Corpus of Electronic Texts Edition
Comhrag Fir Diadh & Chon Cculainn. Táin Bó Cúailnge (Author: Unknown)

p.276

{paragraph of Nettlau edition 2} {MS page 83}As andsin do hiomraidheadh ag feroibh Eirionn cia budh coir do chathughadh & do chruadhchomhrag re Coin ccathbhuaghach cCulainn a mocha na maidne arnamaroch. Adubradar cach uile gurab é an feidhm nach fuloingther & an boirbfreagartach biodhbadh & an trénmhílidh trasgartha tromchomhloinn & an coghainchneasach2 a hIorrus Domhnan .i. dile & dearbhchomhalta Con cCulainn budhein & a cheile comhghaisgidh & comfhoghlama .i. Fer Diadh mac Damhain mic Daire Domnandoigh3 .i. an milidh ar morchalmacht os feroibh Domnann uile, ór ni raibhe cleas goile no gaiscidh ag Coin cCulainn nach raibhe ag Fior Dhiadh acht cleas an gháoi bhulga nama. Gidheadh dar leosan do bhi iongabháil an chleasa sin fein ag Fior Dhiadh, doigh as cneas coghna & cnamha baoi uime gonach gondaois airm naid iolfhælig;bhoir a n-am chatha no comhlainn é.

{paragraph of Nettlau edition 3} Ar sin faoigheas Meadhbh feasa & teachda ar ceand Fir Dhiadh. Ro ér & ro aither Fear Diadh4 na teachta sin, ór do aithin an t-adhbhar fá raibhe Meadhbh dia thochuiredh .i. do cathughadh & do chomhrag re charoid & re cumpanach fein re Coin cCulainn. Iar sin fælig;igheas Meadhbh a draoithi & a deighfhilidh ar ceand Fir Dh. dia ælig;ir & dia egnach 'na fiaghnoisi go tturthogbadælig;is teora bolg fora ghnuis o ainimh & o easbuidh muna tairisedh leo. Do eiridh Fer D. leo iar sin uair ba husa lais gæi ghaiscidh dfulang naid gæi aoire & aithisi.

{paragraph of Nettlau edition 4} & tainic gusan ppubaill a mbæi Meadhbh & Oirill, & feraid fáilti fris diobh líonoibh, & do cuiredh Fionnabhair ingen Oiriolla & Meadhba {MS page 84} fora dheaslaimh. & as sí do ibheadh dos gach cuirn & gach copain nodbertháoi dFior D. Anuair ba subach forfaoilidh Fer D. & cach ar cheana adubairt Meadhbh, ‘Maith amh a anam a Fhir D., an bfeadrois ciodh 'ma ttugadh san fpuball thú?’ ‘Ni feadur on’, ar Fer Diad, ‘achd maithe Eirenn uile and, & nach meisde doibh misi mar gach laoch do beith mailli fríu.’ ‘As fíor sin’, ol Meadhbh ‘& ni huime sin tucamairne tusa cugoinn

p.277

don chur sa, acht dia iaroidh ort comhrag Con cCulainn do diongbhail dhin a n-ath an comhruig ar uair na maidne moiche amarach do cionn eallaigh & etála & comha móra eile dfhagháil uáine.’ ‘Ca comha sin amh?’ ar Fer D. ‘Ni handsa són’, ar Meadhbh ‘.i. tiomthacht da fer deg d'edach gacha datha, & buinne niadh budh coimhreamhar & budh comhfada re roigh laimhe læich o iond a mheoir go hiond a ghualann d'airgead aithlegtha, & an t-eo oir ata am brut sa fein a ndeachadur deich n-uinge .xx. do dergór & deich lethuinge d'airgead & deich cclocha fichead do criosdol, & cudruma Moighe nAirph do mhin Mhuighe hAoi, & feis a cCruachoin do gres, & fion do dháil fort and, & m'ingen sa do mnaoi doit, & saoirsi dot clainn & dot cinel ar oboir & ar shluaighedh & ar gach dáil ghábhuidh ar cheana, & deich .c. bó dom tanoidh si fein, & gach maith oile o sin suas’.

{paragraph of Nettlau edition 5} ‘As mor na comhada sin’, ar cach, ‘& dia ccomhoillter iad dia re na ccomal uaimsi’, ol Meadhbh. ‘As mor iad’, ol Fer D., ‘& gidhad mor as agadsa fein fuicfighter, & ni ba misi berus uaid iad idir ar dol do comhrag rem cumpanach fein re Coin cCulainn.’

{paragraph of Nettlau edition 7} ‘As fior trá’, ol Meadhbh, as tre coir n-indligh5, ‘an briathor tuc Cu Culainn.’ ‘Cia briathor sin, a M.?’ ol Fer D. ‘Adubairt’, arsí, ‘na budh folair leis do thuitim si a n-oirighin gaisgidh isan cheidionadh.’ ‘Nir coir dhosan sin do radh’, ol Fer D., ‘doigh amh ni meatachd no milaochus ro fidirsiomh formsa riamh, & tuig-6 se gomadh misi nodsoichfe isan maidin amaroch go hath an chomhruig cuige.’ ‘Adfia buaid & beandacht’, ol M., ‘is ferr lind sin ina meatachd no milaochus do braith ort, doigh condalph do dhaoinibh budheasda, & ga cora dhosan sochar Uladh do dhénum & a mathoir do Thúathoibh De Danann ina doitsi sochor Connacht do denamh, doigh as mac urradh do Condachtuibh thu, & is siad Tuatha De Danann da bfoilsiomh tug diom bloig ar Fearuibh Bolg da bfuilisi a ccath Muighe Turedh gur chuirsiod fa daoirchios durfhognamha iad iarttain.’

{paragraph of Nettlau edition 9}‘Tapoir urra damhsa risna comhadha re geallois a Mheadhbh’, ol Fer D., ‘& doberimsi fa mbreithir gomadh {MS page 85} me cétduine rachus go hath an chomhroig a mucha na maidne amárach a ccoinde & a ccomhdail Con cCulainn.’ ‘Dogebhtur go deimhin’, ol Meadhbh, ‘gach urradh bus áil let.’ As cuma ro bhaoi da radh & adubairt an laoidh ann: Rodfía buaidh ider. ‘IS iad cuir

p.278

iaroimsi amh’, ar Fer D, ‘.i. righ ar rioghacht do chosnamh mo dala a cciort catha & comhloinn, & filidh fri haoradh go ro thogbuid bulga neimhe for na gnuisibh ro aorfadaois o acois & o breachtradh an dána, & mag fri nert comhlainn dia ndiceanntar oineach, & draoi fri draoigheachta, & cainte fri glaimhedh, & brughaidh fri doimhiadh do dhioghoilt monab tualoing ttabhoigh.’ ‘Doghebhair sin uile a Fhir Dh’, ol M., ‘re cach & iar ccach accuinge.’

{paragraph of Nettlau edition 11}IS andsin tarroidh Meadhbh modh n-aroidh7 ar Fer nDiag um an comhrag do dhénam re seisi[r] comaoisi curad8 mochtrath arnamaroch damadh usa leis a oba ina comhrug re Coin cCulainn ni lamadh he o mhoirghriosadh Meadhbha air, & do ceangail Fer Dh. cor seisir ar Mheidhbh am fíoradh na ngealladh soin dho dia ttaothsad Cu C. leis.

{paragraph of Nettlau edition 12} Baoi fer amhra dUltaibh a bfiaghnuise na coroigheachta sin .i. Ferghas mac Rosa Ruaidh mic Rudhraighe, & ro dhiult Fearghus dol isan slánoigheacht sin dFhior D. Tig Fergus roimhe cum an phubuill a mbaoi a mhuinnter fein. ‘IS saoth & as goirt lind an gniomh donither amarach a óga’, bar Fearghus. ‘Ga gniomh soin?’ ol na hoig uile. ‘Cu Chulainn do marbadh amarach’, ol Fergus. ‘Cia le marbhthar he?’ ol na fiora. ‘Mallacht a chadhois & a cumoinn fair .i. a c[h]ara & a chomhalta fein .i. Fer D. mac Damain mic Daire Domhnannuigh, & a oga’, bur Fergus, ‘eirgedh neach agoibh le rabhadh & le hoirisiochd uáinne gus ar ccaroid & gus ar mbrathoir ionmuin .i. go Coin ccathbuadhoigh cCulainn da fios an bfuigfese an t-áth dFior D. isan mhaidin si amaroch.’ ‘Truagh amh sin’, ar siad, ‘uair gemadh tusa nobeth san ionadh a bfoil Cu Culainn as dearbh nach9 roisiodh rabadh uainne thú.’ ‘Geibhter m'eocha damsa’, ol Fergus, ‘& innillter mo charbad go ndeachoinn iarttain go hath an comhlainn & go n-indisind do Choin cCulainn an tí tig a n-oiris an comlainn cuige amaroch.’ Do gaphadh na heocha dFergus & do hinnled an carbad & tainic roimhe go hath an comlainn go hairm a mbaoi Cu Chulainn.

