Corpus of Electronic Texts Edition

Foras Feasa ar Éirinn (Book I-II) (Author: Geoffrey Keating)

p.2

An Díonbhrollach. Ón úghdar gus an léaghthóir.

I.

Cibé duine 'san mbioth chuireas roimhe Seanchus nó Sinnseardhacht críche ar bioth do leanmhain nó do lorgaireacht, is eadh dhligheas cinneadh ar an slíghe is soiléire nochtas fírinne stáide na críche, agus dáil na foirne áitigheas í, do chur go soléir síos: agus do bhrígh gur ghabhas rém' ais Foras Feasa ar Éirinn d'fhaisnéis, do mheasas ar dtús cuid d'á leathtrom agus d'á heugcómlann d'eugnach; agus go háirithe an t-eugcomhthrom atá ag a dhéanamh ar a háitigtheoiribh, mar atáid na Sean-Ghaill atá 'na seilbh tuilleadh agus ceithre chéad bliadhan ó ghabháltas Gall i leith, mar aon re Gaedhealaibh atá 'na seilbh (beagnach), re trí mhíle bliadhan. Óir ní fhuil stáraidhe ó shoin i leith d'á scríobhann uirre nach ag iarraidh lochta agus toibhéime do thabhairt do Shean-Ghallaibh agus do Ghaedealaibh bhíd.

Bíodh a fhiadhnaise sin ar an dteist do-bheir Cambrens,

p.4

p.6

p.8

II.

Atáid cuid do na sean-úghdaraibh chuireas neithe breugacha i leith na n-Éireannach; mar adeir Strabo, 'san g-ceathramhadh leabhar, gurab lucht feola daoine d'ithe na h-Éireannaigh. Mo fhreagradh ar Strabo, gurab breug dó a rádh gurab lucht feola daoine d'ithe na h-Éireannaigh; óir ní léaghtar i san Seanchus go raibhe neach i n-Éirinn riamh ler' cleachtadh feoil daoine d'ithe, acht Eithne Úathach inghean Chriomhthainn mic Eanna Chinnsiolaigh rí Laighean, do bhí ar daltachas ag Déisibh Múmhan: agus do hoileadh riu ar fheoil naoidhean í, i ndóigh go mbadh luathaide do bhiadh ionnuachair é. Óir do tairrngireadh dhóibh féin fearann d'fhaghbháil ó'n bhfear le mbiadh sí pósda; agus is le

p.10

Adeir Solinus, 'san aonmhadh caibidil fichead nach fuilid beich i n-Éirinn; agus adeir gurab do dhéis chlaidhimh fromhthar an chéid-mhír le gein mic i n-Éirinn. Adeir fós go ndéin an t-Éireannach a dhealbh d'ionnlat a fuil a námhad an tan marbhthar leis é. Is follus as an seanchus bhias i san stáir gach nídh dhíobh so do bheith breugach. Adeir Pomponius Mela i san treas leabhar ag labhairt ar Éireannchaibh na briathra so: drong ainbhfiosach i sna huile subhailcibh {Omnium virtutum ignari}’’

III.

Cuirfeam síos ann so beagán do bhreugaibh na Nua-Ghall do scríobh ar Éirinn ar lorg Chambrens; agus doghéan tosach ar bhreugnughadh Chambrens féin, mar a n-abair go raibhe cíoscháin ag an rígh Artúr ar Éirinn, agus gurab é am fa'r cheangail an cíos orra i g-Cathair Leon, an tan fá haois do'n Tighearna cúig céad agus naoidheug, mar chuireas Campion 'na chroinic i san dara caibidil do'n dara leabhar, mar a n-abair gurab é Giolla Már fá rí Éireann an tan soin. Gidheadh tar cheann go luaidheann Policronicon agus Monomotensis agus drong eile do Nua-Ghallaibh an Giolla Már so do bheith 'na rígh Éireann a shlán fá aon d'á lorgairidhibh go bhfuil laoidh nó litir a seanchus Éireann i n-a bhfuil luadh nó iomrádh ar Ghiolla Már do bheith 'na rígh Éireann riamh: acht munab do Mhuircheartach mór mac Earca fá rí Éireann agus fá fear comhaimsire do rígh Artúr ghairmid é; agus níor bh'fhéidir Muircheartach do bheith fá chíoscháin ag an rígh Artúr, do bhrígh go raibhe sé féin treun i n-Éirinn agus i n- Albain, agus gurab é do chuir a sheisear dearbhráthar i n- Albain, agus gur fear dhíobh fá

