinnter,
3165] Slanceill cein dib, a muinter.
Fedhair eim banindsge for ferindsge intan isberar is i
in gobur, ut dixit:
- Is i in gopar tan is each,
is he in gabar cid meglech,
3170] Is i in corr cid reil nus-reill,
is he in menntan gid banen.
Fedhair dano deimindsge for ferindsge no four banindsge
intan isberar iss ed in cend, sech is cend fir
no mna. Deimhindsge for ferindsge quidem, ut est:
3175]
- Is e in daigh dergdighe dath
Fris nach gapar cath no cioth;
Iss ed cend is caoime cruth
Fil go mbrath for braoine in bith.
Deimindsge for banindsge, ut dixit:
3180]
- Cend mna romandair mo modh,
Don-farraid duin, ni deilm ndil;
Is ed cend is grainde ind sin
Do neoch fil for muin fo nim.
Ferindsge for banindsge, ut dixit Colum Cille fri
3185]
hinccin Aodha mic Gaphrain:
- Alaind damna marphain bain
Doching tar airther in lair,
Mac marph et ua aroile,
Is mairg recfus dia aire
3190]
Fedair eimh ferindsge et banindsge for demindsge
intan isberar, is i an cloch, is he an lia, ut est hicc:
- Is e in lia, lith rolas,
Iar srethaib suadh in senchas;
Is ed ounn iar n-aiccned ail,
3195] Is i an cloch iar saordataid.- Ait a n-abar deime donn,
For founn feimin fichtibh cland,
Ni cheil in fer a n-aigned n-oll,
Iss ed inond in ingne and
3200]
Ata tra amlaid sin {YBL folio 226b1} aigned et saordatu in gach
indsge, ar atae da modh laparda fil and .i. mod aigenta et
modh saorda. Atat dano ceithri fodla for tsaordataid
deichfer raindi, & tugait mbindiusa, & cuimre raid, & iolugud
laparda. Deichfer rainde cetumus amal rogaph, is he an
3205]
banmac so .i. don roind oighi fil isinn ingin is ainm:
Tuccait mbindiusa amal ata, is i in gobar et d'eoch ban
is ainm .i. goour, solus isin mBretnus, go dtug an file
b fris ar tucait mbindiusa: Iolugud laparda amal ata, iss ed
in cend, sech is liaiti a n-irlapra: Cuimri raid amal ata,
3210]
rusg ime & criathar arba & leastar uisgie, ar robad eimilt
rusg im imb & criathar im arpar & lestur im uisgi do rada.
Gabar intan is trie ailm quaisi caper is ed rotruailled and;
gobar tria onn .i. don eoch is nomen son & is Combrec. Rotruailled
goor, cach solus, a suidhe unde dicitur gobar donn
3215]
eoch giuol. Cidh nach dath oile bes fair, is in ech die mbe
bec do giul and is gobar a nomen, ar is asan dath
is airechdam bes and nominatur. Rotuill an file
Gaoidelach b fair no and, ar rob aille leo gobar quam
goour unndi dicitur gobar nominatur.
3220]
Atad dono indsge and ata coitcend iter ferindsce & banindsge,
ut est Flann no Cellach no Buodach. Phidh dono
Is he in minntan cid boinend, cid firend.
Mad iar n-aigned coir immorro na ndula ni hainm
ferindsge na banindsge achd do neoch dofuisim .i. fer,
& o dtuismer .i. beun & ba deime chena aiccned na ndul
uili archena.
3230]
Atat dano da ernail for tuismiud .i. tuismiud saorda &
tuismiud aigenta. Tuismiud saorda cetomus .i. fer o
toalmain & luibi ar is ní don talmain fein an fer, ut est
espa in talman muna tuismed clanda & pa deime chena .i.
pa sloind neutur int uile aiccenta ar chena, ut est Pompeus
3235]
dixit: Omnium rerum uocabaloum aut corparailium aut
incorporalium sexu naturaliter carencium per arteim
Graciam esse asgribimus, hoc est ne utrum .i.e. nec masgolinum
nec feimininum, ut est (?) haec iusticia, haec ueritas.
Consinsius dicit: Quiquit per naturam sexsus non assingnat
3240]
neutrum habere oportet set ars qui uoluit gignere seu liquenda
seu dicenda asgribsit .i. iar saordataid. Cid inní is aiccenta
raiter suond? Ni ansa. Foillsiugisgtair go n-apair:
Natura quae motatur per tempera nec uairitatur nec
separabitur et natura non est quiquid motatur et non sdaire
3245]
uidetur et quaecumque extrinsecus accidundur sed quae
constant in sé, ud sdabilitas in terra, gurbitas in lapedebus,
umeditas in aqua, claritas in aere, calar in ingne.
Doepenar dano deimindsge a ferindsge no a banindsge.
Doeipenar dono ferindsge & banindsge a deimindsge amal
3250]
ata isnahaib reimendouiph & it iat sin na deime teibidi
& na lanomna deime & a ngeine-sidhe. It e andso
deismerachta in deime teiphighe isnahaibh reimendaibh .i.
cend & cride fulaing a deime deiphide a ndetbir diplinaib.
Secht n-etargairi tra docuisnet .i. disgnaigter .i. in
grad conneilg lasin Laitneoir, etargaire a ainm lasin
pfilid. Etargairi incuisg i persoind. Etargaire incuisg
persainde. Etargairi persainde a ngnimh. Etargaire
persainde i gceussad .i. caisacht antan is maith, ciacht intan
3265]
is oulc. Etargaire derrsgaigti a nderrsgugud .i. poisit,
comparait, & superlait laisin Laitneoir. Fothugud et fourran
et fourmoulad lasin bfilid. Maith et ferr et ferrsoun, lasin
nGaidel. Etargairi meiti a meudugud .i. mor et moo et
moosoun. Etargoire lugaidhe a lugugud .i. pec et luga
3270]
et lugasoun. Etargoire incoisg persainde .i. me budein,
tu budein25 se budein, sib budein, sinde budeisin,
siphsi badeisin, siadsum padeisin. Sechta .i. seiptim a
bunad Laitne. Secht n-ai a inde no sechtai, is soigti
dia mbe a n-eolus, is saigti dia mbe a n-aineolus.
3275]
Etargaire .i. isin etechtu ita .i. isin sechtmad ernail in
Uraicioptou: no isin sechta ita in conndelc .i. in
caindeiliugud, ut est: Pars pro toto et totom pro pairte
.i. in rand tar eis na toiti et in toit tar eis na rainde.
Etargaire .i. eitercoraigti .i. eiterdeiffrigti: no etargaire
3280]
.i. eiterdeiligti a treidiph: no etargaire .i. gair guth .i.
etergnougud in gotha andsin: no etergleithi .i. gleas
etarro: no etargaire .i. edargleodh iar ngleodh a fesa
etorra: in gradh onni is gradus .i. ceim. Coindelg .i.
caindeiligti: no comdheiligte ar in gcoindeilg uile, ut
3285]
est: Pars pro toto et totum pro parte. Cid ar nach treide
lasin Laitneoir in coindeilg amal is tredi lasin phfilid in
Incousg immorro icon pfilid ni conndelg side lasin
Laitneoir acht pronomen & dopriathar. Cid fodera dossum
3295]
a radh a ngrad conndeilge lasin Laitneoir, is etargaire a
ainm lasin bfilid? Ar ni filit acht tri graid conndeilge
agin Laitneoir, & atat secht n-etargaire icon pfilid. Ni
da cudruomugud eim dosum ani adbersiom sin acht is
fior a mbeith amlaidh. Is ed sin ata etargoire lasin
3300]
filid is conndelg lasin Laitneoir .i. etargaire derrsgaighti a
nderrsgugud, ar ni gach etargaire is grad conndeilgi acht
etargaire derrsgoigti a nderrsgugud. Is cach grad
conndeilge is eutargaire, no ar ni leithe conndelg oldas
eutargaire.
3305]
File .i. fel sai no fial sai: no file onni is filososubus .i.
fe feallsoum, ar dlegar don filid feallsamhnacht aigi: no file
.i. fi ani aorus, & li anni molus: no file .i. it fele ai, ar
dlegar de ar is ed nodus-saora, feile dano indracus nos-ditne
an file & r la: no file a flectendis carminibus: no file .i. fel sai,
3310]
sai fhoglama, amal ata felmac: no file .i. fi a oumna & li a
danu fair: no file .i. fial do aei: no file .i. fi oulc & li maith
.i. moulad & aorad. Cubhaidh cia fhasus deisidhe ainm
in fhilid dia fhognat.
Cid ar mad conelcc las-sium in poisit, uair nocha
3315]
derrsgugud do ní? Ni ansa. Ar o is i is foutha & ata
derrsgugud dhi, ut dicitur airim frie hunair, {YBL folio 227b1} ut est:
Unus non est numerus set fundamentum numeri .i. nocha
nfuil int aonni conid airim acht ata conid fotha airme; &
Caiti conndelg cheille cen soun? bonus, melior, optimus.
Coindelg suoin cen cheill, ut est: Uirgilus, Uirglior,
Uirglisiumus no-rad frie sin arai tsouin & ni bfuil connelg
arai cheille and, ar ni conndelgter anmanda dilsi do gres,
acht is cruthugud frie fousgadh andsin. Coindelg souin
3335]
gan cheill bonus, bonior, bonimus nobiad sin iar soun et ni
bfuil iar gceill. Coindelg suin & ceilli imalle, amal ata
fortis, fortior, fortissimus, & is hi sin in connelg techta.
Coindealg tsoin & ceille imalle .i. magnus, magior, maximus
& rlo. Pid dano maith & ni bi derrsgugud di, ut bounus
3340]
Deus, fó Die . Bid dano conealg and et
ni dia hinne fein dersgaigius, ut est: Mairie Pounticum
duilsius est quam setera mairia .i. is somillsi an muir
Ponteca oldat na maire oile olchena; & ni hiarsani badis
somillsi acht is luga a serbiu. Conndelg cotursna andsin
3345]
don indsi dono.
Etargaire inchouisg i persainde cetumus .i. uindsi
uindsie oundar: uindse no sonnse .i. uainse no
sonnse: uinnsi .i. uainsi no suinnsi: ondar .i. ander .i.
aund a fir isin nem, id est Deus. Uindsie .i. an fer:
3350]
uindsi an ben: oundaur .i. in dem.