[H. 2. 17. = Wi. 1809] IS amlaidh baoi Cu C. an lá soin & a druim frisan ccairthe a ccrich Rois & se ag imirt buanfoigh re a aroidh fein, uair ass amlaid baoi Laogh mac Raoi in gaphra10

p.279

an uair sin & a druim re Coin cCulainn & ni thaighledh an míol moighe an magh gan fios dó. & do beredh leth mbrandoigheachta ar Choin cCulainn & doníodh foraire11 & forcoimét ar shlúagh {MS page 86} cheithre n-ollchoigead Eirionn do Choin cCulainn na ceand sin. ‘Aonchairpeach sunda chugoind a ppuba a Chuagain’, bur Laogh. ‘Ciondus cairpeach sin a Láoigh?’ ol Cu Culainn, ‘& tabhoir a thuarusgbhail dúin.’ ‘Carbatt cain12 mor and’, bhar eision, '& as samhalta liomsa re hionna rioghrata romoire toratar an cuingidh si an carbad fuil ina13 heocha dubha deinmedha gana14 ccuingibh donnordoibh datha, cona ttarbhchlar umhoidhe, cona bfersibh15 credumha, cona ccreit craos tana cleas aird clogad chaoin. Do foil isan carbad laoch moingleabhar maothcorcra mala duph mongshuileach rioghda romhor roisclethan, ulcha dhualach ghabhlanoch fair go roichionn tar a maoiliochdair sios seachdoir go ndidnedh triar laoch a lo dhoininde & dearddoin bheith fa fhasgadh na hulcha sin. Ba samhalta re doisbhile mor os fhiodhbaidh an folt drongach dualach dondchas baoi forsan laoch baoi san carbad. Brat ioldathach uaine uime. Gasan16 gleglan gealairgid isan brut osa bruinne. Léine geal chulpuideach a ccusdal fria a geilchneas. Geilsciath go ttuaigmhioluibh deargoir for a chliú go ttri rothaibh caoimhdhentha credhumha ara thoilledh osa airdleabaidh teora ndrong ndeiceanmhoir fa tairsge uillionn an oglaoigh. Sleagh tredruimneach go bfeadanoibh oir & go bfonusgaibh airgid aoinghil tar an ccarbad amhail ba samhalta leamsa re tuinnsiomh trenchuruidh a n17-adaigh18 mhóranfaidh seasdan & siobal an carbuid & na n-each n-alloind n-allata fuil fan marcach fuil and. ‘Fior amh’, ol Cu Culainn, ‘as se .u. Fergus mac Roigh an fer fuil and go rabadh & go scéla chugamsa re bferoibh Erenn lais. & ni cloidhiomh iaroinn a n-indtigh na lainde moire sin foil leision, doigh bliaghain resan scel sa thána bo Cuailgne fuair Oirill uáir mbaogail ar Feargus ag coimhriachtoin re Meidhbh ar an liter os Cruachain, & beanus Oirill a cloidhiomh a truaill Fergusa & cuirios cloidheamh croinn 'na ionadh, & tuc da bhreithir nach

p.280

ttiobradh dFergus e nogo ttíosad lá an morchatha airm a ttiocfadaois ceithre hollchoigidh Erenn a n-áit n-aonbhaile ar Gháirigh & ar Iolgháirigh a ccath mhor thana bo Cuailgne.’ ‘Fior amh an ní sin a daltain’, bur Fergus, ‘uair ni fuil cloidiomh itir innte, & gemadh innte nobhiath ni budh oman doitsi & ni himeorthæi fort é.’ [1830, H. 2. 17] ‘Mocean do thorachtoin a mo ppuba a Fergois’, ar Cu Culainn, ‘& ciod nodgluais iar bfuinedh ngreine.’ ‘Tairisi liom an fhailte sin’, bhar eisin. ‘Tairisi doit on’, ar Cu Culainn, ‘uair adfiása aoghoigheacht oidhche sunna anochd, uair da ttaighle liath léna an magh rodbiasa caghan go leth, & da {MS page 87} ttaighle iasg an inmhear rodbhiasa eigne go leth aroile19, & biaidh dorn bioluir & dorn feamnoidhe & dorn fuluchta & deoch a gaineamh20 da eísi & feis ar21 osarleaba urluachra go ttuite do shuantoirrchim codalta fort, & foroire do denamh doit & comhrag re laoch tar do chenn nogo rís iomshlán dochum dhunoidh & longpport fer nEirenn. ‘As agamsa foghebha.’ ‘Is ionfhoghlaidh an chuid sin’, bhar Ferghus. ‘As fior sin’, ol Cu Culainn, ‘as cuid foghlaidh agamsa hí, doig atusa on luan iar Samhoin go haos na huairi si, & ni dheachaid adaigh22 n-aoigheachta dom crích no dom cuigedh fein achd beith ag trénfhosdagh fer nErionn ar tanoigh bo Cuailgne don chur sa.’ ‘Rodfia buaidh & beannachtoin’, bur Fergus. 'Nocha d'aoghoigheachta ort tanacsa, [Wi. 3174] achd da indisin doit an ti tig do chomhrac riot ath re headh na maidne a moiche arnamarach.’ ‘Cloamar23 uaid donna24 ale’, bhar C. C. ‘Mallacht an chadoigh & an chumoinn air do chara fein & do chomhdhalta & fher comgaisgidh & comhgniomha .i. Fer D. mac Damain mhic Daire.’ ‘Tigeadh as dono’, bur C. C., ‘doigh ni rugusa troigh teithidh ar sluaigedh thána bó Cuailgne riamh & ni mo berad roimhe sion, & gidheadh cheana nocha dáil as deach liom dana25 an dail Fir Dh.’

{paragraph of Nettlau edition 13} ‘& nocha ara uaman etir achd ar med a ghrádha liom.’ ‘Na haboirsi sin’, bur Fergus, ‘uair as coir eagla do comrag & do comlann Fir Dh. uair cneas coghna (sic) fuil uime uile & ni gabhoid26 airm naid iolfhaobhair greim de, & as maidhm dilionn & biodhbha sochaide e.’

p.281

{paragraph of Nettlau edition 14} ‘Na raidh sin etir’, ar C. C., ‘doigh luighimsi an luighe luidhid mo thuatha nach ba luaithe boigshibhen ar lar abhann no gach alt & gach aidhe dhe fa dheis mo cloidimh se da tteagmhadh aoinfecht for ath an comlainn é, óir ni ghabhaid brechta daingne27 druagh28 re marmoibh no riomsa do ghrés29, uair isum30 eolach sa a bfuil do chleasoibh draoigheachta aige, or is cian os aithnidh damhsa & dFior Dh. a cceile.’

{paragraph of Nettlau edition 16}‘Leig as a dhaltain’, bur Fergus, [3183] ‘ni mar coch comhchomhruig duitsi Fer D.’

{paragraph of Nettlau edition 19}Is andsin tanoig Fergus roime nach abradaois fir Eirenn gomadh da mbraith no da ttreigen nobhiath da mbeth ni budh sia ag iomagallamh re Coin cCulainn, & do cheileabhoir cach da cceile aca, {paragraph of Nettlau edition 18} & adubairtt Cu C., ‘maith & sen & soladh nach neach oile dferoibh Eirenn tainic leisin ttoisg sin, mina ttiosdais {MS page 88} ceithre cuigidh Eiriond and & dobudh fo li liomsa sin on uair do bhiath raon aoinfir agamsa orthaib.’ & tainic Fergus iar sin (sic).