p.14

p.16

Ag so mar thig Camden leis so 'san leabhar d'á ngairthear Britannia Camden i, mar a n-abair; Ar mbeith do Rómhánchaibh ag foir-leathnughadh a bhflaithis, tangadar gan amhras an iomad ó'n Spáinn, ó'n bh-Frainc, agus ó'n m-Breatain annso (ag labhairt ar Éirinn), do réidheachadh a muineul féin ó chuing ró-urchóidigh na Rómhánach. {Cum suum Romani imperium undique propagassent, multi, procul dubio, ex Hispania, Gallia, et Britannia hic se receperunt, ut iniquuissimo Romanorum iugo, colla subducerunt.}’’

p.18

Adeir Cambrens i san naomhadh caibidil, go dtugdaois na fir i n-Éirinn na mná do bhíodh pósta ag a ndearbhráithribh i ndiaidh báis na ndearbhráithreadh soin: agus adeir nach díoltaoi an deachmhaidh i n-Éirinn, agus nach bíodh cion ar phósadh innte, go teacht an cháirdionáil Johannes Papiron; gidheadh, ní fíor dhó so, amhail chruthócham i gcorp na stáire, agus mar bhus follus as an díonbhrollach so féin go grod i n-ár ndiaidh. Adeir i san seachtmhadh caibidil, mar a dtráchtann ar iongantaibh na h-Éireann go bhfuil tobar 'san Múmhain, do-ghní duine liath do láthair an tan fhoilceas a fholt nó a fhionnfadh as, agus, mar an gceudna, go bhfuil tobar i n-Ultaibh do-ghní toirmeasg na léithe. Gidheadh, ní fhuilid samhail na dtobar so i n-Éirinn anois, agus ní shaoilim go raibhe i n-aimsir Chambrens, acht na hiongantais seo do chur síos mar dhathughadh ar a bhreugaibh.

Adeir Cambrens i san dara caibidil fichead, an tan bhíd daoine uaisle i n-Éirinn ag tabhairt daingin d'á chéile, do láthair easpoig, go bpógaid an tráth soin taise naoimh, agus go n-íbhid fuil a chéile, agus ann sin go mbíd ullamh re déanamh feille ar a chéile. Mo fhreagradh air ann so, nach fuil laoidh ná litir, seanchuis náid sein-scríbhne iris náid annálaigh ag teacht leis ar an mbréig seo: agus fós is follus go raibhe d'fhiachaibh ar na seanchadhaibh gan a shamhail seo do dhroch-nós do cheilt, agus fós a chur i gcairt

p.20

Adeir arís i san gcúigeadh caibidil fichead do'n leabhar tuarasgbhála tug ar Éirinn, gurab amhlaidh do-ghníthí rí

p.22

p.24

IV.

Adeir Spenser i n-a chroinic go raibhe cor ag Egfrid, rí Nortumbrorum, ar Éirinn, agus ag Eadgar rí na Breatan, amhail léaghtar 'san treas leathanach deug ar fhichid d'á stáir: gidheadh ní fíor dhó so, do bhrígh go bhfuil seanchus Éireann 'n-a aghaidh sin, agus fós atáid úghdair na Breatan féin ag a admháil ná'r fhágbhadar na Sacsanaigh sein-scríbhne ná seod-chomharthaidhe aca re' mbiadh fios dála na haimsire táinig rés na Sacsanchaibh aca. Óir adeir Gildas, sean-úghdar Breathnach, gur múchadh le Rómhánchaibh agus leis na Sacsanchaibh ‘monumenta’ nó seod-chomharthaidhe na m-Breathnach, agus d'á réir sin a seanchus. Tig Samuel Daniel leis an úghdar so ar an nídh gceudna, 'san cheud roinn d'á chroinic, agus Rider 'san bhfoclóir Laidne ro scríobh, mar a dtráchtann ar an bhfocal so Britannia, agus fós adeir nach ó Bhrutus adeirthear Britannia re Breatain, agus dámadh eadh go mbadh Brutia nó Brutica do gairfidhe dhí; agus do budh cosmhail dá madh ó Bhrutus do gairfidhe í, go luaidhfeadh Jul Caesar, Cornelius Tacitus, Diodorus Siculus, nó Béada, nó sean-úghdar éigin eile créad ó' bhfuil an focal so Britannia; agus mar nachar bh'fheas dóibh créad ó bhfuil ainm a gcríche féin, níor bh'iongnadh iad do bheith i n-ainbhfios i n-iomad do dhálaibh seanda na Breatan, agus mar sin, ní hiongnadh Spenser do bheith aineolach ionnta, mar an gceudna.