Etargoire deurrsgaighti a ndersgugud .i. fouthugud in
cetna graidh .i. poisit: forran .i. forrain fair in gradh tanaisi
.i. comparit: fourmoulad .i. formfuilled fair in treas gradh
3360]
.i. formoulad .i. molad for molad reimhtechtach .i. brabh
for in mbrabh toisiuch .i. superlait i maith et ferr et
feurrsoun laisin nGaoidel coithcend i bfecmais in filed
Fouthugud, immorro, & forran, & fourmolad lasidhe. Etargaire
meide a meudugud .i. mour & mouo & moosoun: &
3365]
etargaire lugaiti a lugugadh .i. bec & lugha & lughasoun.
Atberait araile ni bfuilit acht cuig etargoire and, ar is aon-etargaire
leo na tri hernaile deighencha .i. edargoire méte
& lugaide occus eutargaire dersgaigti a nderrsgugud. Cie
adberadsim eutargaire mete a metugud & eutargaire
3370]
lugaite a lugugad is ionand {YBL folio 228a1} et etargaire dersgaigti
a ndersgugud26, ar is derrsgugud in meud et in
laighet fil inntip beuos.
Etargnougud beurla et ni ar cheana, ar roghaphar
na da perla lxx. ina fecmais fir don foirind ceachtar sic.
3375]
Gaidelcc .i. guth ealg .i. guth irdercaigti. Elg .i. Eire
.i. guth Eirennuch andsin .i. berla is gnath i nEirinn
dano. Ní certtuirem na gcinedh ar ni phfilet do reir inn
ugdardais. Secht bfeudhu oiredha filet and fo aisti an
Gregaid .i. ebo et oir suas. Itberat araile co mad aonleapar
3380]
int Uraicipt uile. Is iat adber sin an lucht-sa anuas
dono .i. ua Bruic cona tseitchib. Atbeurat dano in
lucht-sa sis is liophair imda .i. hua Coirill & ua Coindi
Bonus is comforlethan a fuirmed et a inde, ar ni habar
3400]
bonus acht bail a mbi cail bonitatis. Laitneoir .i. lethan
foires .i. ara leithe fouirius cech ni a nLaitin: no Laitneoir
.i. ar feuphus a treorach isin Laitin. Ni lanceurt dochoidh
in Gaoidel i ssund ac deunam muiti dona taophomnaibh
ar in fath sin .i. ar a tosach do airisim occa & an dered
3405]
do chur uada, sic est in beithi-luis, ar robdis muiti uile
na feudha ar in bfath sin no ceudna. Ar is ed fil doip-side
tosach a n-anmando do airisim ag nech do deunam
foucail et a nderedh do chur uadha, amal ata ailm .i. a &
onn o & araill and dano die ndenait muiti dona taoboumnaiph
3410]
agon Gaidel i dtossach do airisim aicce. Robtis muiti
uile litri na haipgitre Ephraide & Gregda, ar is toiseach a
n-anmand-side do airisim ag nech et an deired do chur uad,
ut est alebh .i. a agconn Ephraide, alpa .i. a icon
Incusg et innde et méud is amlaidh so is treidhe in
Caiti deochur ider is e & uindsi? Ni ansa. Uindsie
cetomus: sloindedh persainde saindredaige indsin .i. uatuaslaictech,
3460]
ut dixit: Dicitur uindse uait in fer saindredach
cona anmaim, ut dixit poeata:
- Uinnsi cugat in gillccuccan
Mac rerccuccain(.i. Lonain)
Bith gach maith agat ar a cindguccan(.i. long brab iffin)
3465] A ceundgagain(.i. a Chind Geuccan).
Sloinded coitchend immorro amal ata se in fer et ni feus cia
saindredach acht is fer tantum, sic uindsie & si & oundar
& sed. Cidh fodera in irland conid indsge & conid
edargaire .i. intan is indsge is ag sloindedh indsge a
3480]
haonur bioss, et itberat araile is e in fer, uair is remtsloindedh
i ssuidiu. Is and is etargaire intan isbeurar
uindse.
Sloinded cenil amal ata etargaire ioncoisg i persaind
.i. issin persaind fein ita a hincousg co n-aithnigther trit
3475]
icc slouinded ceutpersainde, et persainde tanuise .i. triena
n-ioncosg doip budeine & tre persainde amal atat na
hetargaire aile. Cidh ar narbo lor lais-sium a n-etargaire
incoisg persainde a rad me nama con n-abair me budein?
Ni lor eim, uair is deimnigte et is deiligte eimh rie cach
3480]
Fogaphar dano comparit cen posit amal ata: Dulcis est
mare Ponticum quam setera mairia .i. is somillsi an muir
Pountiogda oldtait na muire oile ar cheuna & ni hiarsiní
batis somillsi acht is lugam a serbi. Coindealg in edtachtau
son. Coindealg n-edteuchta in ceudna hernail {YBL folio 229a1}
3490]
ind Airraiceptau .i. fors ferr anfios: etoechta sin ar ni
maith ind anbfios.
Log do Emhain
Machuo: & aimser do aimser Concapair meic Neusa.
Persa do Ferchertne file. A tuccait dono do breith
3495]
aossa faind for seis.
- Duiphithir daol dath a berrda
Ge raga co ngeog na craunn,
Caisithir casnaide a chul,
Glaisithir sul frie bugha mor.
3500]
D:: b:. r. d. t. h: br. t. sc: th: tt: br:: n:: rbr
t. n. f. c:: b. c. n:: cusnt:: rb:. r. t. s:. u::: ds:: n.
gl:. cc. c. r:: ch:: mu. rt.
Sechtau frise toimsighther Gaidelc .i. fidh & deach, reim
et forpaid, alt & indsge et etargoire. Seuctu .i. seiptim
3505]
a bunad Laitne: secht n-ai a inde: no sechtui i n-ai.
Secht do aiph domiter and .i. secht n-aisti na filidechta
A airbert .i. a airiom .i. vii primeillgi na filidechta
3510]
.i. vii mbrosnacha na bairdne: no secht ndeichit na filidechta
i nd-ecmais dialta, ar ni bfuil in sechta andsin
is aire rofagpar.
Coitcend et dilius, ruidlius & indlius, connagar don
focul is sechta. Coitcend do cach uile airem sechta
3515]
frisand-euprad. Dilius do vii ndiuitip na filidechta.
Ruidlius don cetairm vii frisand-euphradh .i. fri vii laithib
na sechtmaine. Indlios a thapairt for airem aile acht
four a vii.
Tomus, id est mensura, a bunad Laitne .i. tomeus a
3520]
inde: no tomess .i. to teunga a airbert & meus aire fein:
no cudrumad a airpert .i. meus dognither o theungaid. Is
fisid an gne no in cinel in tomus. Is ceinel eimh. Cait
eat a ngnee? Ni ansa. Tomus filidechta et toumus
bairdne & tomhus prosta .i. a breith frie seachda cach ae
3525]
diph. Caiti ruidhlius & dilius, coitchend et indlius i tomus?
Ni ansa. Ruidlius do filidecht a preith re sechta. Dilius
do bairdne a tomus re cluais et coir n-anala. Coitceund
indlius do prois .i. coitchend o dialt imach. Indlius
do sidein, ar ni fil alt aund.
3530]
Cindus aithfeugthar in foucul is sechta fri vii laithibh
na sechtmaine? Ni ansa. Grian mar Doumnach .i. fiodh.
Eusga mar Luan .i. deach. Mars mar Mairt .i. reim.
Meurcuir mar Ceudaoin .i. fourpaid. Ioib mar Dardaoin
.i. alt. Uenir mar Aoine .i. indsge. Satarn mar Satharn
3535]
.i. eutargaire. Conid amhlaidh sin cuirter na vii n-airdrenda
& vii n-aiste na filidechtu & vii la na sechtmaine
fri comuaim n-uad, a tri a ndialt, 's a tri a reucomarc, & a
haon a n-iargcomarc.
Gaidelc. i. guth Elg .i. Ealg Eire .i. guth Eirennach .i.
3540]
Is edh eim a secht dialt & cid edh oun touimsighter iar
3545]
saordataid, uair adcodar a chondail amal ata fe-fri-er, & ni
gach sechta domiter and, ar is aonseachta fil aund.
Connaghar dono a secht fo tsecht. A sechta .i. punad
& inde & airbert, coitchend & dilius & ruidhlius & indlius in
gach focul don tsechta {YBL folio 229b1}.
3550]
Fid ceutumus .i. fundamentum: uel a funo a bunad
Laitne. Fo eadh a inde isna foclaib. A airbert .i. a
thapairt for v fedhaib fichit inn ogaim: no airbert .i. air
epert .i. eipert aire .i. litir no guthaighi no consaine fair.
Ruidlius, dilius, coitcend, indlius, do feudhaiph. Coitcend
3555]
doip uili fedha do radh riu. Ruidlius do feudhaiph
airedhaiph. Dilius do forfedhaiph. Coitchend immorro
dona taobomnaib acht uath. Indlius immorro doip-siden,
ar ni taophomhna itir, ut est: h non est litera sed
nota aspiracionis .i. nochan fuil uath conid litir acht ata
3560]
conid not tinfidh. Tinfedh .i. tinugud feudha .i. neimtniugud
feda do radh riu sin uile acht is dilius & indlius &
coitcend daip ouile. Fid na filidechta .i. in ceudna fiodh
airedha phis a bfocul an imfrecra, & an taophomna docuirither
reisin bfiod sin do thapairt ar aird, & go rab inand
3565]
fidh oiredha beas a dtaopcuibdiph an raind & a n-imfrecra
na dtarmartcend. Fid in anma prosta in cetna fidh airedha
bis and & in taobomna docuirether reisin fid sin & deuoch
.i. traig i frithindlidhech Laitne. Deach .i. di fuach intan
is dialt: no daghfuach no defuach intan is recomrac: no
3570]
is de fuaigther int aircetal .i. coruige ocht sillaoba.
Connagar dono bunadh & inde & airbert, coitchend & dilius
& ruidluis & indlius a ndeach. Punad quidem onni is tectum
Reim .i. re uama aei a indi antan is filidhecht: no
uaim dognither i reidhe cen comuaim tomuis dligthig
antan is bairnde acht tomhus fri cloais & coir n-anala: no
raidh uaim intan is proiss. Reim dono cém a airbert:
3590]
diall no tuisil a bunaidh Laitne: no rem a bunadh >quidem
.i. onni is robamus comsuidigti. Ruidlius do rem d'fidh
for fiodh i filidecht. Dilis do taibrem cethorcubaidh filidechta
& bairdne. Coitqent do rem suin cin cheill & do
rem suin & cheilli imale. Dilis di prois. Indlis do rem
3595]
suin nama, uair ni filltir. Cesc, in gne no in cenel in rem?