{paragraph of Nettlau edition 21} Iomthusa Chon cCulainn doberar os airtt andso adbert re a aroidh, ‘Cred as coir dhúine do denamh anois?’ ‘Do fhetor’, ar Laogh. ‘As samlaidh adró Fer D. dot ionnsoighidhsi fa núaiber[r]t[h]e foilce & fothrag–31 & ceithre cuigidh Eirenn dfechad an comhruig, & rob ail damhsa do dul sa a n-ait a bfuighthea an fothragadh cetna fort gusan ionadh a bfoil Eimhear ingen Fhorghoill Mhanoch go Caorthand Cluana da Dham ar Sliabh Fuaid.’ Tainic C. C. reimhe & baoi araon re a mnaoi and an adaigh32 soin.

{paragraph of Nettlau edition 23} YBL. 2431 Ba deimin leo ait a ccomragfadis da uaithne comhloinn an betha gomadh coimhthuittim33 doibh a ndís no mina badh dhe gomadh he Fer D. nothuitfedh and, doigh nirbho soirph comhrac re Coin cCulainn ar sluaighedh thána bo Cuailgne.

{paragraph of Nettlau edition 23 24}Iomtusa Fhir D. deis a chomadh do shnadhmadh do rainic chum a ppuible & a mhuinntire, & robsad dubaigh doimenmnaigh

p.282

iad an adaigh sin, & tuilis an milidh morchalma an adaigh & do luidh a mheisce dhe & dochuaidh a chodladh uadha, & do eirigh 'na shuidhe & tuc lamh tar a agaidh34 da níamhghlanadh & gabhaid lamh for a aroidh 'ma a charbad d'indeall. ‘Geibh ar n-eocha dhúin & indill ar ccarbad, doigh as mocheirgeach mór ? an laoch tig inar n-agaidh.’

{paragraph of Nettlau edition 25 26}‘Dar ar ccuphus amh’, ar an giolla, ‘ni toghairm shocra lind an ní sin .i. dol a ccomhdail Con cCulainn, uair gach a ndeachaid dferoibh Eirenn riamh 'na dhail ni térna fer indiste scel as uadhasan diobh, & ni lugha tiocfasi leis ina gach aon laoch eile.’

{paragraph of Nettlau edition 27 27}‘Na haboirsi sin a ghiolla’, ar Fer D., ‘or as damhsa as haithnidh an laoch ud, & as liom tuitfeas.’ ‘Dar ar ccubus amh’, ar an giolla, ‘as drochturus tochd a ndail an ti tig and’, arse, ‘uair as se maith & olc Uladh he, & as mairg ata a bord a iondsoighidh, & bad cuman let ua & let iarmhua35 e.’

{paragraph of Nettlau edition 30} Iar sin ro gabhadh a eocha dFior D. & do hindledh a charbad & tainic go longpport bfer nEirenn budh thuaidh.

{paragraph of Nettlau edition 31} ‘An eadh dob ail leatsa’, ar an giolla, ‘dula a ndail C. cC. & gan ceileabradh do Mheidhph & dOirill & dferoibh Eirenn ar chena?’ ‘Ni head amh’, ar Fer D., ‘& iompogh na heocha & an carbad dhuin ar feroibh Eirenn’ o nach ttainic C. C. fos ar an ath. Iompaighis an giolla na heocha & an carbad dochum an dunaidh ar fearoibh Eirenn. IS andsin dorala Meadhbh ag sriobhladh a fuail uaithe ar urlar na puible. {MS page 89} ‘An cottlad dhoit a Oirill?’ ar Meadhbh. ‘Ni headh amh’, bar Oilill. ‘An ccluinir do cliamhain nua ag ceileabhradh doit?’ ‘An é doni so?’ bar Oirill. ‘As se’, bur M. ‘Luighimsi an loighe luighid mo thuatho nach ttiocfoidhse ar na cosoiph cetna cugoibhsi aris’, ol Oirill, ‘an te doni an ceileabhradh daoibhsi, araba a ttaramoirne da cleamhnus’, ar Oirill, ‘achd go ttaoithsad Cu C. leis fo lind gemadh coimtuitim doibh, ach gemadh ferr lind Fer D. do ternamh as.’

[2485 YBL] Tainic Fer D. roime go hath an chomhruic a haithle an comhráidh sin. ‘Fegha leat amh a ghiolla’, bur Fer D. ‘an fuil C. C. ar an ath?’ ‘Ní brodh beag a pfalach e’,

p.283

ol an giolla. ‘Is fior am, a ghiolla’, bur Fer Diagh, ‘& nocha ccualaidh Cu Chulainn daighfer do tocht na aghaidh go sunda for thanoidh36, & an trath ro cualaid ro fhagaibh an t-ath.’ ‘Mór an liac Cu Chulainn d'egnach 'na egmhais’, ar37 an giolla, ‘& an cumhain let an trath tugsamh an cath do Gherman Garbhghlas os eochair imlibh mhara hIocht, & ro fhagbhuisse do chloidhemh ag na sluaghaibh, & gurab é Cu Culainn ro marbh cet laoch ag rochtain do cloidimh si doridhesi go ttugadh duitsi é? & ni he an lá sin aderadh tusa gomadh ferr do ghaisgedhach tú fein oldas C. C. & an cumhain let’, ol an giolla, ‘ga tech 'na rabhamar an adhaigh38 sin?’ ‘Do fhedar’, ol Fer D., ‘sa ttoigh rechtaire do bhamar.’ ‘As fior gurab ann’, ol an giolla, ‘& do chuadhaisi go sotal soightenach romhainne gurab annsin dobert an t-aithech baoi asan tigh beim dond39 aoil treabhth–40 duidsi a mbiodhbach do dhroma go ttard orchar dhiot tar an doras amach, go ttainig C. C. asdeach go ttuc beim cloidimh don aithec[h] go nderna da n-ordain de, & ni hé an la sin adertha gomad ferr do gaisgedach41 thu ina C. C..’ ‘Egcoir a ndearnois a ghiolla’, ol Fer D., ‘nach ar thus tucoisi an comhoirle sin damh, uair ni thiocfoinn cum an comlainn damadh eadh.’

{paragraph of Nettlau edition 32} ‘Maith a ghiolla’, ol Fer D., ‘scaroidh feirstte & forgeime mu charboitt fum sunda go ndernoinn suan & codladh, or ni dernus cottlad le ceisd an comlainn & an comhroig do ghabhuis do laimh, & as moch do eirgemar aniú, or ni trath coinde na comhdhala and.’ ‘Dar ar ccubhus amh’, ol an giolla, ‘as droichionadh codalta so, ór42 as crioch biodhbadh & as faighthe namhad & as belach bodhbha, & ni crioch ionloighthe, & ni coir a dhenamh & ceithre cuigidh Eirionn ag goin & ag friothgoin a cheile, & gidhbe imreas mela no mearoigheacht fort isan codal soin ni fhoighbhe ioc no inocland43 and.’ ‘Denusa m'fairi si & m'forchoimhét a ghiolla’, ol Fer D., ‘nach tti neach dferoibh Erenn gan rabadh gan rathugadh chugam, & m dá soiser in nte44 menman & aigeanta re headh & re hathoidh do lo.’ {MS page 90} Iar sin scaoilis an giolla ferstte &

p.284

forgemne an charboitt faoi, & tuilis an milidh morchalma 'na suan & 'na codladh go heirge laoi.

{paragraph of Nettlau edition 34} Iomtusa Con cCulainn do aithin da aroidh a eocha d'iomcoimhét. Tuirtheachta uero Laoigh mic Raoi in ghabhra tarroidh dho ag45 airighin a eachroidhe go ttanoig nel liath ghlas na maidne moiche & ro ghapusdoir a eachruidhe & do inledar a charbad & ro eirniodar a chleasa & tanoig roime go hairm a mbaoi Cu Chulainn, & nir eiridh C. C. go moch an la soin gur foilc & gur fhothruig & gur domhuil fheis diothad an laoi sin.

{paragraph of Nettlau edition 37} & ro ling 'na charbad iar sin & tainic roimhe go hath an chomhlainn.

{paragraph of Nettlau edition 38} & nirbo cian dIogh Mhór mac Raoi an gabhra and an tan adcualaidh fuaim an charbuid chuige, & ro gabh grain & omun mor é.

{paragraph of Nettlau edition 39} & tainic roime d'iondsoighidh a thigerna, & iadhois a dí láimh uime & do duisigh asa codladh e, & tuc lamh tar a agaidh & doroighne roth nuall corcra de o mullach go talmoin. ‘Do fhoil sund Cu Chulainn chugad’, ar Iogh, ‘a Fir D.’