Is iongnadh an nídh do ghabh Spenser ré' ais, seanchus do

p.26

p.28

p.30

V.

Adeir Stanihurst gurab í an Mhídhe fá cuid ronna do Shláinghe mac Deala mic Lóich; gidheadh ní fíor dó sin. Óir do réir an Leabhair Gabhála, ní raibhe do Mhídhe ann i n-aimsir Shláinghe acht an aon-tuaith fearainn atá láimh re h-Uisneach, go haimsir Thuathail Theachtmhair: agus mar adeir gurab ó Shláinghe adeirthear baile Shláinghe, agus, d'á réir sin, gurab í an Mhídhe an mhír ronna ráinig ó n-a bhráithribh é, níor chóra a mheas gurab í ráinig mar roinn dó, ioná a mheas gurab í Cúigeadh Laighean ráinig mar roinn chuige, agus gurab uaidh ainmnighthear Innbhear Sláinghe, shnigheas tré lár Laighean go Loch-garman; agus fós gurab uaidh ainmnighthear Dúmha Shláinghe ré' ráidhtear Dionn-ríogh ar bhruach Bearbha, idir Cheatharlach agus Léithghlinn, do'n leith thiar do'n Bhearbha, agus gurab é fá longphort comhnuighthe dhó, agus gurab ann fuair bás.

p.32

Ní hiongnadh gan fios an neith seo do bheith ag Stanihurst, agus nach faca seanchus Éireann riamh, as a mbiadh fios a dál aige; agus measaim nach mór an lorg do bhí aige orra, mar go bhfuil sé comh ainbhfiosach sin i ndálaibh Éireann go n-abair gurab i san Múmhain atá Ros-mic-Triuin, agus gurab cúigeadh nó ‘Proibhinnse’ an Mhídhe i n-aghaidh Chambrens féin, nach áirmheann an Mhídhe mar chúigeadh, agus i n-aghaidh Leabhair Gabhála Éireann. Mar roinneas Stanihurst Éire, go ndéin leath d'Fhine Gall ar leith, agus an leath eile d'Éirinn ó sin amach idir Gall agus Gaedheal; agus fós mar adeir nachar bh'fiu leis an gcoilíneach is lúgha i bh-Fine Gall cleamhnas do dhéanamh leis an n-Gaedheal budh uaisle i nÉirinn, mar adeir 'na chroinic: An tí is ísle do na coilínibh d'á n-áitigheann i san gcúigeadh Gallda, ní thiubhradh a inghean féin pósda do'n ‘phrionnsa’ is mó d'Éireannchaibh. {Colonorum omnium ultimus qui in Anglica provincia habitat filiam suam vel nobilissimo Hibernorum principi in matrimonium non daret.}’’

p.34

Measaim ar olcas an teastais do-bheir Stanihurst ar Éireannchaibh, gurab ionchuir ó theist é, do bhrígh gurab d'aon-toisg ar fhuráileamh droinge do bhí fuathmhar d'Éireannchaibh do scríobh go maslaightheach orra; agus saoilim gurab é fuath na n-Éireannach ceud-bhallán do tharraing iar ndul i Sacsaibh ar dtús do dhéanamh léighinn dó, agus go raibhe 'na thoirrcheas bronn aige nó gur sgeith le n-a scríbhinn é, ar dtoidheacht i n-Éirinn dó. Ní beag liom do chomhartha fuatha do bheith aige ar Éireannchaibh, mar dogheibh locht ar choilíneachaibh Fhine Gall tré n'ár dhíbirsiod an Ghaedhealg as an tír an tan do ruaigsiod an fhoireann do bhí ag áitiughadh na tíre rómpa. Adeir fós dá fheabhas do theangaidh an Ghaedhealg, an tí do bhlaisfeadh í, go mblaisfeadh maraon ria doibheusa na droinge d'ar theanga í. Créad is iontuigthe as so, acht go raibhe an oiread soin d'fhuath ag Stanihurst d'Éireannchaibh gurbh' olc leis gurab gabháltas Críost amhail do rinneadar Gaill ar Éirinn