Is cinel eimh. Caitet a ngne? Ni ansa. Reimh fidliachta,
& rem bairdne, & rem proisi. Da gne immorro for filidhacht
& bairdne .i. rem d'fidh for fidh & taobreimh.
Rem d'fidh for fidh cetamus:
3600]
- Colum caidh comachtach.
Sian sleibi slatu seiscind, & rlo.
Taobhreimh amal ata sund:
- A Flaind, a luam in gaisce grind
Co Maistin moill;
3605] It glana, it gaoth, it gart, no it garg, do rinn, no it grind,
It laoch, a Flaind.
Ceithri gne immorro for prois o reim .i. reim suin amal
ata fer, ar is as reimmthar. Rem ceille dano amal ata
Patraic. Ni herecor a reim suin, ar is aondelb for a
3610]
ainmnigh & for a ginitil. Reim suin & ceille imale, amal
ata Fland Flaind. Taobreimh prosta me budein, ar is
taobhreim cach ni nach lanreim. Treide ara {YBL folio 230a1} togtar
reim .i. reim as amal ata fer, ar is as reimnighther: reim
ind amal ata fir, ar is ind reimnigther. Reim ind & as
3615]
imalle, ut est in fer, ainmnid & inchousg aund imalle.
Reim dano ceim a airbert:
- Bellat mathair Niuil neimhnigh
Do claind Laidin langeimligh,
Fuair bas a lo greine glain,
3620] Ceile Feniusa Farsaidh.- Cia taopomna na techt raind?
i mbeth-luis-nion an ogaim
On lo rocruta na ceoil
is guta lasin Laitneoir .i. v consaini.
3625]
Connagar dono i ssund bunad & inde & airbert, coitchend
& dilius & ruidlius & indlius. Bunad quidim oní as robamus
amal adrubrumair. Re & uaim a inde. A airbert .i. ceim.
Coitchend dona huilib reimendaiph reim do radh ríu.
Diles a beith a n-uathad. Ruidles a beith a n-ilar;
3630]
no diles do reim na bairdne. Ruidles do reim na
filidhechta. Indlius do reim na proisi: no indlius reim
inn uathaigh i n-ilar cen adcodar a ilar. Et forpaid
.i. fair bith for in bfocul no forsin rand .i. forsail & airnin
& dinion disail: no forpaid .i. fourbeoaid intan is forsail:
3635]
no forpaid intan is dinion disail: no fair bidh intan is
airnion. Forbaidh .i. foirbeoaidh .i. foirid in mbeo i
dtuigsin ind anma dia dtapharthar in forbaidh no in rand
dia breith re seachta.
Caiti bunad et inde & airbert, coitchend & dilius &
3640]
Alt onní is altus: uasal a bunad Laitne: no onní
3670]
ailter ina menmain no go feiser cia halt {YBL folio 230b1} airchetail
berar re seachta .i. in nath, no ind anair, in laid, no
Indsge .i. co bfeisser an aisti urdalta, no go bfeisser in
se no in si in aiste beraid re seachta, amal rogaph: is e in
3690]
nath, is i an laidh. Indsge an anma prosta .i. firindsge no
banindsge no deimindsge. Connagar dono bunad & inde
& airbert, coitchend & dilius & ruidlius & indlius ind
indsge. Bunad cetamus: oniss ouratio a inde .i. innis coi
.i. coi innisti neich Airbert dono .i. irlapra. Coitchend
3695]
do ferindsge & do banindsge & do deimindsge: no
indsge is coitchend do ferindsge & do banindsgi, ut est
Flann no Ceallach: no is couitchend dona huilib
masgal is se. Dilius antan raiter, is si sron no suil
an fir: no is he beul no fiacail na mna. Dilius is se an
3700]
fer, is si in beun. Ruidlius intan raiter, is e bel no fiacail
an fir: no ruidlius is se an fer so, cona anmaim saindredaig.
Indlius is e do radha risin gcrand na tuismid
ní ier n-aiccned no intan fedhair indsgi for araile. No
bunad & inde & airrbert, coitchend & dilius & ruidlius &
3705]
Ruidlius do indsge aiccenta caom. Dilius do indsge
aiccenta euccaom. Coitchend indiles don indsge saorda.
Indlius ar indilsi. Couitchend ar a gnathugud: &
3710]
etargaire .i. co feusair ind aisti eurdalta bera re seachta
.i. in nath debrichta no in trebrichta, an laid ar a chair no
in luipencoussach no in imrind bera re seachta. Etargaire
an anma prosta, is se an fer urdalta no is si an ben
urdaulta. Caiti bunad & inde & airbert, coitchend, dilius
3715]
& ruidlius & indlius an etargradiamus .i. foruaslaigthech a
inde .i. euturgnod goutha quia fit gair .i. guth. Airbert .i. a
breith re toumus no re seacht: no eipert aire .i. deiliugud no
de dualugud. Coitchend dona huilib etargairibh etargaire
do rad riu .i. couitchend i n-ord comairme. Dilius a rad
3720]
risna seacht n-etargairip tuas: no do etargaire inchoisc
i persain, uair is sloinded persainde sandradaige he.
Ruidlius a rad fri hetargaire deurrsgugud a nderrsgugud,
uair is si frecrus in coindealg: no ruidlius a radh re
hetargaire a tomus no frissna hetargaire iar ndilsi.
3725]
Indlius .i. etargaire inchoisg persainde: no a rad fri
heutargaire aile cenmota in sechta tuas do neoch dip
na feo air coindelc. Coitchend indlius immorro dona
heutargairib ar cheuna. Couitchend a n-uord comairme.
Indlius do neoch diph nat frisgair in coindelcc.
3730]
Cesc, an gne no in cinel in fidh? Is cenel eimh. Masa
cinel, catet a gnee? Ni ansa. Fiodh saorda & fidh
aigenta. Fidh saorda .i. fidh ind ogaim. Fidh aiccenta
.i. fiodh na coille {YBL folio 231a1}. Fidh in ogaim, an gne no in cinel
e? Is cinel eiccen uair techtaig gne .i. fid airechda et
3735]
fourfiod et taobomna, is e sin in cinel cinelach gnethach .i.
an fiod.
Cesc, an gne no an cinel an deach? Is cinel eimh uair
Ceitheora gnee four proiss o reim .i. reim souin gan
ceill, & reim soin & ceille imalle, & taophreim prosta, & reim
soin nama. Reim suin gan ceill cetumus .i. fer, fir. Reim
suin et ceille imalle .i. Fland Floind. Taophreim prosta
3750]
me pudein. Reim suin nama .i. Patroig Patroig. Ni
hairecar a reim souin, ar is aondelph fora ainmniugud &
fora ginitil.
Tri gneithi ara togtar reim ind, & reim aus, & reim ind
& ass imalle. Reim as, amal ata fer, ar is as reimnigther.
3755]
Reim ind, amal ata fir, ar is ind a reimniugud. Reim ind
& ass imalle, amail ata in fer .i. ind teit í & ass tét á .i. reim
ind ina dualgus foghair uathaid & reim as ina dualgus
foghair ilair & ind imalle & ina dualgus ceille imalle: no
reim ind .i. Patraic ar ni bfil as iar soun. Reim as .i. fer
3760]
fir, ar ni fil ind iar gceill. Reim ind et ass imale .i. Fland
Flaind, ar ata ind iar gceill, & ata ass iar son.
Is e sin in cinel cinelach gneithech ceinelach rocoumad
sound forsna reimendaib. Is e in reim .i. reim Laitne
no Ebra no Grege no Gaoidelce as a fogbad bunad an
3765]
focail, uair ni bunad acht cechtar de (no dib) sin.
Cesc, an gne no in ceinel in forpaid? Is cinel eimh,
uair techtaid tri gneithi. Is e sin an cinel foura
dtaurrustar tri gneithe na Gaidelcci. Cesc, in gne no in
cinel int alt? Is cinel eimh, uair atait tri gnee fair .i.
3770]
alt saorda & ault aigenta & ault go bfeisser. Ant alt co
Caiti eisi in tsechta frisa dtoimsigther Gaoidelc? Ni
ansa. Eisi feuda quidim .i. in blog aieoir teipidi gaibius
an fhiodh i n-elluch in focail, ut dixit in file:
3780]
Caiti eisi deiich? Ni ansa. An lion no in uaiti tson
- Eisi fedha is freitighe,
Ferr daiph a aithne ogaibh,
In blad eieoir theipidhe
Techtas ind eallach foucail.
Cret iat na tri hernaile ata agin Laitneoir frecrus na
secht n-etargaire agon filid? Ni ansa. Coindealg &
pronomen & dobriathar. Secht .i. sechta do aib domiter
3810]
and .i. secht n-aisti na filidechta & secht n-aisti na
bairdni domiter isi bfocal is sechta .i. seiptim sin. Punadh
(no capail) deside fri sechta do aibh and ai .i. secht
n-aisneissina na secht n-aisneis (no focul so) anuas in
seacht atat iar n-aisneis isin bfocul is seiptim co fail deiside
3815]
in sechta do aib ind ai .i. ind aisneis sic. Breith rie secht
gach ai .i. foucal na filidechta cach ae diph .i. foucal do
breith re secht an seuchtsa anuass do iarair and sic
iarrtoigther i sidea aile .i. a bfoclaibh na bairdne & na
proisi. Ruidlius do filidecht & is aire is mo is ruidlius
3820]
do filidecht, ar is innti is moum recar a les imfhrecra
imcupaid. Dligther comardad do beith iar bfeudaiph
airedhaiph, conid aire sin is ruidlius do fhilidecht. Dilius
do bairdne, ar is lugam rig a less comardad imcubaidh
dligther do iarair innti acht conub binn re cluais & co rab
3825]
comardad cheudna & in gach Gaidilcc & rl. Is douilig cetus
dialt aontsillaopach do tomus fri sechta. Is amlaidh so
eimh, uair fogabar deiliugud aimserrda cen go bfoghabta
deiliugud folpthaigi. Is amlaid sin toimsigther dialt fri
sechta & ni gach sechta frisa dtoimhiuster Gaoidelc, ar
3830]
is fri haontsechta toimsigther hi .i. frisin sechta romaind
.i. fidh & deach sic a bfoclaib ailiph in tsechta. Iarroigter
bunad & inde & airbert, coitchend & ruidlius & dilius & indlius.
