Corpus of Electronic Texts Edition
Trí Bior-Ghaoithe an Bháis (Author: Geoffrey Keating)

Alt 5

AN CÚIGEADH HALT

'na bhfiafruighthear an ndleaghair udhacht an mhairbh do choimhlíonadh ar gach aon-chor; nó an bhfuil d'fhiachaibh ar an seiceadúir fá aimsir chinnte a choimhlíonadh; nó an dtéid an righneas chuirthear ar an leagáid i ndochar don mharbh; nó cia an dream ar nach rigthear a leas guidhe; nó créad as a ndéin an eaglais offráil ar na marbhaibh i gcionn seachtmhaine agus i gcionn mhíosa agus i gcionn bhliadhna.

An chéad-ghoin

Féadtar a fhiafraighidh annso a ndleaghair go héigeantach udhacht an mhairbh do choimhlíonadh ar gach aon-chor. Do-bheir
5105] Richardus san .45. Distinct., ag sgríobhadh ar an gceathramhadh leabhar do Mhaighistir na mBreath, freagra ar an gceist se, agus is eadh adeir, go ndleaghair, acht muna raibhe an t-udhacht contrárdha do dhlighe na nádúire, nó do dhlighe Dé, nó do dhlighe chille nó thuaithe, do réir mar
5110] léaghthar ag an dlighe, Extra de Testa. (cap. Iudicantis): voluntas testatoris debet per omnia adimpleri ‘dleaghair toil an


p.161

tiomantóra do choimhlíonadh ar gach éin-ní.’ Tuig gurab fíor so, an tan bhíos an t-udhacht dlisteanach. Gidh eadh, iomorra, atáid dronga ann nach féadann udhacht do dhéanamh.


5115] An chéad-drong, daoine riaghalta; do bhríogh nach bí sealbh shaoghalta aca, agus go mbí a dtoil ceangailte ar thoil a n-uachtaráin.

An dara drong, amadáin; do bhríogh nach bí saoir-mheas na toile ar a gcumas, lé bhféadfadaois bail nó caoi chneasta do chor ar éin-ní.


5120] An treas drong dá ngoirthear mic mhuinntire, ar nach déantar lámh-sgaoileadh. Ionann sin ré a rádh agus na mic nach bí sgaoilte ó lámh-smacht a n-aithreach. Óir an mhuinntear so, ní bhí éin-ní ar a gcumas, agus ní fhéadaid udhacht do dhéanamh uime sin, acht amháin muna dteagmhadh amhantar, dá ngoireann
5125] an dlighe castrense, dhóibh.

An ceathramhadh cinéal nó drong, úsairidhe coitcheanna. Ní fhéadaid an drong so udhacht do dhéanamh go dlisteanach, gan cuir agus teannta do thabhairt uatha ré haiseag iomlán do thabhairt dá gach rann ré a raibhe a malairt in gach breis-díol
5130] dár bheanadar-san díobh, do bhríogh nach bí ceart san bhioth aca ré coimhéad an bhreis-díola bheanaid amach.

Is iomdha fós fáth oile as nach dleaghair an t-udhacht do choimhlíonadh, mar atá dá bhfágbhadh duine ré hudhacht ní nach leis féin, ní móide ceart an tí agá bhfágbhann eisean dá
5135] fhágbháil ré hudhacht aige. Óir dá bhfágbhadh Ó Laoghaire Leath Cuinn ag Ó Chruimín, ní móide ceart Uí Chruimín ar Leith Cuinn sin. Mar an gcéadna don ní thuas. Dá bhfágbhadh fós neach ré hudhacht aní nach biadh aige, ní dhleaghair díol do dhéanamh ar a shon.