p.36

p.38

Dogheibh fós locht i n-aos seanma na gcláirseach i n-Éirinn, agus adeir nach raibhe ceol ionnta. Is cosmhail nachar bhreitheamh éisean ar cheol 'san mbioth, agus go háirithe ar an gceol n-Gaedhealach, ar mbeith aineolach i sna riaghlachaibh bheanas ris dó. Saoilim nachar thuig Stanihurst gurab amhlaidh do bhí Éire 'na ríoghacht ar leith léi féin, amhail domhan mbeag, agus na huaisle agus na

p.40

Tuig, a léaghthóir, go rabhadar trí heasbadha ar Stanihurst re scríobhadh stáire na h-Éireann as ná'r chóir cion stáraidhe do thabhairt air. Ar dtús, do bhí sé

p.42

Adeir Stanihurst an tan bhíd Éireannaigh ag comhrac, nó ag bualadh a chéile, go n-abraid mar chomhairc do ghuth árd, ‘Pharo, Pharo’, agus saoilidh seisean gurab ó'n bhfocal so ‘Pharao’, fá hainm do rígh Éigipte chleachtaid mar chomhairc é: gidheadh ní fíor dó sin, óir is ionann é agus ‘faire, faire ó’, nó ‘ó faire’, ag a rádh ris an rann eile bheith ar a gcoiméad, amhail adeir an Francach ‘garda, garda’, an tan dochí a chomharsa i nguais.

VI.

Cuiridh Doctor Hanmer i n-a chroinic, gurab é Bartolinus budh taoiseach ar Ghaedhealaibh ag teacht i n-Éirinn dóibh, agus is do Phartholón ghaireas Bartolinus ann so. Gidheadh, do réir seanchuis na h-Éireann do bhádar tuilleadh agus seacht gcéad bliadhan idir theacht Phartholóin

p.44

Adeir an t-úghdar ceudna gurab é rí Lochlonn, d'ár bh'ainm Froto fá rí Éireann an tan rugadh Críost; gidheadh, ní fíor dó sin, óir do réir an tseanchusa, is re linn Chriomhthainn Niadh Náir do bheith i bhflaitheas Éireann rugadh Críost; agus d'á réir sin ní hé Froto rí Lochlonn fá rí

p.46

Adeir, mar an gceudna, nach é Pádraic , apstol na h-Éireann (lér' síoladh an Creideamh Catoileaca 'san gcrích ar dtús), fuair uaimh (purgadóra) Phádraic i n-oiléan na purgadóra, acht Pádraic eile, abb, do mhair an tan fá haois

p.48

Nídh eile adeir i san gceathramhadh leathanach fichead gurab do Lochlonnaibh ó'n Dania Fionn mac Chúmhaill; gidheadh ní fíor dó so, do réir an tseanchusa, acht is do shliocht Nuadhat Neacht rí Laighean é, táinig ó Éireamhón mac Míleadh. Adeir fós i san gcúigeadh leathanach fichead, gurab mac do rígh Tuath-Mhúmhan an tí d'á ngairid na húghdair Giolla Már, rí Éireann; gidheadh is lór linn an breugnughadh tugamar ar an nídh seo cheana.

p.50

Is neimhfhíor dó, mar an gceudna, a rádh go raibhe cor ó aimsir Augustín manach ag áirdeaspog Chaintearbuiridh ar chléir Éireann. Óir is dearbh nach raibhe cor ag áirdeaspog Chaintearbuiridh ar chléir Éireann go haimsir Williaim Concur, agus nach raibhe cor aca an tráth soin féin acht ar chléir Átha-cliath, Locha-garman, Phoirt-lairge, Chorcaige agus Luimnigh; agus is iad an chliar soin féin tré chomhmbáidh fialasa le lucht na Normandie, ar mbeith dhóibh féin d'iarmhar na Lochlonnach d'á ngairthí Normanni, agus fós tré neamhmbáidh re Gaedhealaibh, tugsad iad féin fá smacht áirdeaspoig Chaintearbuiridh; agus ní measaim go raibhe cor aige orra sin féin acht re linn trí n-áirdeaspog d'á raibhe i g-Caintearbuiridh, mar atá Radulf, Lanfranc agus Anselm. Mar sin is breugach dhó a rádh go raibhe cor

p.52

Is breugach adeir, mar an gceudna, go raibhe Murchadh mac Cochlain 'na rígh ar Éirinn an tan fá haois do'n Tighearna sé bliadhna ar thrí fhichid ar chéad ar mhíle, óir is dearbh gurab é Ruaidhrí Ua Conchubhair do bhí ag gabháil ceannais Éireann re a ais an tan soin, agus gurab cheithre bliadhna ria ngabháltas Gall an uair sin.