- Lorc Luocha hEgbric hui Briain,
Gourt a mbith bouth brat seoil,
3835] Aide Mide meic don Grein,
Sidhe na haoine im feil Eoin.
Iarraigther isin rand so soudhcuipdius .i. soad
cuipdiusa, & cretcuipdius & lethcuibdius; & iarraigther
isin deigenouch beous salcuibdis & cretcouibdius, lancuibdius,
3840]
iargcuibdius. Coitchend doip uile deich do rad
riu. Dilius iar soun dialt do rad fri gach n-aontsillaib
neamciallaidi, sic est coax & ar a tsuin nemciallaide sin:
no dilius a radh iar bfougar friu uile. Ruidlius iar gceill
& soun imalle .i. gach bfail i mbia deich ciellaidi.
3845]
Caiti tomus fri sechta .i. an fiodh touisech biss isin
ruond, & an taobomna toisech do tapairt ar aird; & go
bfeisiur in da taophcupdius an raind .i. go raibe an fhidh
cetna beass a n-imfhrecra na da tarmortchend; & co rab
inand a lion do taophomnaib beus impo; & go bfeiser cia
3850]
deach dona hocht ndeachaiph doroich an aisti; & go bfeiser
in taophreim no in reim d'fidh for fiodh; & co bfeisiur
cia forpaid bes a bfoclaip ind imfhrecra; & co feusair ca
halt dona secht n-altaibh an ercetail .i. na filidechta.
Indsge .i. go bfeiser an se no an si an aisti & eutargaire
3855]
gne n-aircetail do gne do tomus re sechta, & intan ba
rosgad no tomusti and cibindas notomhusti; ar ni bi
lancubdius no taobcupdius and. Ni ansa. Do foclaib
forbta ainaile rotaisbenad .i. don coicid focal, oir is coic
focail romesad a n-anail in filed. Caiti secht an ochta in
3860]
Airraiceptu? Ni ansa. Intan is ocht ndialta i mbricht, is
andsin is secht n-alto and. Caiti in foucal aoncongbaulach,
deconngbalach, treconngbalach? Ainmnigther o
triun {YBL folio 232a1}. Ni rodilssi dó an trian o n-ainmnigther ouldas
in dá trian o nach ainmnigther .i. iargcoumarc, tretsillaebach.
3865]
Caitet na da taophoumna gauphus greim guthaige
.i. coull & ruis taur eis a, ut est Cuormac baurd:
- Im pa seussach, im pa seung,
Im ba treusach, turme nglound,
A Criosd! in congena friom?
3870] O ti go techt tar forliond lound.
Lound & leuth cou prath iar gcuairt crous, a fidhrad
- Cie leuth cou prath ier gcuairt chruos
3875] Cusalua mo chouplauch creus:
Im ba souir no siar, ni suaill,
Im ba bi-thuaidh nou bu-deus.
Is ed a lion .i. cuicc aicme an ogaim et cuiccer ceucha
haicme. A n-uaiti .i. aon .i. aonaicme. A meut (.i. a
toirne, id est nion) .i. coic flesga. Et a laighet .i. aonfleusg,
ut est bethe. Caiti deochair iter a cumang .i. a
3890]
feudhaib & a neart .i. a bfedhaib airedhaiph fri suidugud
sillaibe. Ni ansa. Cumoung cetamus: intan dogniat
guth ind-aonaur .i. a no o no u. A nert immorro antan
dusbere fri suidugud a sillaibe, amal ata bethe, ailm, souil;
& luis, ailm, souil. Caiti deochair iter a n-eugcumaung
3895]
& a n-aimnert .i. a dtuoboumnaibh fri suidiugud sillaibe.
Ni ansa. Egcumoung cetamus: antan is fo nialus na
guthaige amal ata fidh: no egcumong .i. intan don-occaibh
uath cend douiph. Caiti deochair iter a n-egcumang
& a n-aimnert? Ni ansa. Egcumang cetamus:
3900]
intan is fo nialus na nguthaige, amal ata fidh .i. a
taophomnaibh intan don-ouccaiph uath cend doiuph.
Fior eimh, ar ni tuigter na feuda deghenchuo filit isna
defougraibh sin tria na gcantain fo chetoir. Aimnert
ummorro antan bit ag comhsuidightiph cutrouma na ndefougar
3905]
.i. coll & ruis a n-agaid onn: no cro a cubaid fri honn
- Marcach autconndaurc ane,
Eutach uime co nndath cro,
A dath at gilithir geiss,
3960] Uan tuinne dath a da o.
Caite ruidlius & dilus, coitchend & indlius do fedoibh
3970]
do tomus friu? Dilius do forfedhoibh. Ruidles do fedhuibh
Conagur dono isin aipgitir bunath o aon, & airec o
dedha, & a cor a tredhai, & a comuaim fri ceathardha, & a
3975]
comhdluthugh fri cuicthi, a morudh fri sedhai, a foghail a
sechda, a riaghul re hochta, a hincosc a noie, a fastad
a ndeicthi. Is e tra int aon tuas .i. Feinius Farrsaidh,
in dedho mac Etheoir, in tredhath mac Aíngín, in cethruimthe
Cae, in coicidh Aimergin mac Noine meic Nionuail,
3980]
an seisidh Fercheirtne {YBL folio 233a1}, in sechtmad a dalta, int
ochtmad Cendfaoladh, an noimad a dalta, an dechmad
Cínaotha, a fostad a n-aon .i. int uachdarach (.i. Fenius) .i.
in trefocul. Iss e so tosach an Airaicepto iar nAimirgin
nGluingeal .i. Aimirgin a fearsa: a n-aimsir mic Miled
3985]
arriacht: Tochur Inbir Moir a crich hui nEnechglas
Cualund a loc: & tucaid a denma .i. Ir mac Miled dia
tolugud go heningen amal ata i n-ar ndeoigh.
Ceasc cia rainig in beurla Feine, & cia hairm a
n-airrniocht, & cisi haimsir i rriochd? Iss e immorro
3990]
irrainic Feinius Farrsaidh .i. in persa: ogin tour .i. in
loug: in dara deisgiopul sechtmadad na sgoile. Pa do
Ephradaiph a bunadus & ba go hEceptacta rofaoided, fobith
iss and batar a tusdige & pa hand ron-alt. Is and roan
Feinius feissin accan tour no go tdourracht a sgoul cuigi
3995]
as gach aird i cionn deich mbliedan iar sgailed oun tour
four gach leth, connaitchend cusin sai .i. gou Feinius berla
na beith ag nech aile douiph asna hilperlaib, achd comad
ouca a n-aonur no beith, no ag nech nofouglainnedh leo
doridisi. Is andsin doreiped doip in berlu-sa asna hilperlaiph
4000]
rotaispenadh do aonfer diph, & pa he an fer sin
Gaidel mac Aingin, uair is he is mo darothlaig, no torothlaig,
& is he rob ferr diph conad he a ainm-sidhe fordota
It iet sin no huocht litri sechnait in Gaidilc dona haipgitribh
aile. Rolaiti iarum i feudha for leth & a dtaobomna
4015]
for leth lasin nGaidel go bfuil cach dip four leth (do)
araile ge nacha cumusg atait agin Gaidel amal atat agin
Laitneoir: cros ar ani is crux Latine is croch agin Gaidel:
grus ni fil a fregra lassin Laitneoir, ut est:
- Aithne dam an lios
4020] Sech a teit an glas
Inab imda grus
An gob imda auss.
Ceitheora randa forfogailti agin tour .i. da deisgiopul
sechtmogat, & da comairlech sechtmogat, da thuaith
4025]
sechtmogat, da berla sechtmogat. Is e primthoissech
lasin ndernad an tor .i. Eber mac Saile, & Gregus mac
Gomer otat Gregaig. & Laitin mac Puin otat Latianda, &
Ribath Scout otat Scuit, & Nemruad mac Cuis meic Caim
meic Nai F. F.
4030]
Brec dano a rad so .i. Greccus mac Gomer do beith
agin tour, ut est in parabulamb genilogia .i. leapair
geinealaige na nEapraidi .i. ni rabatar acht tri meic ag
Gomer, Aisc, Necus 31, & Rifath a n-anmanda
& Togarma iarsin go rogenair Greccus o n-ainmnigtir
4035]
Is follus assin co nnach cert-tiaghait oes ind Uiraicepto
co na bou in sescatmad primhtoisech an tuir. Sgouta
ingen Fouraind ri Eigipti o n-ainmnigtir Scuit et as sou
rofaus .i. Nel mac Feiniusa Farrsaidh fer frichnamhach
4050]
he go dtainig asin Sgeithia go magh Seunair mar a
rapatar na teungtha ar na sgailed & dob ail leis do
dtuicced se na teungtha & docuala ri Eigipti Nell do beith
ag sduidir innto. Dotogairm cuige fein he co tecusgad
se na hEigipti fo na tengtha & tug se a ingin fein do .i.
4055]
Scouta & onoir romor, conid uaiti ainmigtir Sguit, ut
dixit poeta:
- Feine o Feinius atbertai,
Brig gan douchta,
Gaidil o Gaidiul Glas garta,
4060] Sguit o Sgota.32
I mpau ferr & i mba lethe ina cach berla & rlo .i. ferr
leosim a n-etargna a mbith coumdis muiti uile quam a
mbeth comtis lethguta & muiti amal atat agin Laitneoir.
A mba caoine .i. caoime leis a cuig fo fut & a cuig fo lan &
4065]
a cuig fo cruaidh .i. fedha airedha andsin. Caoime leosim
dono a cuig fo gair, a cuig fo bugu, a cuig fo deghfogair,
forfedha indsin, quam aon quig fuithibh uile amal ata agin
Rolaiti iarum a feudha four leith et a thaophoumna
four leth co bfil cach ai diph for leith ou'raile, ar ni bfil
leuthguta and amal nach bfil la Grecca aucht muiti nama.
Gach duil do nach raibe ainmniuccud isna beurlaibh ailiph
.i. an dara sillab deigenach oir is penuilt is asnin do
Cidh fuodera penuilt chumair
laasin Laitneoir & uilt in sillab degenach .i. o circundas,
a siorcundamas, et conat
4105]
oir is on persain tanuisi uathaigh cruither in cetpersa
on persaind tanaiste dognither
ilair lasin Laitneoir ar cor mu iter a & s na persainde
tria mu d'eturtsamugud
tanuisi amal ata i circundamus: oir circunda,
4110]
iter a et s? Ni ansa.
circundis, circundit, poi and ar tus. Neoch ata
Do, dis, did, ropui
cumair rolean in cuimre no coibhiti 33 sin.