{paragraph of Nettlau edition 42} ‘Ciondus rodusnacaghois he a ghiolla’, ol Fer D. ‘& an ttuccois leat dhuin fios a iorroidh & a edoigh & a charboid?’ ‘Do ugus uero’, bar Iogh. ‘Tabhuir a tuarusspail (sic) dhúin’, ol Fer D. ‘Adconnarc and’, bur an giolla, ‘carbad foill fetamoin fionndrúinne, go luas go luth go láinghliocus, go ppubuill n-uainighe & go ttarphchlar n-umhoighe, go rothoibh fionnbhruine, go pfersibh fionnairgid46, cco ccreit n-uraird n-uraoiphinn ndirigh ndreasachdaigh ndasachdoigh ccaoimh ccneas saoir ccolgda cclagad chaoin, cco ccarbatt ccomhthrom ccraoislech an ccriothluath ar da n-eachaibh crodha commora at iad biorigh baghaigh buaicligh builidh bedcrom bolgshronoigh.’ ‘Loim chro & fola ad bel a ghiolla’, bar Fer D., ‘as aicsighe47 an tuarusgbáil adbertois fair.’ ‘Narab diomdhoidhe tusa sin itir’, ar an t-aro, ‘uair gemadh48 é a ara san do chifidh tusa ni budh tláithi do túarusgbhail si leis. & an ccluinesi culgoire carboitt an curadh don leirg?’ ‘Ni chluinim’, ol Fer D. ‘Adchluinimisi’, ol an t-aro.

{paragraph of Nettlau edition 44} ‘As truagh an gniomh ar ar chindeabhoir’, bar an gille, ‘.i. cindeadh an comhlainn a n-aghoidh do chomdalta chartanaigh fein, as leomhan ar feirg, as tarbh ar treisi, as naither ar neimhnighe

p.285

fulang feirge an fir ud’, bhar an giolla, ‘a torchair leis go ttrastta gach aon do rala ris for thánoigh, & as doigh do tuitim si leis’.

{paragraph of Nettlau edition 45}[H. 2. 12] ‘Coisc dhiom a ghiolla’, ol Fer D., ‘as romhor molae mo bhiodhbha am fiaghnuise, & as briathar damhsa’, ol Fer D., ‘da mad bes damh aruidh naid eachlacha no aos lethfhaobhoir do {MS page 90} marbadh doghebhtasa bás líom {paragraph of Nettlau edition 46} ara mhet mholae mo biodhbha am fhiaghnuise o thanoig o chrich budeisin, & dobud maith do mheath drochlaoich a ndenoigh a ghiolla’, bar Fer D.

{paragraph of Nettlau edition 45}[YBL. 2577] As a haithle sin adbert Fer D. seaca re araidh go hiongantach, ‘geibh ar n-eocha dhuin & innill ar ccarbatt & coirigh ar n-arma ar cionn Con cCulainn.’ ‘Dar mo bhreithir amh’, ol an giolla, ‘dia n-iompaidhinn m'aghoid don leth atta mo chul dar liom do rachdaois na hairm indillte fuilid chugad triom.’ & gerb eadh do eirigh an giolla & do indill an carbad.

{paragraph of Nettlau edition 47}Iar sin rainig C. C. go hur an atha a n-aghaidh Fir D.

{paragraph of Nettlau edition 49}O'tt-connairc Fer D. e fiafruighis de, ‘Can asa ttigeisi a Chuagain?’ ol Fer D., doigh cu ainm don claoine 'san tseangaoidheilg, uair seachd mic imliosna baoi a ceachtar a dhi a rio (sic) rosc49 & da mac imleasoin claon dibh, & dobudh mo a maisi dhó ina mhímhaisi, & da mbeth ainimh budh mó ina sin air as í dobudh dócha do thugha50 ris dhósan.

{paragraph of Nettlau edition 51} ‘Can asa ttigeisi fein ceana a Fir D?’ ol C. C., ‘uair as córa a fhiafraighidh diot, uair as tú nech bí ar an ath sa gach laoe.’ ‘In misi uero’, ol Fer D. ‘As tu’, ol C. C. ‘Ni denta iongnadh dom faicsin si andso uero’, bar Fer D., ‘ar mhithin51 on ataimuidne ag dógh & ag loscadh an chuigidh on luan iar Samain go hæs na huairi si, & tucsam lind a mbuar & a mbótainte a maoine & a maitheasa & a n-ionnmhusa, dos-rallsan52 a ttolcha tar a n-eisi 'na bfantaibh gursatt comharda comrreidhe iad & a bfaighthe.’ ‘Tusa an chreach deisidhe’, bar C. C. ‘& as misi an toir, & ni denta iongnadh deisidhe dom faicsin a ndeghaidh mo cruidh & mo crethe dus da ttáir sinde screamhghal teagl na cuidiochda

p.286

nach adaibh danadbethasa ad niadh no att nert53 ‘budh du duitsi gessttha a ndeghaidh do cruidh, achd ata ni ceana ataoi tretoll troimcrecdnoighthe & ní dot figh setrigh54 comlann no comhrug55 re curuidh calma mar meisi.’ A haithle na mbriathar soin tuirlingis Cu Culainn & tig gu hur an atha, & baoi ag tabhoirt achmhusain dFior D. ar ttoigheacht do chomrag 'na agaidh. ‘Eccoir amh doitsi a Fir D.’, bar C. C., 'tochd a ccenn comlainn & comhruig dom ionnsoighidh si & ceithre cuigidh Eirenn am aghaidh a n-aoinfeacht, & gin go gabhthasa leam nir gabtha duit {MS page 92} oram ar bithin on ad cara cach uain d'aroile.’ ‘Gidh eadh sin’, bar Fer D., ‘ni étoimsi gan comhrag re seiser curadh mochtrath amaroch.’ ‘As beth idir dha throm doitsi sin’, bar C. C., ‘uair gidh risin seisior sin doneththa (sic) an comlann tuitfe leo, & gidh liomsa doneithea é fos tuitfe leam, & dobéra misi an æi[n]chomhoirle doitsi’, bar C. C., ‘ar iomfasdogh ar ccadoigh & ar ccumoinn, tabhoir fer gach læi damhsa dioph araon rem comhlann & as doigh go ttuitfidh leamsa amhlaidh sin, & as usa leam sin ina comhlann riotsa at ænar.’ ‘Ni ettoimsi sin’, ol Fer D. ‘An é sena an caradraidh & an comhaltois & an cumoinn bud áil leat?’ ar C. C. ‘Ni he’, bar Fer D., ‘acht as eigin damh comlann & comhrag riotsa.’ ‘As olc an gniomh dobere dot aire a Fir D.’, bar C. C. ‘budh teasargoin56 darach do dornoibh doitsi sin, & budh gad um ghaineamh & bud beim cinn fri samh & bud teine fri soighnen & budh bealach bais doitsi an comhoirle sin aca.’ ‘A Chuagain’, bar Fer D., ‘adcualamairne nach comcalma re curoidh thusa o tanaghois ar sluaighedh tána bo Cuailgne go haos na huairi si.’ ‘Tuinghimsi um na deibh da n-adhroim’57, bar C. C. ‘nach doilge leamso do cumus sa na do chongnamh na gach aon da ttoracht cugam’, bar C. C., ‘am aghaidh gusan ttrath sa.’ ‘Budh hí an uair si fiondfadmaid eisein’, bar Fer D.