Adeir arís gurab i san m-Breatain Mhóir rugadh Comhghall , abb Bheannchair i n-Áird Uladh: gidheadh ní fíor dó sin, óir léaghtar i n-a bheathaidh gurab i n-Dál Aruidhe i dtuaisceart Uladh rugadh é, agus gurab do Chineadh Dhál n-Aruidhe dhó. Is uime do mheas Hanmer Breathnach do dhéanamh do Chomhghall, do bhrígh gurab é Comhghall do thógaibh Mainistir Bheannchair i n-Áird Uladh, fá máthair do mhainistreachaibh Eorpa uile, agus gur thógaibh mainistir eile i Sacsaibh, láimh re Westchester, d'á ngairthear Bangor: agus dá dteagmhadh do Hanmer a chur i gcéill do'n léaghthóir gur Bhreathnach Comhghall, go gcuirfeadh d'á réir sin i gcéill, gach oirdhearcas d'á bhfuil ar mhainistir Bheannchair Uladh do dhul i gclú do Bhreathnachaibh a los Chomhghaill do bheith dhíobh, nó gach clú d'ár thuill Beannchar Uladh go gcuirfidhe i leith na mainistreach atá i Sacsaibh darab ainm Bangor í.

Adeir Hanmer gur chlann bastáird do rígh Laighean Fursa, Faolán, agus Ultán; gidheadh go fírinneach is clann d'Aodh Beannáin rí Mhúmhan iad, do réir naomh-sheanchusa Éireann. Mar so, do mhórán eile do bhreugaibh Hanmer

p.54

VII.

Adeir Seon Barclaí, ag scríobhadh ar Éirinn, na briathra so: Lag-bhoth in tógbhaid (ar sé, ag labhairt ar Éireannchaibh), go n-áirde duine, mar a mbíd féin agus a spréidh i n-aoin-tigheas. {Fragiles domos ad altitudinem hominis exitant, sibi pecorique communes.}’’

p.56

Cibé do chuirfeadh roimhe mion-chuartughadh do dhéanamh ar mhí-bheusaibh nó lorgaireacht ar lochtaibh fodhaoine, do b'urusa leabhar do líonadh dhíobh; óir ní bhí dúithche san mbioth gan daosgarshluagh. Feuchtar an-daoine na h-Alban, brusgarshluagh na Breatan Móire, fodhaoine Flondruis,

p.58

Adeir Camden gurab nós i n-Éirinn na sagairt go n-a gclainn agus go n-a leannánaibh do bheith ag áitiughadh i sna teamplaibh, agus bheith ag ól agus ag fleadhughadh ionnta: agus fós gurab nós innte mac an easpuig, mac an abbadh, mac an phríora agus mac an tsagairt do ghairm do chlainn na gcléireach soin. Mo fhreagradh air ann so gurab é am fa'r thionnsgnadar cliar Éireann an droch-nós soin, i ndiaidh an t-ochtmhadh Henrí do mhalairt a chreidimh, agus, an tan soin féin agus ó sin i leith, ní chleachtadh an droch-nós soin acht an chuid díobh do lean d'á n-ainmianaib féin, agus do dhiult do na huachtaránaibh dlightheacha do bhí ós a gcionn. Tig Camden féin leis an bhfreagradh so, mar a n-abair ag labhairt ar Éirinn:Cibé drong díobh, (ar sé), do-bheir iad féin do riaghaltacht, congbhaid iad féin go míorbhaileach i ngné chruadhdála riaghalta, ag fuireachras, ag guidhe, agus ag trosgadh d'á seargadh féin. {Si qui religioni se consecrant, religiosa quadam austeritate ad miraculum usque se continent, vigilando, orando, et jejuniis se macerando.}’’