Dobai ar circundimus i tosach circundamas
4115]
de ria m fertar
ina aimsirad & is uime sin ita in penuilt
cuimre et dimus don
tuas do beith cumair oir dobai si cumair a sircundimus .i. is iat
ilur et rolen aims eradh
4120]
na tri persanda huathaid: sircundo, sirqundas,
na cuimre sin a cetpersain
sirqundad & na tri persanda ilair: circundamus,
ilair tuas, gen gurlen
sirqundimus, cirqundercimus .i.
4125]
i litrip, ar ni lenand i fout
nior doluidsi on a qumachtain .i. ar do do
acht do aonsillab.
hi fada co nnderna.
Cid foudeura aiccent forin penuillt comair sen .i.
4130]
da et nach ar cund ata? Ni ansa. Ar ata do
met is luigtech in dobriathar is sircuim rei do
Is ed ind son tosach ind Uraiciopta iar Feinius & iar
nIar mac Nema & iar nGaidel mac Eitheoir no mac
Aingin. Is iat sin a persanda & aimsir dano an aimsir a
tangadar meic Issrael a hEigipt. Is a nAisia aricht, cia
isberait isa muig tSeunair doriacht. Tuccait a sgriphind
4140]
a touthlugud don sgoil moir go Feinius et co hIar mac
Nema & go Gaidel mac Eitheuir a tepidhi doiph ind
Uraiciopta & iar dtiodnacul (in) rechta do Maisi & iar
bfoglaim do Caei Cainbrethach oga, conid airi sin arriachta
na haipgitri a n-aontapaill amal isbeir: cuiteut aipgitri
4145]
na dtri primberladh & rla.
Se primtoisigh lasin dernad in tour .i. Eimer mac
Saile, Greccus mac Goimer otat Gregaigh & rlo, amal
adrubrumair romaind. Partalon mac Sdairn {YBL folio 234b1} meic
Seura meic Sru meic Eusru cetnarogaph Eire rie
4150]
ndilinn Neimruaid meic Aghnoumain meic Paim meic
Seura meic Sru & rlo.
Cest, caitiat aipgitri na tri primberla iter ainmnighe
agus cairechtairi? Ni ansa eim, aipgitir Ephraide
cetamus andso sios:
4155]
{illu229.1} aleph 34 id est doctrina .i. forcetul.
{illu229.2} beth 35 i.e. domus .i. tech.
{illu229.3} gemel 36 i.e. plenum .i. lan.
{illu229.4} deleth 37 tabalarum .i. clair.
{illu229.5} hee 38 i.e. ista .i. andssou.
4160]
{illu229.6} uau 39 i.e. prinncess 40 .i. tigerna.
{illu229.7} sdain 41 hec i.e. is he.
{illu229.8} heth 42 i.e. uita .i. beutha.
{illu229.9} teth 43 i.e. bonum .i. maith.
Aipgitir Grecda suonda:
4180]
A alpa (i).
B beta (ii).
{illu230.} gama (iii).
{illu230.} delta (iv).
E ersion (v).
4185]
Z steta (vi). 54
H eta (vii).
{illu230.} teta (8).
I iota (ix).
K kapa (x).
4190]
L luta (xx).
M imos (xxx).
N oz xl.
{illu230.} csi lx.
II phi [ó] lxx. [{illu230.}] 700.
4195]
Finit disin o Domnall ua Aoda & doberim mo secht
mallacht & mallacht Dia doberair air sin di ollomain Ó
Maolchonaire. Is olc in cumain dam cuige so é
uile raot & is damsa is mo dobeir se cunain (?) aithigh
uile.
4210]
Aipgitir Laitianda indso. a i.e. prinncipium .i. tossach.
b i.e. iusticia .i. indrucus. c i.e. utilitas .i. tarbdacht.
d i.e.fortitudo .i. nert. e i.e. duailitas .i. eathnadh 56.
f i.e. ueneracio .i. ogmoir 57 g i.e. pietas .i.
trocaire. h i.e. hilaritas .i. subachas. i i.e. regnoum .i.
4215]
flaithemnus. k i.e. religio .i. craphachtt i i.e. nobilitais
.i. nertmairecht. m i.e. dignitas .i. diuiti. n i.e.
recongnitio .i. aithne. o i.e. onora (sic) .i. onoir. p i.e.
opsequium .i. umla. q i.e. lux solis .i. griansolustur. r
i.e. pulma 58 .i. fertain. s i.e. dies et nox .i. la &
4220]
adaig. t i.e. pax .i. sithchain. u i.e. aqua et ignis .i. uisgi
& teine. x i.e. longa uita .i. betha fota. y i.e. aurum .i.
or. z presiositas .i. loghmaireacht.
Is e in feur cetna tra Fenius Farsaidh (rainic) na
ceitheora haipgitri asrubartamar .i. aipgitir Greccda &
4225]
aipgitir Ephraidhe & aipgitir Laitianda & in bethi-luis-nion
Feochuos foultcain .i. beithi.
4255]
& is airi sin is a mbeithe rosgripad in ceutna hainm
ougaim tuccadh a nEirinn .i. secht mbeithe tugtha do
Lug mac Eithlenn .i. bertar do ben fo shecht a
Uch is tinn mo chorp59
{YBL folio 235b1} Anmanda fiodh tra sin uile amal foghaphar isin
4310]
Duili Feudha, & is uadaiph ainmnigter feudha in ogaim isin
Gaidilc & nochan o dainip itir ut aili dicunt. Cesc, ciss
lir a cumang? Ni ansa. Lancumang inntib uile iter
fedha & taobomna co nd-ourba huath .i. amal bes a
n-aigned cidh mor cidh bec iat. Is imne innister isin
4315]
Cin Oullaman .i. ceithirtsliocht fedhair for fedhaib &
taobhoumnaiph .i. cumang & ecumang lancumang &
lethchumang: cumang a forfeudhaiph, ecgumang a
muitibh, lanchumang a fedhaiph; lethchumang i lethgutaibh.
Itberat araile is tretslicht is coir and .i.
4320]
lanqumang a muitibh ar ni bfilet lethguta lasin nGaidel.
Treidhe dogni uath .i. bogad et seimhugud & urdipdad.
Bogad cetamus: for taobomnaib & isna ndiaigh do-ecaiph
Boccad b cetamus: amal ata Bhatraig, ar as uath bogas in
4335]
b fil and; ar ni bi p lasin nGaidilc. Seimugud uatha amal
ata a Phatraig; ar cia beith uath and, is seime ina a n-aill.
Airdipdad (.i. o rodipad) sail immorro .i. a shail: airdipdad
f, a fhind, a fhir, in fheudha .i. in taobomna do bricht
as do raith, ut est amal no60 cindus domiter frisna
4340]
taopoumnaiph amal fidha sic fidhau. Iss ed ropad chert
and acht uath baidhius in fern, conidh airdipdad fil and.
Seimugud immorro amal ata a fher .i. ni tét as air ec &
ni bí lancumang ind. Ar at e teora fuillti in Uiraicepto
.i. uath & forsail & airnin. Ni ansa. Huath cetumus.
4345]
Is ed fuillius b conngaib greim p, ar ni bi p lasin nGaidel.
Caiti a deimniugud? Ni ansa. Amal ata ogin Laitneoir: b
cum aspiracione ponitur pro p .i. samaigther b co tinfed ar
p. Dicunt ali cona bi uath araon re b do log p
acht bi a aonur ar p, ut Presens: buxus pro puxus, ambou
4350]
pro ampo .i. b inntib sin ar p, & ni b co tinfed amal
adberait araile.
Forsail dono in fuilled tanaise .i. doberat for in son dia
fattugud, ut est sroun.
Airnin is e in tres fuilled .i. in baile i recar a leuss da
4355]
Caiti deochair iter indell & tindell? Ni ansa. Indell
int imcomarc & tindell int ernedh.
Cesc, caiti deochair itir chinnedh & cinntech &
4365]
cinntecha son? Ni ansa. Cinnedh a n-aipgitir Gregdo ar
is cinntechem oldas aipgitir Eupra. Cinntecha an aipgitir
Laitianda oldas an aipgitir Grecdu. Cinntechsom in
bethi-luis-nion uair is fa deoig irriachta. Cia haonfoucal
gaibius ar na ceithri hernaile an Airraicepto cin nach
4370]
dethbir tomuis na tarmortcind na fedha na focal na
forgnuisi? Ni ansa. In focal is aipgitir Gregda & Ebra,
Laitinitas & ogam. Is e in cethir slicht for fedaibh &
for forfedhaibh .i. fot n-aiccenta {YBL folio 236a1} et fot suidigthe i
bfoclaiph fotaiph .i. i bfedhaiph airedhaiph: gair n-aigenta
4375]
& gair suidigthi i bfoclaip gairdiph. Fot n-aicenta quidim
isna forfeudhaiph & gairtsuidigti .i. gairdi iar suidiugud
i bfoclaip iet fecht and & fotaig fecht aile, ut est cain cáin,
laig láig, coir cóir: no amal ata feur eua a fidh in anma
a fhiodh airechda amal rogab i mbrethaibh neimed .i.
4380]
cenmotha forfeuda a bfil deghafoghar na nguta.
Cesc, caiti fout et gair inntiph? Ni ansa. Fout i
bfeudaip & a forfeudhaibh & gair i taopoumnaiph .i.
gairtshuudighti ar is lethaimser for thaophoumna do
ghreus .i. a corus forfedh. Asin Cin Ollam touccad in
4385]
blog-sa reumaind & ni do chourp ind Uraicepta.
Cesc, caiti fot et gair? Ni ansa. Amal ata nemh, forfedh
fil and. Neim, immorro, fidh airreghdo fil and. Nidat
inonda suoin frisna da chupaid {illu236.2} .i. e co ndefogur
Eba .i. eadhad pudhein. Oir .i. ounn iar bfir. Uilleand .i
4420]
u uile and. Ipin .i. i budein. Emhancoll .i. emhnad col
a fuath .i. fuat cuoill emnaither and. Atmberat araile
Connaghar dono isin beithi-luis-nin an ogaim caiti
in fidh gaipius greim taoboumna & an fidh ghaiphius
greim da thaoboumna .i. in fidh gaiphius greim foucail
& in fidh na geiph greim taopoumna na fedha na
foucail. Is e in fidh gaiphius greim taopoumna quidem .i.