{paragraph of Nettlau edition 55} ‘Ga gaisceadh ara racham aniogh?’ bur C. C. ‘or as tusa as tæsga doriachd go hoirighin an atha.’ ‘Inad cumuin si isna cleasaibh roniamhois ag Uathaigh & ag Scathaigh agus ag Mureighil Manann & ag Abhlaigh Arann & ag Abhradruag ri Tire an tSneachta & ag Ceis Enchinn & ag Crocán Monaigh ag Seanach Siabhra ag Cir ag Beth ag Bailcín ag Cuar ag Aid ag Aoife ingen Airdghine do Gregoiph?’ ‘Um cumoin amh’, bur C.C.

p.287

‘Tiagham orra’, orse, ‘& lottarsan ara ccleasoibh amlaidh sin .i. .uii. bfaobhairchleasa & seacht ccleasa cuirp & .uii. bfaoinchleasa. Tigdis uatha & cuca amhail teagoid beich a beachadhbha a lo alainn fhoghmhoir nach biadh gaoth. Ni teilgdis nach aimsidis, ni aimsidis nach athaimsidis, & gur ansad da n-iomghuin baoi dfeaphus na hiomghaphala connar fuiligh nech diobh ar aroile, connarbó sofecsana dferoibh Erenn gnuis na n-anrad re suithin na ccleas uatha & cuca. & tarrusduir doib ar an urlethi sin o sholusthrath eirge do lo go ndeachaidh tar meaghon laoi & lanshoillsi. 'Ni fuilech duin an gaisciodh sa’, bar Fer D., ‘& an bfuil ar ndisgur ris?’ ‘Damadh ail leatsa donetha’, bur C. C. Intsin do chinteador a ccleaso uatha a lamhaibh a n-arad ara n-aghartoibh {MS page 93} urdherghoighte, & do ghaphador a sceith aillne iarnoidhe 'na lámhaibh, & a slegha sleamhna snasta gana58 suainedhaibh lin lanchadoigh ina lamhoibh, & do ghaphador a ccloidhmhe daighbheimneacha fudois & rubuis59 cach a cheile dibh, & ger athlamh a n-iomghabail rangadur .x. ppriomhghona .xx. ar corpuiph a cheile uatha gurba toir cach gan sgath & gurba tiar cach gan taoi. ‘Ant osadh antsin a Chuagain?’ bur Fer D, ‘doigh as é an fer thionchus an ghaiscidh do gaphail dligheas a disgur.’ IS andsin ro chuirset a n-arma uatha & sguchus cach a cheile díbh ar lán mhedon an atha, & tucsat tri pócca dia cheile a cuimnioghud a ccumuinn. Rangadur na heich ar aonscor & na haroidh um éntenidh, & iatt fein aræn go haonfpubaill, & ro choirgetor a n-aroidh a n-iomdedha urluachra go bfriothaghartaibh fer ghonta friu. Na biadho & na lentta do bertha o fheroibh Eirenn dFior D. do beiredh cuttruma ris fein do Coin cCulainn dibh. An ni do bertha a sioghaibh do Choin cC. do luibibh ice & laimhsion do beredh cuttruma ris fein dFior D. diph. An chet trian don oidhche aca don (sic) re neimh na ccneth & na los n-íce isna cneadhaibh, & an trian tanoiste re comhuirle a ccomhruicc, & an trian deighenach re suan & re codladh.

{paragraph of Nettlau edition 56} ISan maidin arnamarach faoighis Fer D. feasa go Meidhph & go hOirill da rádh riú, ‘An gniomh do geallusa doibh a n-esbhuidh mo chuind & mo cheile & nochan fuil urusa damhsa and, uair ni foil for tuind talman duine damadh ionraidh go ttuitfedh C. C. leis nogo bfaicedh ag tuitim e, acht ata ni chena ni ria agh na imneth o Choin C. da n-ionnsoighid siomh an ccéin

p.288

bheam araon isan comrag sa.’ & ro scoichsidsan a ttighe reisin ré sin.

Dochuaidh ara Fir D. leisin aitheasc sin go hairm a rabha Meadhbh & Oirill & Fergus & maithe bfer nEriont ar cheana, & do intis doibh aitheasc Fir D. ris. Antsin tucusduir Oirill cuige60 a rátha & a rothaoisigh & a flaithi feroinn, & do intis doibh an ni sin, & ro raidhsiott, ‘gidh gach fer do aothfadh uain ni fuicfeam comrac na deisi utt.’ & do chomhairligedar a n-aroidh & an tain do chur rompa & anadh doibh fein ag faicsin a comhruig. IS antsin ro ráidh Mac Roth an rieachlach nach rachadh ara ar bioth andsin mona deachdæis fir Erenn uile ant, or ba deimhin leis nach biadh do niort a n-enduine 'san domun fosttogh Con cC. acht go ccluineadh a tharbh & a thain do breith uadho. Gidh tra 'cht ro heimdedh an comhuirle sin {MS page 94} aca & ro ansad re fechoin an comhlainn.

{paragraph of Nettlau edition 57} Tuirtheachta .uero. Con cC., do eirigh go moch an lái sin cum an comlainn, & ni tanoicc Fer D. a commoch sin ina dáil, & baoi C. C. aga rádh re a aroidh, ‘as fada ata Fer D. aniu a n-éccmois an chomhlainn.’ ‘Narab fada letsa sin’, ar Laogh, ‘do ró re headh n-aithgerr dot iontsaighidh, & ro fuil sunta chugad’, ar Laogh.

Dala .uero. Con cC. rainic roime go hur an átha & ni cian dia rapha ant go bfaicidh aoncharbad ag toigheacht go hur an atha don leth araill da ionnsoighidh, & do intis do Choin cC. ‘Ciondus carbad sin ale?’ bur C. C. Tuc an giolla a thuarusgbail uadho & adbert na briathra sa ant. ‘Adchiúsa ant amh’61, ar an giolla & rl, ‘laoch leidmech lánchalma laoch ceimnech as mó do miledhaibh & as crodha do churadhaibh.’ ‘Doberimsi aithne for an fer soin amh ale’, uur C.C., ‘.i. Fer D. mac Damáin mic Dáire Domnandoigh.’ As andsin rainig Fer D. go hur an atha da n-iondsoighidh. ‘Ba doigh linde’, uur C. C., ‘nach tiosttasa aniu uair ro ferois do siost comhlainn & do buaidh ngairighe, & as lan od choroibh anú thu.’

{paragraph of Nettlau edition 58} ‘& nirbho coir doit tochd do comhlann riomsa ar bithín on ad comhdhaltagha cach uain da ceile.’ ‘A Cuagain’, uur Fer D., ‘ni hurusa damhsa gan congnam lem cairdibh, & nir chuimhnighis comaltus damhsa budesta, or ni rodcoipera.’ ‘Forfhetamairne .uero. an ni dobeir ortsa sin do radh .i. gradh Fiondabhrach & mét

p.289

na ccomadh & bregtinghealladh Meadhbha, & budh grad nemhshomhaoineach dhuitsi sin, & nirbho du duitsi teachd isan comhrag a mh' aghoidh si.’ ‘As fior on’, uur Fear D., ‘nar dhu damhsa comrag rem aroidh na rem ghiolla, uair an tan bhámoirne ag foghluim as tusa ba hara damsa.’ ‘As coroide damhsa tfuabairt si sin’, uur C.C., ‘uair as romatsa ataid ar mna & ar mic ogus ar miondaoine, & as tu tánaig a ccein diar soigidh, & na bioth do domhna (sic)62 riomsa, or ni mé as ciontach riot.’

{paragraph of Nettlau edition 59} ‘Ga gaiscead ara racham anu a Fhir D.?’ uur C. C. ‘Leatsa do rogha gaisgidh anú’, uhar Fer D., ‘doigh as misi rug rogha isa laithe do luidh.’ & lodursan ara ccleasoiph goile & gaiscidh an la soin, & doníoth C. C cleas an lá sin do milradh meanmon & aigeanta nach cualadh & nach facuidh riamh roime sin, & dogníodh an fer eile .i. Fer Diagh an cleas 'mon eacht ccetno do milradh meanman & aigeanta.

{paragraph of Nettlau edition 60} Ogus do badur ar na cleasoibh sin o solustrath eirghe na maidne moiche go medhon an læi. ‘An bfuil ar ndisgur dhe so?’ uur Cu Culainn. {MS page 95} ‘Fuil letsa’, bhar Fer D. Ro cuirsead a ccleasa uatha a lamhoibh a n-aradh.

{paragraph of Nettlau edition 61} ‘Tiagham anois ar ar manaoisibh mora muirneacha, uair as neaso d'iomghoin & d'imraobadh63 iad ina an t-imdiobragad sa, & ro ghabhoid a n-airm & doronsad aonach chind tsoighedh an la soin, & tangadur aoible fola a hionadhaibh na laighion lethanghlas gurbo derg ath na habhond da n-eisi. & do sinset da ccloidhmib gur bheansad dóide feola a corpoibh a cheile, gurba saitheach braineoin agus aithide an aieoir dona fualadhoibh feola tanoig asa ccorpaibh amach. & tarrusttuir doib ant re headh an chaomhlæithe go hoidhche. & o tanoig dereth don lo tucador a n-airm a lamhoibh a n-arad & tangador na haroidh go hénteinidh & a n-eich ar enscor & iátt feín a ndis go henpuboill.’