p.60

Adeir Camden nach mór an coiméad do bhí ar phósadh i n-Éirinn ó bhailtibh móra amach: gidheadh ní fíor dó so, agus do-bheir masla mór d'fhíor-uaislibh Éireann do bhrígh gurab ar an tuaith áitighid a n-urmhór, idir Ghall agus Ghaedheal. Gidheadh, ní abraim nach bíd drong díobh ainmhianach, amhail bhíos i ngach uile chrích, nach bíd umhal d'á n-uachtaránaibh eaglaise; agus, d'á réir sin, níor dhlightheach do Chamden an choir nach raibhe coitcheann do chur i leith na n-Éireannach áitigheas i san tuaith mar oilbhéim dóibh. Óir, dá raibhe

p.62

Adeir Campion i san seiseadh caibidil do'n chéid leabhar d'á stáir, go mbíd Éireannaigh chomh soichreidmheach sin, ionnus cibé nídh adéaradh a n-uachtarán, dá doichreidte é, go measaid a bheith 'na fhírinne, [agus] do-bheir fuair-sceul fabhaill leis ag a shuidhiughadh so. Mar atá, go raibhe ‘préaláid’ ainmhianach i n-Éirinn, do bhí ineamhail re gach nídh d'á n-aibeoradh do chur 'na luidhe ar a phobul, agus teirce airgid air: agus i ndóigh go bhfuighbheadh fóirithin uatha, nochtais dóibh, go raibhe Pádraic do leith istigh do bheagán bliadhan, agus Peadar ag imreasain ré' raile do thaoibh gallóglaigh Ghaedhealaigh do bhí ag Pádraic ag a chur isteach i bhflaitheas Dé, agus gur ghabh fearg Peadar, agus leis sin gur bhuail d'eochair flaithis Dé Pádraic 'na cheann, gur bhris a bhaitheas, agus adeir Campion go bhfuair an ‘préal id’ cothughadh tré san sceul so. Mo fhreagradh air annso, gurab cosmhala é re cluithcheoir do bhiadh ag reic sceul sgigeamhail ar scafoll ioná re stáraidhe. Óir,

p.64

Ag so an teist do-bheir ‘Mr. Good’, sagart Sacsanach do bhí ag seoladh scoile i Luimneach, ar Éireannchaibh, an tan fá haois do'n Tighearna, míle, cúig céad, sé bliadhna a's trí fichid: Cineadh so (ar sé), atá láidir i gcorp, agus atá lúthmhar, ag a mbí intinn fhoirtill árd, intleacht gheur, bhíos cogthamhail, neamhchoigealtach ar a bheathaidh, ag a mbí fulang saothair, fuachta, agus ocrais, ag a mbí claonadh re déanamh drúise, bhíos rói-cheannsa re haoidheadhaibh, buainseasmhach i ngrádh, doshásuighthe i bhfaltanas, bhíos soichreidmheach, bhíos fonnmhar ar chlú d'faghbháil, bhíos neamhfhoighidneach ar mhasla nó ar eugcóir d'fhulang. {Gens haec corpore valida et in primis agilis, animo forti et elato, ingenio acri, bellicosa, vitae prodiga, laboris, frigoris et inediae patiens, veneri indulgens, hospitibus perbenigna, amore constans, inimicis implacabilis, credulitate levis, gloriae avida, contumeliae et iniuria impatiens.}’’

Adeir Spenser gurab ó Éireannchaibh fuaradar na

p.66

VIII.

Dogheibh Seon Davis locht ar an mbreitheamhnas tuaithe, do bhrígh, dar leis féin, go bhfuilid trí droch-nóis ann. An ceud nós díobh, an tánaiste do theacht ar beulaibh mic tighearna an fhuinn. An dara nós, an roinn do bhí ar an bhfearann idir na comhmbráithribh, d'á ngairid Gaill ‘gabháil cinidh’, mar a ndéantaoi mion-roinn idir na comhmbáithribh ar an bhfearann. An treas nós, éiric do ghabháil a marbhadh duine. Mo fhreagradh ar an nídh so, nach fuil críoch 'san mbioth nach déantar malairt ar reachtaibh agus ar nósaibh innte, do réir mar théid malairt ar stáid na críche. Óir, ní rabhadar na nóis úd orduighthe i san mbreitheamhnas tuaithe, gur lingeadar Éireannaigh ar chogadh agus ar ‘choinbhliocht’ do bheith idir gach dá chrích dhíobh, ionnus go mbídís ag marbhadh, ag argain, agus ag creachadh a chéile: agus mar do connarcas d'uaislibh Éireann, agus d'á n-ollamhnaibh, an dochar do bhí ag teacht do'n easaontaidh do bhíodh idir fhoirinn a gcríche an tan soin, do mheasadar gur bh'oircheas na trí nóis úd d'ordughadh.