4435]
fidh a ndiaigh araile .i. fidh bis araon re primfidh a focuil
no araon re defogur i n-aontsillaib, ut est feoil, beoir, Briain,
& rl.: no fidh tet a gconsanacht, i & u Fidh gaipius greim
di thaopoumna .i. aonfidh frecrus i tomus do diph
taopomnaibh, ut dicitur gach da taopomna ar fidh.
4440]
Fidh gaiphius greim focail .i. fid laphrus a eonar. Fiodh
na geip greim taopomna na feudha na foucail .i. u nialsa,
ut dicitur: nec uocales nec consanantes habentur: no fidh
bis a ndiaigh araile, ut diximus. Connaghar dano isin
beithi-luis-nin an ogaim taopomna gaiphius greim feudha
4445]
& taobomna & foucail, et taophomna gaiphius greim da
fidh et da taopoomna, & da taopomnai gaiphius greim
feudha, et taopomna gapus greim quicc fed & se
dtaopomna, & taopomna gaipius greim foucail, & taobomna
na gheiph greim taophomna na feudha na foucail. Ni ansa.
4450]
Is i an taophomna gapus greim feuda & taopomna
& foucail .i. q. Et taophomna gaibhius greim da fiodh
& da thaoboumna .i. ngedal. Et da thaopomna gaiphius
greim fedha .i. gach da thaophomna ar fidh a thomais.
Taopomna gaiphius greim v bfedha & se dtaophomna
4455]
Cest, cis lir deach dochuisin? Ni ansa. A houcht .i.
dialt, regcomrac, iarcomrac, feiles, claonre, luipenchoussach,
4465]
claidemnus, bricht. Deach .i. daghfuach .i. focal intan is
dialt: dagh .i. maith: fuach .i. focal invenitur. Daghfuach
intan is regcomrac, dib fuigther intan is sreth. Dialt .i.
di fo diultad co nnach bfuil alt and: regcomrac re i
gcomraicit in da tsillaib umann alt .i. (no) re iarsin
4470]
comarc int alt tanaise. Iargcomrac .i. iar comraigit .i.
iarsin comrac int alt iachtarach .i. iar gach ndeighenach
.i. comarc in (tres) sillab forsna da tsillabaib toisseacha.
Feiles .i. fillis na lama .i. filled luis .i. lam .i.
baile ata filled an duirn: no filis .i. fis fillti: no
4475]
fo lais cebe diberius .i. leisin mbfilid, uair is cudruma di
tsillaib di gach leith de. Claonre .i. claon indara re .i. a
do ar an dara leth & a tri ar in leith aile. Luipencoussach
.i. an coss cona luibnib .i. na coic meoir & in traig in
seissedh daib. Claidemnus .i. claidem manus .i. manus
4480]
lamh, & claidem na laime in slindean, ar is he in sechtmad
dialt claidemnus. Bricht .i. brigh a hocht .i. brigh
briathar .i. hocht mbriathar and: no bricht iarsanni
brightar ocht sillaba and cenmota a taobomna agin
bfilid & consain agin Laitneoir. Aenfid a ndialt, a do a
4485]
recomarc, a tri a n-iarcomarc, a cethair a fheilius, a cuig
a claenre, a se a luipencoussach, a secht a clouidemnas
Is e int ainm airme a tri no a ceuthir. It iat na
4490]
hanmanda uird airme primus, secundus, tersius: a tress
.i. anmanda uird airme iar bproiss, & anmanda uird airme
immorro iar n-aigned. Is si sin in dethber airme anforbhthe
amal rogabh a tri no a cuig, ar nach fuillter o chouitibh.
Caiti sechta in ochta ind Uraicepto? Ni ansa.
4495]
Intan is ocht ndialta a mbricht is and it secht n-alta
and .i. dialt co gceill: cuig litri and a n-us moam de,
aonlitir a n-us lughamh dei .i. ig sloindedh ceilli
comhlaine. {YBL folio 237a1} Rosaig a lagat co haonfid. Cid
timarda iarum eba isini is fer, ni luga is defoughar ind sin
4500]
chena. Ni la Gréugda iss defougar sin. Cidh fodera in
cotarsanai & na coig feudha & na secht fedha & na x
bfeuda iar bfuilliucht aile? Ni ansa. Na cuig fedha
cétumus: ag fregra dona cuig guthaigib tuc na secht
fedha fregra dona defograiph tuc .i. ea oi: na x feudha,
4505]
ipin ar defougar, ata emhancoull ar x no ar emnad, ata
pin ar p, conid x samlaidh. Iar n-Uiraicecht Muimnig so.
Caiti bunad & inde et airbert, coitchend & diles, ruidles
& indles isin bfoucal is deach? Ni ansa. Bunad quidem
oni is deach us Grecum nomen. Defuach a inde, ut
4510]
diximus. A airbert .i. troig o dialt go bricht, ut
prodiximus. An troigh lasin Laitneoir is deach a ainm
lasin bfilidh, ut Donatus dixit: Pes est sillabarum et
temporum certa enumeratio .i. ita in troig .i. an chous
conad airmideta derbh na sillab et na n-aimser icon
4515]
Laitneoir. Ata dono airmideta derpta a sillab .i. ceithri
troigi desillaebaig et a houcht tresillaebaig & a se dec
emnaiti & troigid et aimsir agan Gaidel o dialt go bricht
.i. sillab forbes cech deach dip di araile isin Gaidilcc, conidh
Ocht sillaba (.i. minabdis ecsamla) isin pfocul is mo
isin Gaidilcc, ut est fianamailecharadhartai & inrocomraircnigsiomairne
& rlo. Focail doilphdi so rodolpset filid na
Gaidhilcci et na Laitne a n-agaid araile dia mbreith re
4525]
sechtu. Teora sillaba x isin bfocul is mo isin Laitin, ut
est teinerifficabiletudinetatibus.
Cesc, cia roich dialt a meut ogus a laighet? Ni ansa.
Rosouich a laighet co haonfiodh .i. ag sloindedh cheille
comlaine & is foucul so, ut est a & i & o .i. a sleibhe & o
4530]
forcind & i inis .i. I Cholaim Cille, amal ata A' Chuisi & A'
Chairtend i Sliab Luachra .i. anmanda sleibhi sainriud,
ut dixit Mac Da Cerda:
(.i. dialt co ceill andsin, coic litri is mo do, litir is luga).
- Dam congair iter da a,
Fongluaisi glaodh gulpanda,
4535] Is uallach int arganda
La tricha segh (.i. os) lurganda.
Ni airmither h isna foclaib deighenchu, ar ni litir fiadha
- Conberbtar brachta
A n-ebron bru,
Feisi gan lachta
Nach fuor tnu (.i. teine).
Etargairi a n-innsgib: is e, is i, is eudh, iar macaib
Miled: masgoul, feimin, neotor lasin Laitneoir: uindse,
4555]
uindsi, oundar, iar bFeraib Bolg: moth, touth, traothad,
la Tuaith De Danann. Is e punad gacha Gaidilcci dialt
acht moth toth traoth. Madh iadsidhe is iat fein ata
bunad and, ar ni bfil nach focal Gaidilici na bud indip-sut
dano. Mod (it) gach ferda, gach feirindsgi. Toth cach
4560]
banda, gach banda indsgi. Traoth gach meotor, gach
neotarda, iss ed bunad gacha Gaidilci & rlo .i. ar ni
dialt is buonadh doibsidhe ar ni bunad aonreud dobudein:
nuo nit dat bunadh Gaidilci indso acht it bonnad cecha
ceniuil. Masa cenel, caiti in cinel dianat bunadh? Ni
4565]
ansa. Moth .i. gach ball ferrda & gach cuma ferrda. Toth
.i. gach {YBL folio 237b1} mbannda no gach baull bannda et gach
cuma bannda oulchena. Traothad .i. gach neutordai .i. gach
(no nach) nectorde .i. gach cumai neimnechtorda .i. gach
cuma neimecuscdai: no dano is bunad gacha Gaidilcci
4570]
dialt acht mouth touth traoth. Iss ed is moam lem cheuna
ciasa bunad Gaidilgi is bunad ceinil: no dono ni dat
dialta itir amal ata moudh mo a odh .i. in ceol is mo ina
in ceol is luga amal rogaph ant aidhpsi a nDrui m Cheutai:
no mo a fedh a n-airdi intan is tourand no caint. Toth
4575]
.i. tai a oudh an ceol mbec a n-athfheugadh an ceoil is
mo .i. cronan no certan: no toth taoi a edh no a oudh
intan is femin: no tai a edh intan is fouta ron-cluine no
ron-aile is tai et is isliu quam a n-aill. Toth .i ar ani
traothait na ciuil isli na ciuil ardai .i. sdocairecht no
4580]
cornairecht: no troeth .i. traothaig, traotus in tan is cruit
fo bith is caile & is cruaidhi quam ani aile is traoth: no
traoth treith a eudh no a odh fria feugad feimin .i.
Domiter alta uadh fri halta daine .i. toimsigter alta
an airchetail fri halta duine amal toimsigtir fri gach
n-indsge, sic domiter fri gach n-indsge. Cesc, cindus
domiter fri gach n-indsge? Ni ansa. Corab cach da dialt
frisgara araile, ut est dair & cair, tiar & ciar, tis cis, tuas
4605]
luas; & corab gach da regcomrac frisgara araile, ut est
aingeal & daingen, lebhar & remhar, duine & mouine.
Iss ed a cupaid intan is comfid .i. focal imfrecra & is
comhdech .i. in tarmfortcind. Cidh ara dtugsum na
foclu sin ar aird sech gach ndialt archena? Is aire eimh
4610]
dus-fug-sidhe, ar ata tuigsi ceinelach and (no inntib),
cidhad dialta, & ni cenelach dialta archena ata andsin.
Ni dialt dono cia madh iadsum adberdis ar aird suond,
ar ni bunad in reut do budhéin. Is bunadh an dialt do
gach Gaidilc uadh fein sechtair. Ni bunad immorro e
4615]
It e v gne in berla thobaigi .i. teipide .i. berla
Feine & fasoighe {YBL folio 238a1} & iarmberla & beurla n-etarsgarta
4620]
& berla fortcide na bfiled tresinn aigillit gach diph araile.
Berla Feine tra .i. in Feinechus no araile berla robui
ag Feinius ar leith.