5140] Dá bhfágbhadh mar an gcéadna neach a oighreacht ré hudhacht ag neach oile seach a fágbháil agá oighre díleas, agus gan cúis gcneasta aige réna chur ón oighreacht, ní dleaghair an t-udhacht soin do choimhlíonadh, dá mbeith gurab ag an eaglais do fúigfidhe an oighreacht. Gurab uime sin adeir
5145] ciste an chrábhaidh, agus ainceóir na heagailse, agus biattach na mbocht agus na mbaintreabhthach, furtuightheóir na bhfann agus díonathóir na ndílleacht, agus leasuightheóir na locht, agus an


p.162

buabhall briocht-ráitteach beannuighthe buadh-fhoclach, S. Augustine, san seanmóir ro sgríobh do bheathaidh choitchinn
5150] na gcléireach, quicunque exheredato filio heredem facit ecclesiam, quaerat alium qui suscipiat, non Augustinum ‘cibé san bhioth, iar gcur a mheic ó oighreacht, do-ní oighre don eaglais, iarradh neach oile: ní hé Augustín ghlacfas.’ As na briathraibh se is iontuigthe nach cóir cion do bheith ar an udhacht do-ní
5155] neach tré fheirg, nó tré fhuasaoid, nó tré anchroidhe, nó tré aon-adhbhar aindlightheach, bíodh gurab ag an eaglais do fúigfidhe í.

An dara goin

Féadtar a fhiafraighidh annso, an bhfuil d'fhiachaibh ar na seiceadúiribh an tiomna nó an t-udhacht do chor i ngníomh
5160] do láthair iar n-éag an tiomantóra? Do-bheir Richardus freagra ar an gceist se, agus is eadh adeir: an tan chumas an t-udhachtóir aimsir chinnte ré coimhlíonadh an tiomanta, nach bí d'fhiachaibh ar an seiceadúir an t-udhacht do choimhlíonadh rés an aimsir gcinnte chumas an t-udhachtóir féin, acht munab
5165] follus do lucht a léir-mheasta go dtéid moill do chur air i ndochar don mharbh, agus an tráth is léir sin, atá d'fhiachaibh ar an seiceadúir i gcoguas a coimhlíonadh do láthair. Gidh eadh, do dhlighe ní féadtar a choimhéigniughadh gus an aimsir ro cinneadh leis an udhachtóir. Acht cheana, an tan
5170] nach cumann an t-udhachtóir aimsir chinnte, agus bhíos ar chumas an tseiceadúra an tiomna do choimhlíonadh go saor-dhálach, bí d'fhiachaibh air do láthair a choimhlíonadh; do réir mar léaghthar ag Decre. ff. de Re. Iur.: in omnibus in quibus dies non ponitur, praesenti die debetur ‘in gach uile ní
5175] 'snach cuirthear lá, dleaghair an lá bhíos do láthair aní.’ Ionann sin ré a rádh agus gidh bé ní ghealltar, agus gan cairde ná ceann cinnte aimsire do ghabháil ris an tí dá ngealltar é, fásaidh ceart saní ghealltar don tí dá ndéantar an geallamh, do láthair i ndiaidh an gheallaimh do dhéanamh. Agus dá
5180] réir sin, an geallamh do-bheir an tiomantóir ar leagáid d'fhágbháil dá éis, fásaidh ceart do láthair san leagáid ag an tí dá ngealltar í, iar n-éag an tiomantóra. Agus adeir Glossa gur


p.163

fíor aní se, go háirithe do leith na leagáide thiomaintear don eaglais. Gonadh uime sin atá aní léaghthar ag Decre. 13. qu. 2.
5185] cap. Qui oblationes, agus san chaibidil 'na dhiaidh sin, mar a léaghthar na briathra so, qui oblationes defunctorum retinent, et illi qui ecclesiis tradere demorantur, ut infideles sunt ab ecclesia abiiciendi ‘an dream chongbhas aisgeadha na marbh, agus an dream úd do-ní moill ar a ndáil, is cóir a ruagadh as an eaglais
5190] mar ainchreidmheacha.’ Is iontuigthe as an áit se gurab turcachais págánta don druing ar a bhfágbhaid na mairbh cúram leagáide réna dáil don eaglais, agus do-ní faill 'na díol ria.