{paragraph of Nettlau edition 62} As annsin do raidh C. C re Fer D., ‘ba heigcrionna dhuin ar ccaradrad do milledh ar comhracc o a cheile, uair do tairrngir ar mbuimetha dhuin gomad la ceachtar uain do faothsatt aroile.’ ‘Na haboirsi sin’, uhur Fer D., ‘a Chuagain, or as ferr liomso Meadbh & Oirill do cairttibh agam ina Sgathach & tusa.’ ‘Egcoir doitsi sin do rádh’, ar C. C., ‘doigh robsad comhdaltadho sinn ag Sgathaigh, uair is aice ro thuillmis ar ndis & do thiaghmhaois

p.290

ar ar fiogh64 foirceadoil le Sgathaigh, & donimis coigle & do ruachdomois gan treiccin.’ ‘Na bi 'gom chaínedh a Chuagáin’, uhar Fer D., ‘uair ni aineoca ní da ttagræ thu.’ ‘Beannacht ort a dheghlæich’, uar C. C., ‘ná bris comhdhaltus na cumant oramsa uair sochaidhe diár naisged Fionnabhoir, ogus as liomsa do thorchradur uile, & na tarrusa chugam dara n-eis.’

{paragraph of Nettlau edition 63} Tarusdoir doibh ant an aghaidh65 sin, & do eirigh Fer D. go moch arnamharoch, uair ba leis tocht a n-oiris a n-aghaidh Con cC. an la soin, & nir eirigh C. C. an la soin nógur dúisigh Laocch e. Attracht C. C. iar sin a n-oirios an chomlainn. ‘Is meirtneach imshniomhoch anshuantach atathoir66 annsin a Chuagain’, uhar Fer D. ‘Deithfir damhsa sin’, uhar C. C., ‘.uero. .i. sércc an uilc & na fionghoile doghen ar mo chomhdhalta fein, & dar liom gach la da ttiocfadh thorum ni tiocfaidhe do chomracc na do chomlann riom, uair misi ni fuil urusa damhsa ann mona treiger báidh Ulad uile.’

{paragraph of Nettlau edition 67} ‘Aboir a Fir Dh. ga gaiscedh ara racham aniogh?’ ‘Ar ar n-oiridhibh gaile & gaiscidh’, bur Fer D. Ciodh tra 'chd tiagoidsiomh ara n-oiridhibh gaile & gaiscidh an la sin, & tarrusttoir dóibh amlaidh sin cco ttainic medhon an laoi, & nirba léir do neoch dferoibh Eirenn gnuis eich no duine dono curadhuibh risin re sin.67 {MS page 96} ‘In bfoil ar ndisgur dhe so?’ uhar Fer D. ‘Foil leatsa on’, bur C. C. & rocuirrset a ccleasa uatha.

{paragraph of Nettlau edition 68} ‘Eirgeam ar ar ccloidhmib aniogh & ceangoilter ar bfrithbhacain iarnoidhe ar na carbaduibh.’ & do gabhador a sceith & a ccloidhmhe 'na lamhoiph & ro thuairsiod a cheile {paragraph of Nettlau edition 69} go ttainig in mertnighe menman & aigenta do lucht na fiaghnoisi oga bfecsoin. ‘Truagh amh sin’, ar siad, ‘a ndentar annsutt .i. an choindle Gaoidhiol a ccomhland ag sgarthoin a ccomhdaaltois oniogh go brath, & a mbeith 'na mbiodhbadh bunoidh o sund amach tre breig tingheall. Meadhph.’

{paragraph of Nettlau edition 70} Bador sund isan comhrag sin go ttangador criocha deiridh don lo soin da n-iontsoighid. IS andsin adbert Fer D., [Wi. 3621] ‘Ad sgithe ar n-eich & ar n-aroidh & an ni marus

p.291

d'iarsma na bFomhorach agoinn ar n-eich, ciodh duinne an trath budh eadh nach ba headh inde?’ & adbert an ran[n] sa:
    1. Ni dleaghor dhinn cuiglaighi
      re Fomhorchoibh feidhm
      cuirter futha a n-urcomail
      mar as glainn do deilbh.
Iar sin tucoig a n-arma uatha a lamhoibh a n-aradh & do sgarsad gan ppoig gan beannacht o chach dia ceile. Tanoig saoghol an cumoind & an caradruigh & la etarsgaradh na n-each & na n-aradh & na ccarad fein re cheile, & ni tugadh lus ice na slainsiona o Choin cC. dF. D an aghaidh68 sin, & ni mo rugadh biadh no lionn uadhasan do Choin cC. {paragraph of Nettlau edition 71} doigh ba hiomhda biatoigh Fir D. .i. ceithre cuigidh Eirenn ar g- ndiongmail69 C. C. in neoch do bhaoi aga n-iomfasdog on luan taide go taimdi n-iomuilg, & ni rabha ag biathad Con cC. achd tuatha Breth70 nama, & ni tigdis achd le degdhil laoi nó le tosach seachdmuine bheos.

{paragraph of Nettlau edition 72} Tainic roimhe a n-uchd a shloigh & a shochruide ar ath bud dheas, & tainic Meadhbh gana71 mnaibh & gona macoibh gan (sic)72 hairm a raibhe Fer D., & tucadh ciuil & cruite d'urgairdiughad meanman cuige, & ro meascoid & ro meghradh hé, & doronsad dimiccin do Choin cC. & dia gaisgedh 'na fiaghnuise. & nir thoirmisg Fer D. sin iompasan. & nir choduil Fer D. an agaidh73 sin, & nir leigedh dho gemadh mian leis a dhenam iontas go mairfeth aige cuimhne an comhlainn & an comruig arnamarach.

{paragraph of Nettlau edition 73} Cu C. .uero. rainic roimhe tar ath budh tuaidh, & tuc a ghualann re lár and & tuc osnuidh n-imshnidh os aird, & adcualaidh Laogh sin. ‘Ciodh annsin a Cuagain?’ bar Laogh. ‘Fuil a damhna & a deithfir damsa’, bar C. C., ‘uair bhithin on am cnethach croilinteac[h] mo ghaoi chro & mo friothghona ag toigheacht triom, & as mor a dhaghadhbhar an laoch mormeanmnach ud ag toigeacht riom74 a moch na maidne amarach, & roichsi la raphadh dUltoibh

p.292

gannach rabhad ar maighibh na ar moirreidhiph connach airgter iad seachamsa.’ Cromuis an t-ara a chenn & {MS page 97} baoi ag toirsi go mor, & nir thoirmisc Cu C. sin uime o do facas dofaicsin & fatha mhoirimnig. Iar sin ro mucusttair an t-aro a mheoir a ccnethoibh Chon cC & adbert losa ice & slainsiona a ccnethuibh Chon cC., & ro suiguisttoir cuilleabaid chorcoirderg do Coin cC., & ba léir dosan cach trithi & tairsi, & nirba leir do neoch aca sin eision. & do bhi go himneadhoch intte nógo ttainic trian deigenoch na hoidhchi sin, ór bador beoil na ccneth ag claoi a cheile & na luibhe ag gabail na ccréchd. & codluis C. C. íar sin.

{paragraph of Nettlau edition 74} Iomtusa Fir D. do eirigh go moch & do gabh a airm & tainic cum an atha & do fiafruidh a mbaoi C. C. ann, & ni [fh]uair a freagra uime sin. & o nach fuair a freagra an treas feacht do fiafruigh an beo no an marbh C. C., & ni fuair neach da freagra. & o nach fuair ro gabhusttoir a del clis comcuar a ccobhruig a sceith, & tarrluicc uadha tar ath soir go cclos a thairm fo cheithre hairdibh an morlongfphoirt. Andsin do eirgidar ruiridh & rodhaoine bfer nErionn um Meidhp & um Oirill. ‘Ba doigh línn amh’, ar Meadhbh, ‘nach gebhdhaois fiana Eirenn risan sunduidh utt agatt a hEamain a Ferghois.’