Fasaigh .i. fis oghai na bfiled .i. dliged firfurtacht:
no na lurga fuach .i. forsna feroiph, fona, isna, tresna,
4625]
fresna, sechna fira & rl: & na diailt n-eterleime, ut est e,
es, et, in, co, tre, tar, re, fo, fair & rlo. Iermberla dono cuic
(no coic) .i. ruin, ballorb .i. ball d'forpa na filidechta occa
muirni .i. miruine & is do canaid is ainm ballorb. Gne n-aill
do iarmberla .i. ierum, & dono, & tra, & hautem .i. ouccus,
4630]
acht, et gidhed chena, & atat, cesc, cislir, cair, cisne, catiat.
Is aire raiter iarmberla de ara secucht & ara cruaidhi amal
iarand, uair ni heidir a thaithmech. No iarmberla Iar
mac Nema arrainic fa deoigh & ni fedtar a thaithmech.
Berla n-etarsgarta iter na fedhaibh airedhaibh .i. berla
4635]
triasa bfil deiliugud na bfiodh n-airedha isinn aonfoucal
tria na n-indaithmech, ut est (ros) re os intan is ros coille.
Ros .i. raidh as intan is ros uisgi: no rofhos intan is
marbhusge forsa mbi ros .i. roas intan is ros lin .i. ar a
luas & ar a tighe fasas. Berla fortcidi na bfiled .i.
4640]
fordorchaidhe amal ismbert in filidh a sgoil Feinius .i.
etaill .i. etaill aro & í inis, etaill uassal & ar a imrum .i.
ni anfam d'iomram go risum an inis uasal .i. Eire & amal
rogabh 'san Imagallaim in Da Suadh no in Da Tuarad:
Brimon smitrach .i. brigh briathar & mon cleas: smetrach
4645]
.i. smit forrach .i. fourrach neich o smit a cluaisi .i. cleas
briatharda donidis na filid fo daigin ecnaig go bfourrgitis
Alt go bfeiser cia halt dona secht n-altaib uad .i. in
nath, in anair, in laid, in anamain, in sétrad, in sainemain,
in dian dona dianaiph. O ssen anond is o deachaibh
4655]
tslointer alta ar na rob indsge cumusgai. Nath .i. no
fidh .i. indsge .i. anaor anair .i. a n-aor no an-air .i. aon a
hiar. Laidh .i. laitir no luater intan is aor: no onni is
lapus .i. moulad: no laid .i. lí suad no leth fedh fedh co
leith intan is luipencosach fo do reith. Anomain an a
4660]
somaine reisna haistibh roimpi. Setrud .i. séd raid no
séd rith .i. rith iar scut cin cuibdius cosin lethrand
ndeighenach. Sainemain .i. saine a maine risna aistib
romaind. Dian .i. dion no dian .i. adpol an .i. di fo diultad
connach cutroma a hai reisna haistibh oile. O sin anond .i.
4665]
ono sechd primaistibh imach ios o deach adrimtar .i.
is ni dona deachaib foricfa & is uathaip ata ainmneachad
doip .i. dialt a forbai cech rainde in duain & regcomrac a
forpai a bforduain, iarcomarc a casbairdne &
bairdne ar na rob innsgi cumusgcdhai ar na rab prois amal
4670]
aisdi na ndaorbard.
Lorga fuach .i. lourga focul arusc reire .i. amal biti
lorga i lamhaip daoine iga n-imfoulang o port do port
arna dtaothsatis {YBL folio 238b1} ina lighe, samlaid (imthá) it e
andso lorga biti a ngeiniph na bfiled ig fousugud o
4675]
focul d'foucul: lorga fuach .i. lorga foucul .i. remtsuidiugud
desillaebach biti iter da comuaim focul, ut est
Cormac:
Im ba sesach im ba seng & rlo.
Cia iter lound & leth an dialt n-etarleime. Ita
dono lorga fuach & dialt n-etarleime isin rand, im ba
is he in lorga fuach & in ba in dialt n-etarleime.
4685]
Fertot a tealgud nae .i. a tealgud duine, ar is nae
duine, ut dicitur: Dia ndamad nai for tir .i. dia ndamad
in duine for tir, dolleici in duine ceusadh fair. Teit
iarum dia fothrugud donn aphaind, doleigi sis don
bruach isinn uisgi. Arfaomsi eutach imat o neoch aile
4690]
i ssuidi. Iss ed isbeir-sim dano fertom .i. ferde dam,
briathar cesta uoch (no och) indsin. Fertot ara cheile
fris, briathar gnimach son .i. gnim fairsium o nach aile
ailiter. Tét in duine iarum dia fuotrugud don uisgi,
doleici don bruach sis isinn uisgi. Tot tot, ol in tond
4695]
fai .i. ainm don foghar sin dogni an tound frisin duine,
tot ua buo bo, go ged an anmanda forcmachta do soun
.i. do foghar in geinemnai rohainmnigter.
Aurland dano ainm d'airell in gai. In adharc duph bís
fonn gai, is di arsisider in gai, imtha samlaidh arsisiodhar an
4700]
indsge dona deich n-airlondaib-si: no airisider gach indsge
dona tri hirlondaip-si .i. is e, is í, is ed. It e andsin
irlanda ferindsgi & banindsgi & deiminsgi hic, hec, hog, lasin
Laitneoir. Se, dai, tri, ceithri urlanda ferindsge indsin.
Se .i. is he an fer, da .i. da fher, tri .i. tri fir, ceithri .i.
4705]
ceithri fir. Inanda immorro irlanda ferindsge & banindsge
o tsin imach. Is aire nach sinter sech a ceithri. Si, da,
teora, ceitheora urlanda banindsgi andsin: is i .i. is si in bean,
di .i. di mnai, teora mna, ceitheoram .i. ceitheora mna.
It he & atat immorro irlanda qoitcenda iter ferindsge &
4710]
banindsge indsin. Is ed immorro irlanda deimindsge, ut
dicitur iss ed in ceund fir; herlond ferindsgi dano
Cuig fillte xx á reim .i. a cuig.
go hogfegait na filid re uama na hai {YBL folio 239} & xx
gne saorda olchena. Caite iat anmonda na n-inadh
asamberat cach ai diph do coma dilis budhein? Ni
ansa. A nai dib a ndeilb ainmneda & ainseda, & a tri
4730]
a ndeilb geinitli et togarto, a secht a ndeilb togarto &
foxlada .i. tri a n-ilor (.i. fillti) & a tri i n-uathad: fer, fir,
og fir a n-uathad: na fir, na fer, na fira a n-ilor. Cuig
fillti xx fri reim .i. reimnigiud an anmo do filliud ina v
xx ta v fhegait na filid. Is edh reidhe inde cach anma &
4735]
xx gne olchena. Tre brectrad ciall remsuighther friu no
is ed sedhait ac eimniugud fillti na fuach .i. na focla .s.
cin ainmniugad a n-airemh, & xx pro feugait andsin .i.
segait ut dixit .i. fer diall ata andso sis. Fer a
ainmniugud, in fir a selpad, ar fer a aircill, a fiur a aitrebh,
4740]
do fior a dhannad, a fir a togairm, o fir a foxal, co fir a
Is aire didiu na hairim eubhai ina reim cia dobeith i n-
4760]
aroiliph and, ut est co fer, ar ni bfil acht reim ceille nama i
in cach mbaile a marand in fid bis a n-ainmniugud
isna filltib tsios.
Idedh immorro no iphin bis inntib cach baile na
marand, conid aire sin itmberar idheth no iphin, a fidh ina
4765]
reim no ina tselpad.
Dinin disail a forbaid .i. aiccent lasin Laitneoir. Ar
at e teora forbaidi docuisin lasin nGaidel .i. airnin &
forsail & dinin disail. Airnin arding defid .i. deredh na
bfocal: no defidh .i. nemhfidh, acht is taobomna: no is
4770]
forbaid. Forsail for fout feudhair .i. tairgither fair conit
fota: no forsail .i. sail (no ail) fair .i. aimser sech an
qumair.
Dinin disail ar gair geipid .i. gaibid fair conid gairit.
Airnin arding defidh .i. dered na focal no defidh .i.
4775]
Dinin disail .i. di fo diultad and connach nion connach
sail sech is duir: no dinin disail disin difuilliud .i. nemh-
fuilliud. Ismbeurat araile as aire sgriphthar duir a ndinin
4800]
disail, ar is duir fil ar tus a ndinin disail & is aire sgribthar
nion ar airnnin, ar is nin fil fa deoigh and & is aire
sgribhthar sail ar forsail, ar is sail fil ar medhon and, uel
ut alii dicunt: Ail .i. aimser furail sech in qumair. Dinin
disail .i. ni fidh, ni nin acht is forbaid. Disail .i. ni
4805]
haimsir fota no diail .i. nemforail .i. nemhfhuilliud.
Cesc, in ar tomus tuccait i suound in foucul is feur?
Iss ed eim, ar gen go dtoimsigther iar n-aiccned, toimsighther
Gne n-ail do ferindsge & do banindsge andsou. Cuicc
fillti fichit a reim .i. a cuig go hoghfheughait na filid a
bfilliud re uama na hai & fiche gne saordu dono in xx
gne saorda sin. Cesc, caitiet a n-aradnai foraib o mberar
gach ai dip cum a dhilis fein? Berat eiccen uair delpait
4820]
filltecha Iss ed a lion: a tri a n-uathad, & a tri a n-ilar,
conid se samlaid .i. fer, fir, og fir, a tri a n-uathadh:
a tri a n-iolar .i. na feur, na fir, na fiora. An xx gne
saordai sin is deimin eim is he so a n-aradhnai. A do
x dibh a forgnuis ainmneda & ainseda, & aon diph a
4825]
forgnuis geinitli & toghartada, & a secht a ndeilph
thobartha & foxlaidae, in da filliud dec dibh tieghait a
bforgnuiss ainmneda & ainseda. It e andso ind anmanda
.i. ar fer a aircioll, go fer a asgnamh, i feur a inoutacht, sech
fer a tsechmall, for fer a fourtadh, fri feur a freislige, iar
4830]
bfer a tiarmoracht, im fer a timceall, dar feur a thairrsgi,
frisin bfer a thormach, tre fer a tregdadh, is fer a tuarusgbail,
ut dixit in file:
Na secht bfillti, immorro, tiaghait a bforgnuis thobartada
- Is iat so in da filltech dec,
(Dar) lemsa nocha lanbrec,
4835] Tiagait a bforgnuis feudha,
Ainmneda ocus ainseda.
Aonfilltech immorro teit a forgnuis toghorta & geinitli,
- Is iat so na secht fillti,
Nit ernaile adhmillti,
Tiagait a ngnuisibh glana,
4845] Tobharta ocus foxladha.