An treas goin

Féadtar a fhiafraighidh annso, an dtéid an righneas chuirthear ar dhíol na leagáide i ndochar don mharbh. Do-bheir
5195] Richardus freagra ar an gceist se, agus is eadh adeir, go dtéid, agus atáid dá réasún chuige sin. An céad-réasún díobh, gurab luathaide ghuidheas an eaglais ar an marbh, í do bheith ar nglacadh na leagáide, tréna bheith d'fhiachaibh uirre a los na leagáide an ghuidhe do dhéanamh. An dara réasún, do
5200] bhríogh nach fuil dá luaithe díoltar an leagáid, nach luathaide sa chách do-gheibh an marbh éadtromughadh ó phéin phurgadóra é. As gach ní dá ndubhramair sna trí foicheastaibh sin thuas, is léir a luime do locht, agus a aidhbhsighe d'urchóid, don druing léigeas díobh gan udhacht an mhairbh do choimhlíonadh.


5205] Agus is inmheasta sin as an sgéal léaghthar i n-imtheachtaibh Shéarlais Mhóir. Ré dtriall iomorra do shluagh Shéarlais trés an Navarr, do chathughadh ré Múrachaibh, do bhí ag gabháil neirt ar an Spáinn go foiréigneach. Ré dtriall san turus soin dóibh, tarla galar éaga do ridire dá raibhe ar an sluagh, agus ní raibhe do mhaoin an tan soin dá chóir acht acht an t-each ar a
5210] mbíodh ré linn a shláinte ag déanamh feadhma; agus do thiomain sé don eaglais ar a anmain í, agus do fhágaibh ar láimh dhearbhráthar dhó féin í, réna dáil don eaglais. Acht cheana, is eadh do-rinne an dearbhráthair a congbháil aige féin. Gidh
5215] eadh, i gcionn .30. lá táinig anam an ridire do labhairt ris agus dá iomcháineadh agus is eadh adubhairt: ‘a fhionghalaigh, ar


p.164

sé, is mór an feall do-rinnis orm-sa, mar gur fhágbhais .30. lá i bpianaibh mé, do bhíthin mh'eich do chongbháil ón eaglais do fhóirfeadh dá guidhe mé. Gidh eadh, i ndíol na feille
5220] do-rinnis orm-sa, dáilfidh Dia thusa go hobann i láimh Luicifeir.’ Agus leis sin táinig díorma do dheamhnaibh dorrdha dubh-ghnúiseacha dá fhuadach go haibéil i néallaibh nimhe a hamharc a tsluaigh. Agus ré dtriall san chonair chéadna tar a n-ais dona sluaghaibh, tarla corp an fhir chéadna ré
5225] druing dhíobh i gcionn dá lá dhéag, agus é 'na ablach bhréan mhurguighthe mhíomhaiseach ar an muigh ar a gcomhair, ag trothlughadh agus ag tuitim 'na bhloghaibh as a chéile. As an sgéal so is iontuigthe go ndéin Dia díoghaltas ar an druing do-ní seachmhall ar choimhlíonadh udhachta an mhairbh.

An ceathramhadh goin


5230] Féadtar a fhiafraighidh annso, cia an dream ar nach rigthear a leas guidhe, agus nach téid i bpurgadóir, acht thriallas do láthair d'éis a mbáis ar neamh. Mo fhreagra go bhfuilid trí dronga théid ar ball d'éis a mbáis ar neamh, mar atá an dream éagas do láthair d'éis an bhaistidhe, na mairtírigh, agus na firéin fhíor-chráibhtheacha.
5235] Is i bhfioghair na dtrí n-aicme se atáid an triúr dar hosgladh neamh ar mbeith ar talmhan dóibh, mar atá Críost iarna bhaisteadh, do réir Lúcáis san treas caibidil; agus Stiabhna iarna chlochadh, do réir Lúcáis san ochtmhadh caibidil do Ghníomharthaibh na nApstal; agus Eóin, do réir mar
5240] adeir sé féin san cheathramhadh caibidil do Leabhar na dTaidhbhreadh, vidi et ecce ostium apertum in caelo ‘ad-chonnarc, agus féach, dorus osluigthe ar neamh.’ As an bhfioghair se is iontuigthe, gach aon do-gheibh bás do láthair iarna bhaisteadh, nó gach aon do-gheibh bás tré mhartradh, nó gach aon bhíos
5245] fíréanta ionnraic, amhail do bhí Eóin Bruinne, go n-osgaltar do láthair iar mbás dorus nimhe roimhe, agus nach téid i bpurgadóir. Gidh eadh, an dream dá leanann sal na sein-chion, agus ar a mbí teimheal truaillithe nó meirg míomhaiseach ó mhuirt na mímhéine ar a gcoguas, nach ráinig leó do sgrios
5250] le sguaib sgiamh-ghloin sgoith-líomhtha an sgrúduighthe sgagtha