O't-cuala Laogh mac Ri an gabhra sin airm a raibhe ag oirighin a eachruidhe ro indill a carbad & a chleasa, & tainic roimhe & do dhuisigh a thighearna, & ba fergach an duscadh sin, or tucusttair tumha dicle n-angmoigh n-ainnsercoch uadho dia chois co ttarla tar a iomduidh amach, gur meabadur srotha fola a cnedhoiph & a crechtoibh Con cC. ‘IS truagh sin a ghiolla’, arse, ‘as liach líom mo dhuscadh fos.’ ‘Mór .uero. a damhna damhsa sin’, bar Laogh, ‘uair fuil Fer D. agúd aithisioghud os ur an átha sa thios.’ ‘Egcóir dosan sin do dhenamh’, ol C. C., ‘or doberim dom breithir ris nach gabh arm laoighc 'na laim a nÉrinn neach nac[h] foil a diongmhail iondamsa re feadh laoi go hoidhche don ghairbhleighios dobertaisi form.’ Iar sin adubairt C. C re Laogh mac Rí an gabhra, ‘Tabhuirsi dot aoigh & dot aire cía uain 'nar ndis mise no Fer D. bus ban no bus imshníomhoch aniu, & gidhbe uain is é dofaoth san comhrac. {paragraph of Nettlau edition 76} & a Laoigh’, bar C. C., ‘déausa mo75 moladh sa & indis mo maith orm mad damh bus trén, & madh orm bus raon déna mo ghriosadh & mo glamadh.’

p.293

{paragraph of Nettlau edition 78} IS andsin76 tainic C. C. [dochum]77 an atha & do himdergadh am Fer Dh. aga faicsin, ór ba hainnserg allata e, & ba hiongnadh mor leís an fer do maoidh an uair roimhe do beith a cciond comhruicc dá ionnsoighidh. ‘An é Fer D. sud ar úr an atha?’ bar C. C. ‘As mé .uero.’, uhar Fer D., ‘bis and gach laoi.’ ‘An tusa an Fer D. bhis and gach laoi?’ ‘As meisi.uero. a dhaighfhir’, bar Fer D. ‘Égcoir amh doitsi a dhaghlaoich’, bhar C. C., ‘bheith agam chommaoidhiomh sa {MS page 98} os úr an atha sa thios & mé beo bheos.’ ‘Ni fetor’, ol Fer D., ‘go raibhe do nert ionnat tochd a ndáil an comhruig si aniogh.’ ‘An tan atusa do niort’, ol C. C., ‘do fiondfasa ar bhithin on att dhealbh troch fort, & an bfeadruis gurab e an lá sa etarsgarthana ar ccomluinn, & iongoimh78 an t-ath damhso ó nagh foil do niort iondat corriomsa, & na tarr am aghaidh si and, or dofaothois liom.’ ‘ISam eigean sa sin’, ol Fer D., ‘no comhrag risin 6 curadhoibh is ferr dferoibh Eirionn.’ ‘Dingeobhadso na tri curoidh bus ferr leatsa dhíbh, & diongoimh79 for na tri curuid eile.’ ‘Ni fuil urusa andsin’, bar Fer D., ‘doigh ni tiobharthaoi taobh re breithir duine ar domhan asa haithle sin, & ni gebthaoi cor tar ceand a cheile dia ndearnuinnsi sin.’ ‘Egcoir doitsi’, ol C. C., ‘toigheacht tar coll cairdeas dom iondsoighidh & tiocfaid cach tar a mbriathruibh budhesta, & ní tiobhra neach taobh re cheile 'nar ndiaigh.’

{paragraph of Nettlau edition 79} IS andsin tainic Fer D. roimhe tar an ath budh deas & do gabh a airm & tainig go hionadh an chomhloinn. Tuirrtheacht .uero. Chon cC, do ghabh a airm & tainoicc a n-oiris an comhlainn. As andsin do chomhruiccedar an da curuidh sin a n-osarlar an atha, [Wi. 3807] & ba he dlus na hiomghona go mbeandaois a nduirn re na ccneasuibh ag dinge na n-arm 'na cheile. [Wi. 3823] & baoi do dlus a n-iomaircc go 'morala srianmhaidhm ngreadha d'eachradhuibh bfer nErenn gur meadhbaidhior a ttéta & a n-urchumhuil diobh, & gomdar80 lana reisg & lochmhoighe Crioch Conaill Muirtheimhne & gursad81 étal. na ceanntoir Ultacha uile díobh, gur eirgedar maithe bferr nEírenn do mideamhuin an comhruig. [Wi. 3817] & ba he dlús a n-iomaircc gomadh indherghoighthe do rígh nó do rioghoin ar lár an atha da n-éis muna siledh ind dorisi si lesan sraonghuil dorinde cach

p.294

d'iondsaighidh a cheile dioph. [Wi. 3814] & ba he dlus a iomaircc gomadh saimhe dferoibh Eirenn aighthe na mbadhbh ag sgenm & ag sgibeachuil d' ur. an atha aniu & cheana. [Wi. 3831] Do bi do dlus a n-iomairg gurbo fuil an apand uathoibh uile. Ba he dlus a n-iomaircc go bfaicdis na hairm fiartharsna trena ccorpuibh dfairsinge na ccrecht. [Wi. 3828] IS andsin do roich diobuirt Fir D. dar Coin cC.

{paragraph of Nettlau edition 80} AS andsin tainig Dolph & Iondolbh dfoiridhin Con cC. Andsin do mothaigh Fer D. tionsaithin in trir 'na timcheall aga tuargoin a n-aoineachd, & dorad dá uidh an ni sin, & do smuain an trath do bador ag Uathaigh & ag Sgathaigh. Adubairt Fer D. re Coin cC. aon do lo do bhador a comhradh re ceile, ‘Ní comhard ar ccomhdhaltus {MS page 99} na ar ccomund.’ ‘Ciodh de sin?’ bhar C.C. ‘Do charoid shiogaidhe got aitidh si’, uhar Fer D., ‘& nior thaisbenois damhsa ider iad.’ ‘Ni fhoil urusa damhsa andsin’, uhar C. C., ‘uair da ttaisbenuinn eineacht an fé fiadh do neoch do macoibh Miledh ni bhiadh diamhur air as a haithle, & giodh thusa ider a Fhir Dh. an cunga chleas (sic) agat d'iomarcoig ormso, & nir mhuínis a iadhad na a foscaladh damhsa.’ Ro mhuíneadorsamh a ccleasa gaile & gaiscidh d'aroile, & ni raibhe iomarcoigh chaigh (sic) gha cheile diobh o sin amach achd madh cleas an Ghaoi Bulga nar thaisbéin C. C do duine riamh. Feargoighter .uero. na siodhchoireth82 mar fuaradur C. C. arna crechtnughadh, & tucsat tri tromghona gacha fir acu ar Fer nD. IS and tairloicc Fer D. orchur da dheis dia dhéis Con cC. & gonus don urchar sin Dolph. Badur in da ghoin & in da bhuille a n-eineacht aga bforrach. Andsin tuc orchar da chle ar chle Chon cC. go ndorchoir Indolph ar lar an átha, conadh de ata in rann:

    1. Ciodh fa n-abrar Ath Fir Dhiad.
      risin ath ghar thoit in triath.
      ni lugha donithi a bhuidhbh
      Ath Duilph & Ath Induilbh.
Ciodh tra 'chd o do thuitedar na braithre83 fine sin baoi ag Coin cC. le Fer nD. do shonartoigh a menma & atbeart beim no dá beim d'iomarcoígh do Choin cC. ogus do bi ag fortamhlughadh go mor fair.