- In fer a tusdighe tiar tsoir
Do tsealpad, do toghartaidh,
4850] Ogus doib araon ni ricc
Gus mad int aon don fichit.{YBL folio 240a1}
Is iat sin in fiche gne saerda con a n-aradhnaib corraib
forra & rlo. Fer didiu, ebadh a fiod, idedh no iphin ina
reim no ina tsealpad, no is idhedh ina tsealpad & ina
4855]
thogairm, ipin ina togartaid & ina foxlaid. Eba immorro
a fidh ina ainmnid & ina n-ainsid ar chena. Cidh ini is ipin
and (?) .i. guthaige inna comaccomal frisna guthoighibh oile.
Cinnus didiu a radh comad ipin fiodh in anma is fir, ar
is ididh glan fil and? Ni ansa eim, qumusg nobeith
4860]
and .i. dinin disail a forbaid ina tsealpad .i. in fir, & iphin
a fidh ina reimim .i. don fir, ar is reim gach tuissel on
ainmnid sis: no dono int ipin isber i suond, is ar
idhedha ata, ar is o idhedh doinsgain iphin.
Caiti dilius feudha a bfeudhaibh, & dilius feuda a bfidh, &
4865]
dilis fid i bfedaibh? Dilis fedha i bfedoibh cetumus .i. a
riasna ceithri guthagaibh oiliph, ar is hi cetlabra gach bi
a & iachtad gacha mairb ach: dilis fedho i fidh dono .i. is
dilis in forfidh ogaim secip fid ina sgripthar. Dilis fidh a
bfedhaib .i. amal ata in fidh is defoghar .i. is ed is dilis
4870]
and an foghar toisech, ar ni hairmither in foghar
deighenach.
Lourcca fuach .i. lairge no lourgaidhe: reimtsuigiugad
detsillaebach bis riasna da chomuaim ica saorad ar da gne
4880]
ernail .i. fogair & claon ceille.
Fertout a tealccud nea. Et buo bo & go ged .i.
anmanda sin rangautar na filedha tre ealadain doib do
reir foughair. Fertout .i. fer dotuit aund & bou comad a
buo on geim nobeith & gedh comad on gedh ghoutha
4885]
dobir as nobeith, amal isber in Laitneoir: Nomen de suono
factum est .i. fourcaomnagair int ainm don foughar, amal
itá condall, sdip, stip. Iss ed a foghar ica luosgadh. Is
aire sin rainicc stipula do anmoim do icon Laitneoir.
Tout dano nomen de suonofactum .i. in guth trom doni an
4890]
duine oga legad for an toind
Aurland indsge .i. do airell gai is ainm. Caiti int
eurland saorda foghapar conid aiccned? Ni ansa. Urland
in gai. Caiti in erland indsge do nach bfasand indsge
acht aonindsge .i. indsge in bais? Ni ansa. Indsge
4895]
grainde in gai. Caiti int erlond is iarlond, & int iarlond
is urland, & int urland is remlond? Ni ansa. Urland in
gai .i. urlond fodeisin, iarlond doteis, ar is iar gach
ndeigheunach, conid he sin int irlound is iarlound &
int urlond is remlond .i. antan rosauoigh lar co haireill.
4900]
Caiti urland urlainne a n-urlaind? Ni ansa. Ferurlond,
beunurlond, nemurlond. Urlond uorlainde a n-urlond?
Ni ansa63 .i. bean an fir. Aurland a ndis ind
urlond .i. ind eum a nemh nou a n-iffern. Aurlanda
ilair masgail et feimin andso sis: Se, dha, tri, ceithre: Si,
4905]
Cia baile in Uraicepta idta in sealpad saordu cin reim
acht reim reimraiti, ut est luis ailme no bethe ailme .i.
sealpad ita do ailm isin bethe & isin luis? Cia baile
i bfoghapar comtath condsained cen tinfed threothaip?
4925]
Ni ansa. An bail a mbi nin ria ngourt gan guthaigie
eutorra, ut est uinge.
Cia baile i bfogapar in fidh fourtormaigh iar bfourpa
na n-ocht sillab isin bfoucal is briocht? Ni ansa. In
baile a mbi deufougar isinn ochtmad dialt, is fidh fourtormaigh
4930]
indala foghar.
Cie taopoumna gapus greim taopoumna et feudha
et foucail? Ni ansa. Quert. Cia taobomna na gabh
greim taoboumna na feudha na foucail? Ni ansa, h.
Caiti bunad ruidliusta in foucail is aipgitir? Apexedebam.
4935]
Aipgitir, id est: copula con literarum per se .i. ita in
aipccitir ina comtinol litir cona comfialus: a litera oni is
legitera .i. ainm tighe aroile anmanda aitreupus a dtraigh
Condagar bunad & inde & airbert, coitchend & diles
& rudlius & indles don foucal is aipgitir. Bunad eim
di epe ugdair: no eipe icon tor. A hairpert dano a
4950]
tapairt four ni nach inde, ut dicitur: Aipgitir dno .i.
tossach & rlo.
Cach tan tiaghait na foucail sech a n-inde toirne
amach co ni nach ni is inde inntib: no comad i in airbert
focail aithnigte eile ar an focal anaithnigte .i. tinscetol
4955]
no tosach no comad i a n-airbert réim dia rosuigidh
na foucail ut. Beurla n-airperta: coitchend dona litriph
uile: diles dona consainib: ruidlius do guthagaibh: indlius
a tapairt for lethgutaib intan legait & for ni as lugaide
as a inde.
4960]
In tiasca do fedhaibh & deachaibh & reimeundaib &
for forbaidhib & altaibh & indsgibh & eutargairip amal
roshuidhigti la filedaib na sgoile ceuta robautar ag Feinius
Faurrsaidh iar dteipe na Gaidilci doip asna di berlaiph
lxx co rotaissealpad do Gaidel mac Angin. Ar is he sin
4965]
rotothlustar ant aonbeurla do teipe asna hilberlaiph dona
mba haille & pa caine in gach berla dona dib berlaibh
lxx. Conid airesin doraisealpad do, conid de dogarar
Gaidelc & Gaidil. Nel mac Feiniusa Farrsaidh dia dtarthar
Sgouta, ingen Foraind, conid dia hainmside raiter
4970]
Sguit amal adrupromar. Fer a hainmniugud uathaidh, fir
Cend cridhe fuolach deime teibidi in fir. It e sin
deismerecht na ndeime teibidi in fir isna reimendoibh:
4995]
no lanamna an cind, suil & fiacail: lanamna in cride
srephand & cru: lanomna in fulaing, luorga & traghaid:
lanamna in chind, suil & fiecail.
Gene dano na lanomna ndeime: abratchor & maula,
geine na sula: bunad & leithet, geine na fiacla: tanaigecht
5000]
et dath .i. ban no glas, geine int sreupaind: tighe
et dath beos .i. ruaidhe & deirge gene in cru: tond & lith,
gene na traigeudh: croicend & feithe, gene na lurgan: no
lethor et tound, geine na traigedh.
Araile dono it e geine na lanomna deime a fuoirpdai.
5005]
Ar at e tri geine docuisnet .i. gene forcometa & gen
frithchometa & gen decomhéta. Gen forcoiméta cetumus:
amal rogap faircle for glun.
Imtha samlaid is fair anuas ginither forsail is focetoir
geinither as do belaiph i fiout & gairdi. Gen decométa
5010]
dinin disail amal rogap fuil ar dh' feoil agus isin feoil.
Is amlaidh dono dinin disail congaib lasin bfoucal o tousach
go deired cin urgabail cin urditeun. Gen frecometa airnin
amal rogab cnaim mullaich & leicne & cnuic & find & nahi
nat geiniter lasin dune fochetoir, uair is fo cousmalius
5015]
alta duine domiter alta uad. Ni taidbeut dono in foucal
is airnin lasin bfoucal forsa dtouchrauthar foceutoir co
mbi fair fo deoigh ardingidh in foucal. Ferdialt co sin
anuas.
In tiasca do bandialt andso siss: ben, mna, do bein, na
5020]
mban, dona mnaib, in mnai, ina mna, a ben, a mna, on
mnai, ona mnaib, oc mnai, og mnaib, co mnai, co mnaib,
sech mnai, sech mnaib, tre mnai, tre mnaib, im
mnai, im mnaib, for mnai, for mnaibh, tar mnai, tar
mnaiph. Benon a formoulad, bein a coutud, beean a
5025]
maullrugud, ben a aon, ben a lan, ni hairechar a diabal
.i. beanbean, gia isberat aroile ni bi nach lan cin a diabal,
beinin a lugugad, sobeun a saorugud, doben a daorugud.
Ni hairecar a urard .i. beana: airecar immorro mnaa.
Ni hairecar a urisil .i. benaib, bentot a telccud nae, be a
5030]
aircealla calaith. Ni hairechar a aircealla fuit, bel a
cendfochrus deirid, beund a dichned, len a chendfochrus
tuis, be a dichned, si & uindsi a urland indsge; oig & glun
a deime teipidi; fair & srithiti a lanomna; blas & millsi
a geinsidhe; faircli & esgat a lanomna in gluin;
5035]
cnaim & feoil a ngeinid-sidhe: no it e i fuirmthe a
ngeinsidhe amal reimeipertmor {YBL folio 241b1}. Banndialt co sin.
Don deimdialt so sis.
Nem, nime, na nime, do nim, do nimibh, in nim, in
nimip, o nimh, o nimibh, oc nim, oc nimiph, co nemh,
5040]
co nimip, sech nem, sech neimibh, for nemh, for neimibh,
tre nem, tre nimibh, tar nem, tar nimiph. Nemon a
formolad, neimh a cotud, neemh a mallrugud, nefriam
a chondail, nem a aon, nemh a lan. Ni hairecar a
diabal, na a tsaorugud, na a daorugud, na a urard, na
5045]
a urisiol.
Forsna, fona, esna, isna, tresna, sech na nime a lourga
fuach: o, do, im, co, es, fo, for, e, sech nime a dialt
n-eitarleime e. Ni fogabar a thelga nue. Ni hairecar
a air- cell fuit, nel a cheundfouchrus deridh. Nemm
5050]
a deichned, nea a dichned, is ed & oundar a urlanda
indsge. Ni hairecar a deime teipidi, ar is deime fodeisin:
nell & sduag neime a lanamna deime; dath
& airdi a ngeinidh-sidhe: no is he is a foirbti an gen.
Dialt cou sin anuas.