Ar dtús do thuigeadar gur chneasta an tánaisteacht, ionnus go mbiadh caiptín infheadhma ag déanamh barántais ar shluagh gacha críche d'á raibhe i n-Éirinn, ag cosnamh a gcreach agus a maoine dóibh. Óir, dámadh é an mac i

p.68

p.70

Adeir Camden gurab nós d'Éireannchaibh, breitheamhain, leagha, seanchadha, filidh, agus aos teud do bheith ag a n-uaislibh, agus tearmainn do bhronnadh dóibh, agus fós saoirse do bheith ag a bpearsannaibh, ag a bhfearann, agus ag a spréidh. Ag so mar adeir, ag labhairt orra:— Atá (ar sé), ag na flathaibh seo a ndlightheoiridhe féin, d'á ngairid breitheamhain, a stáirtheoiridhe re scríobhadh a ngníomh, a leagha, a bhfilidh, d'á ngairid báird, agus a lucht seanma, agus fearann cinnte do gach aon díobh so, agus gach aon díobh ag áitiughadh i n-a fhearann féin, agus fós gach aon díobh do threibh chinnte fá seach; mar atáid na breitheamhain do threibh agus do shloinneadh d'áirithe, na seanchadha nó na stáirtheoiridhe do threibh agus do shloinneadh eile, agus mar sin do chách ó sin amach, do sheoladaois a gclann agus a ngaolta, gach aon díobh i n-a chéird féin, agus bíd lucht a leanta i sna healadhnaibh seo díobh féin do shíor. {Habent hi magnates suos iuridicos, quos vocant Brehonos, suos historicos, qui res gestas describunt, medicos, poetas, quos bardos vocant, et citharaedos, quibus singulis sua praedia assignata sunt, et singuli sunt in unoquoque territorio, et é certis et singulis familiis; scilicet, brehoni unius stirpis et nominis, historici alterius, et sic de coeteris, qui suos liberos sive cognatos in sua qualibet arte erudiunt, et semper successores habent.}’’

p.72

As na briathraibh seo Chamden , is follus gurab maith an t-ordughadh do chuireadar Éireannaigh síos re coiméad na n-ealadhan so i n-Éirinn ó aimsir go haimsir. Óir tugadar fearann ollamhantachta do gach treibh díobh, ionnus go mbiadh cothughadh aca orra féin, le saothrughadh na n-ealadhan go nach cuirfeadh bochtacht d'á ndruim iad; agus fós is é an tí fá dearsgnaighthe do'n treibh sin, nó do'n treibh eile, dogheibheadh ollamhantacht na flaithe fearainn do bhíodh aige, agus tigeadh de sin gach aon díobh do [dhéanamh díchill ar] bheith rói-eolach i n-a n-ealadhain féin [i ndóigh] re greamughadh na hollamhantachta tar an gcuid eile d'á threibh: agus is mar sin do-ghníthear do'n leith thall d'fhairrge anois le mórán théid do bhuain cathaoireach amach a los a bhfóghluma. Is móide fós do féadadh na healadhna so do choiméad mar do orduigheadar uaisle Éireann tearmann agus comairce do bheith ag fearann, ag pearsannaibh, agus ag spréidh na n-ollamhan; óir, an tan do bhídís Gaedhil agus Gaill easaontadhach ré' chéile, nach cuirfidís buaidhreadh ná toirmeasg ar na hollamhnaibh ná ar na daltadhaibh fóghluma do bhíodh aca, d'á dtoirmeasg ó shaothrughadh na n-ealadhan. Léaghtar ag Jul Caesar, i san seiseadh leabhar d'á stáir, go raibhe an tearmann ceudna ag na draoithibh táinic ó iarthar Eorpa do sheoladh scol do'n Fhrainc, agus saoilim gurab a h-Éirinn rugadar an nós soin leó.

p.74

IX.