p.295

{paragraph of Nettlau edition 81} Ciodh tra 'cht ottconnoirc Laogh mac Ri an gabhra C. C. da traothadh ba saoth leis a thuitim le haoinfer san domhan cena diogail fair, {paragraph of Nettlau edition 83} & tainic roimhe go hura an atha & do intill an Ghaoi Bhulga & ro ghaph ar an sruth & ro lion ar an meirplind, ór ni teilgthe he achd tria meirphlind. AS antsin do dercusttoir Iodh Mor mac Ri an gabra .i. ara F. D. an saothur sin, or adubairt Fer D. ris a ttus laoi Laogh do dhiongmail go maith. ‘Nocha fer diongmala dó meisi’, bur Iogh, ‘gion gurb eadh ni ria agh na imneadh uadh dot ionnsoigh si an ccein rabharsa um seasam.’ & baoi ag feitheamh a brathor amail sin nogur ghabh ar na linntibh & nogo ndeachaidh suás tar a n-indioll. & mar dochuaidh Laogh suas dochuaidh Iodh sios & do foscoil an forgabáil. O'-tconnoirc C. C. a innioll ar ndol on Ghaoi Bulga do ruithnighedh uime & do ling do mhaoil an talman go raibhe ar bile sceithi F. D. aga thuarguin {MS page 100} tar an sciath anuas. Craithios Fer D. an sciath go ttarla mogh84 naoi cceimeann siár seachdoir tar an ath, & ro ghabh C. C. lamh ar Laogh 'mun ngaoi mbulga d'innioll. Ritheas an t-ara gusan lind & gabhois uirt[h]i, & teid Iodh fan ccuma ccétnó & scaoilis an chora ogus leigios an sruth seocha. Sciobois Laogh go hIodh. Comhructer doibh ar an lathair sin, & asonoroighios Laogh Iodh go mor, or niorbh ail leis airm d'imirt fair. Iomtusa F. D. leanois C. C. tar ath siar do breith amois fair, & lingis C. C. do clethach an atha go raibhe ar bile sceith F. D. & doradsan crothad ar Choin C. gur chuir mogh85 naoi cceimeand tar ath soir é. Grechois C. C. doridhisi 'man ngaoei mbulga d'indioll. & as and baoi Laogh & a brathoir ciond ar ciond, & fuaibris Iodh go calma curata e. Iompoidhis Laogh go hogulborb aindreanta & tuc cor luith a n-agaid do, go chuiristoir Iodh faon ar lar an atha, & toirberis maolduirne meince fair gomadh saobh a rosc & a radharc ag Iodh, & do fagaibh 'na luighi liuin ar lár an atha é. & dotaod uaidh asa haithle & dotaod gusan lind ccetno & do gabh ar an sruth & do líon an lind. Ciod tra 'cht eirgis Iodh as a thámh & adhconnoirc Laogh ag indioll an cleasa, & riothois go hathlamh gusan ccoraidh & dobeir an chora & do léig an sruth ina reim bunaidh. Londuighter C. C. uime sin & lingis ar an sceith an treas feacht go hathlamh do mhaoil an talman & doradsan buille día ghlúin cle a lethan an sceith go ttarla C. C. fo osair86 lindtibh an atha, & dorad

p.296

Fer D. .iii. tromghona for C. C. Andsin grechus C. C. ar Laogh doridisi ag gabhail a laimhe fair 'man nGaei mBulga d'indioll. Fuaib[r]is Láogh a iondsoighidh og[us]87 do thoirmisc Iodh ime. Ruamnighther Láogh daríribh andsin & iadhois a dhi laimh bha Iodh & trascraois go hathlamh he & do indill an ghaoi bhulga & do raidh re C. C ‘Fritheoil an Gaoi Bulga anois a Chuagain.’ uair taparta cum Con cC. e go rabadh reimhe.

{paragraph of Nettlau edition 85} IS andsin adconnoirc C. C. an Ghaoi Bulga chuige tresan sruth & fritheoilios C. C. é tre laghoir a coisi deisi & diobraigios e, & fritheoilios Fer D. é do réir a thuaruscbála, & do leig an sciath sios go ttainic tar bile isan sruth, & sillidh88 ar C. C. & adconnuirc a airm chleasa ar indioll aicce. Ni fidir cia dhiobh do fritheoilfeadh. Andsin adbert C. C. an certgha do lar a bhoisi dF. D go ndeachaidh trena cleith go comthrom.

{paragraph of Nettlau edition 86} IS andsin dorad Fer D. an sciath sios go tindiosnach89 d'iomdidean an iochdair a chuirp.

{paragraph of Nettlau edition 87 88}& dorad C. C. an Ghaoi Bulga tar an sceith tresan sruth. O'tt-chuala .uero. Fer D. {MS page 101} easccland a airm sion tresan aphoinn dia ionnsoighid leigis an sciath do fritholamh an Ghaoi Bhulga, & tarla an ga isan sciath os a bhruinne gor scoilt i, go ttarla isan bfuarthoig iarnoidhe & tresan oilchloiche baoi san pfuarthoig, go ndeiligh don chetchor í ar osarlár an atha, go ttarla a bforfolamh a chleibh & a chuirp, gur dhirigh ar feadh a brond & a dhroma ar fedh a aoi & a arand, go rug a .x. n-urranda .xx. go mbaoi druchd fhola for barr gach uirrindi diobh. IS andsin teimlighios a folt & dorchadus a rosc & treinmerdaighuis a ghnuis & bior uis a bheann m m90 & tainic slaod fora fuaire mairbh ina chosaibh & 'na lamaibh, & tangadur neoil an bháis da ionnsoigidh, & do theilg an tslegh baoi 'na laim tar bile au scéith d'ionnsoigidh Con cC. gurbo cros bodhbhda 'na cliabh an craoisech gur comtoitim doibh .i. C. C. re hath atuaidh & Fer D. re hath aneas, & as doigh gomadh comtoitim dia mad coimhnemnigh a n-airm.

IS andsin tainic Laogh os cionn C. C. & baoi da radh risan airsigh eirge do commaoidhimh an echda mhoir dorinde & menma mor do denamh dhe, uair ro fagbadh91 e gan crechtach comhartach.

p.297

Ro érigh C. C. & tainic tar ath bud deas & do nochd a chlaidheamh dia dhichennadh92 os cionn F. D. ‘As lor a ndernois a chara a Chuagain’, or Fer D., ‘or do thorcursa let cheana.’ ‘Uch uain san toitim sin a derpcomhalta’, bur C. C., ‘& ni ria ni bus mo uaimsi thu madh do thorcruis.’

{paragraph of Nettlau edition 89} & do chuir C. C. a claidhiomh 'na truaill & toccbhuis Fer D. eter a dhoidriogaibh mora mileata tar ath budh thuaidh; gerbo suaill ccoigchle an abhand ní lemhdaois fir Erenn teacht tairrsi. IS andsin do ghabh Cu C. cenn93 F. D. 'na uchd & do bhadar sreabha fola ag tionnsaighin94 chuip F. D. ar C. C., & baoi Fer D. da rádh, ‘Is mor an tionnsoighin fola foil fort, & nior dheas doit mo ghuin si do denamh, & as scith ar scaradh asdrasta.’

AS annsin tangadur neoill troma trochamhla d'ionnsoigidh Con cC. & an bradan bethadh baoi fo bruinde F. D. ro ela uadha.

{paragraph of Nettlau edition 91} Ro eirigh .uero. C. C. asa nel sin & caoineas Fer D. go mor. ‘Bá dursan liom tfaicsin amhlaidh sin a chomhdal[t]a charthanaigh a Fir D.’ bar C. C., ‘or diamadh a n-oirer an domuin mhoir doneathasa ecc ni fada do beinnsi beo dott eisi.’

{paragraph of Nettlau edition 96} IS andsin adubairt95 C. C. re Laogh, ‘Fodbadh Fer D. festa dhuin, & bean an Gaoi Bulga as go ndeachaidsan uaidh gan rabadh gan fiagnuisi ar an ccoscorr96 tucsamh fair.’ Iar sin fodhbhuis Laogh e & beanuis an t-eo óir do báoi 'na brut as, & tuc a laimh Con cC. é. ‘Truagh sin’, ol C. C., ‘dom doigh as se an sed sa & na comadha do gelladh. {MS page 102}97 dhó fadera tuitim dom charuid & dom choigeile liomsa san chomhrac sa, & as truagh an bregadh tugadh um na comadhuibh se fair’, .i. ar Fer D.

{paragraph of Nettlau edition 92} Asa haithle sin adupairt C. C. ‘Ni98 demad fir hErenn fir fear a ccomhlann na feineachus flatha duine tar eis Fhir Dhiagh do thuitim linn amhlaidh sud, oir do fheadadar nach bfhuil aca aoinfher dar theachta do chomhrac riomsa tar eis Fhir Dhiagh, oir ni dingne Connachtach re cath Mumhan gan iomradh re Fear D. [Wi. 4022] oir ni ding99 lamh laoich ledeorus100 curna

p.298

curac[h], & ni buaidredh101 baidhbhe beilderge fa sgoruiph sgathuighe.’ Comhrac Fir D. gur thuit don lathair sin.

{paragraph of Nettlau edition 98} Asa haithle sin cosguiruis Laogh e & beanuis an Gaoi Bulga as, & teid a ndeaghaidh C. C., & iompóighis cruth do Coin cC. aga cloisteacht 'na dheaghaidh. ‘Cidh ima ndenæ in clogh102 crotha sin a Cúagain?’ bar Laogh. ‘Dar liom’, ol C. C., ‘as e Fer D. ata agum tslaighe gach leth dia tteigim, [Wi. 4160] & as cluithe dhamh gach comhrac da ndearnus riamh gusan ccomhrac sa Fhir Dhiagh.’ Cconad e Comhrac Fhir Dhiagh agas Chon cColainn gonuige sin &r.

FINIS