p.165

dhlighid do dhéanamh orra féin tré pheannaid na bpeacadh do maitheadh san bhfaoisidin, nó tré bhrón-chombrúdh dhóibh, as nach ráinig leó lóir-ghníomh ná leasughadh do dhéanamh ré linn a mbeatha, is éigean dóibh dul dá mbruithneadh i dteinidh
5255] phurgadóra do nós an óir, go beith glan dóibh ria ndol ar neamh, do bhríogh nach téid éin-ní cáidheach ar a mbí smál nó teimheal ar neamh, do réir Eóin.

An cúigeadh goin

Féadtar a fhiafraighidh annso créad as a ndéin an eaglais onóir agus offráil ar na marbhaibh se, i gcionn an seachtmhadh lá,
5260] agus i gcionn mhíosa, agus i gcionn bhliadhna? Ar dtús is uime do-níd i gcionn an seachtmhadh lá, ionnus go maithfidhe dhóibh na huile pheacaidh do-rónsad ré linn a mbeatha, do-níthear do sheacht laithibh na seachtmhaine, nó ionnus go maithfidhe dhóibh na huile pheacaidh do-rónsad lé a gcorpaibh, bhíos arna
5265] ndéanamh dona ceithre dúilibh, agus léna n-anmaibh agá mbíd trí bríogha, mar atá toil agus tuigse agus meabhair. Is uime fós do-níd an cuimhniughadh míosa, 'na mbíd na deich lá fá thrí, ionnus go nglantaoi na mairbh ó gach teimheal dá mbí orra tréna gciontaibh a los neamhchoimhéada chreidimh na Tríonóide,
5270] agus tré shárughadh na deich n-aithneadh. Is uime mar an gcéadna do-níthear an cuimhniughadh bliadhna, ionnus go rachadh an marbh ó bhliadhnaibh an amhgair go bliadhnaibh na síordhaidheachta; agus fós, i ndíol gach uilc agus gach anchaithimh aimsire dá ndearnsad na mairbh i mbliadhain a mbeatha.
5275] Féadtar iomorra bliadhain do thabhairt ar ré an duine. Óir amhail bhíd cheithre ráithe san bhliadhain, atáid cheathra cotcha i ré an duine, mar atá aos macaoimh, aos ógáin, feardhacht, agus seanórdhacht, fhreagras do cheithre ráithibh na bliadhna, mar is follus do lucht a léir-mheasta. Gidh eadh, ní foláir don
5280] tí do-ní an offráil nó an t-eineach so ar na marbhaibh, grádh Dé agus na comharsan do bheith aige, agus é féin do bheith san ghrádh. Óir ní ghabhann Dia asgaidh fhir an anchroidhe. Agus is mar dhearbhadh ar na gnáthuighthibh agus ar na nósaibh réamhráitte do bheith somholta adeir Ambrosius, Super Obitum


p.166


5285] Theodosii: die septimo ad sepulcrum redimus, qui dies symbolum est futurae quietis ‘an seachtmhadh lá tiamaid gus an uaigh, lá sin is aithghin don chomhnaidhe atá ar tí teachta.’ Adeir fós S. Augustine ní thig leis aní gcéadna, mar a n-abair, De Fide Resurrectionis: alii tertium et tricesimum (diem obitus), alii septimum
5290] et quadragesimum observare consueverunt; et utraque observatio auctoritatem habet ‘fá gnáth, ar sé, lé druing iar mbás an mhairbh, coimhéad do dhéanamh ar an treas lá agus ar an dtríochadmhadh lá, drong oile ar an seachtmhadh agus ar an gceathrachadmhadh lá, agus atá ughdarrás ag gach nós díobh so.’
5295] Is iontuigthe as so gurab somholta sean-ghnáthughadh na heagailse, mar a gcleachtar leó cuimhniughadh seachtmhaine agus cuimhniughadh míosa agus cuimhniughadh bliadhna do dhéanamh ar anam an mhairbh.