Ní leanta dhúinn do bhreugnughadh na Nua-Ghall so nídhsa-mhó, bíodh gurab iomdha nídh chuirid síos i n-a stáiribh do féadfaidhe do bhreugnughadh; do bhrígh urmhór a scríobhaid go maslaightheach ar Éirinn, nach fuil d'úghdardhás aca re n-a scríobhadh acht innisin sceul ainteasdach do bhí fuathmhar d'Éirinn, agus aineolach i n-a seanchus: óir is dearbh, na saoithe do bhí re seanchus i n-Éirinn, ná'r fhóbradar solus do thabhairt dóibhsean ann, agus mar sin, ná'r bh'fhéidir dóibh eolas do bheith i seanchus nó i sean-dálaibh Éireann aca. Agus Cambrens, do ghabh ré' ais barántas do dhéanamh ar chách, is cosmhail ris gurab dall nó daoi tug frais-eolas fabhaill dó, mar gur fhágaibh gabháil Tuaithe Dé Danann gan luadh do dhéanamh uirre, agus go rabhadar trí bliadhna teasda do dhá chéad i gceannas Éireann, agus go rabhadar naoi ríogha díobh i bhflaitheas Éireann; agus é iar ngabháil ré' ais ceud ghabh la Éireann do chur síos, gémadh í gabháil Ceasrach í, agus nach gabhaid na seanchadha go cinnte mar ghabháil ria, tar cheann go luaidhtear leó i n-a leabhraibh í. Measaim go fírinneach nach raibhe seadh aige i seanchus Éireann do lorgaireacht, acht gurab é adhbhar fa'r ghabh do láimh scríobhadh uirre le mítheastaibh do thabhairt ar a foirinn re n-a linn féin, agus ar a sinnsearaibh rompa: agus fós is gearr an uain do bhí aige ar chuartughadh seanchusa Éireann, do bhrígh nachar chaith acht bliadhain go leith ris gan dul go Sacsaibh; agus ar mbeith d'á stáir gan

p.76

Uime sin, atá dóigh agam cibé léaghthóir comhthrom léighfeas gach breugrughadh d'á ndéinim ar Chambrens, agus ar na Nua-Ghallaibh seo leanas a lorg, gurab mó chreidfeas an breugnughadh do-ghním ar a mbreugaibh ioná do'n innisin sceul do-ghníd cách, óir atáim aosda, agus drong díobh-san óg; do chonnairc mé agus tuigim prímh-leabhair an tseanchusa, agus ní fhacadar-san iad, agus dá bhfaicdís, ní tuigfidhe leó iad. Ní ar fhuath ná ar ghrádh droinge ar bioth seach a chéile, ná ar fhuráileamh aonduine, ná do shúil re sochar d'fhaghbháil uaidh, chuirim rómham stáir na h-Éireann do scríobhadh, acht do bhrígh gur mheasas ná'r bh'oircheas comhonóraighe na h-Éireann do chrích, agus comh-uaisle gach foirne d'ár áitigh í, do dhul i mbáthadh, gan luadh ná iomrádh do bheith orra: agus measaim gurab córaide mo theist do ghabháil ar Éireannchaibh ar an tuarasgbháil do-bheirim, do bhrígh gurab ar Ghaedhealaibh is ro-mhó thráchtaim. Cibé lé n-ab mór a n-abraim riu, nach inmheasta go mbéarainn breath le báidh ag tabhairt iomad molta tar mar do thuilleadar orra, agus mé féin do Shean-Ghallaibh do réir bunadhasa.

Má atá, iomorro, go moltar an fonn leis gach stáraidhe d'á scríobhann ar Éirinn, díommoltar an fhoireann leis gach Nua-Ghall-stáraidhe d'á scríobhann uirre, agus is leis sin do gríosadh mise do chum na stáire seo do scríobhadh ar Éireannchaibh, ar mhéid na truaighe do ghabh mé fa'n eugcóir fhollusaigh do-ghníthear orra leó. Dá dtugadaois, trá, a bhfír-theist féin ar Éireannchaibh, ní fheadar creud as nach

p.78

Gidheadh, tuig, a léaghthóir, go ndéarna mé malairt ar an áireamh bliadhan innistear do bheith i bhflaitheas beagáin do ríoghaibh págánta na h-Éireann seach mar cuirthear síos i san Réim Ríoghraidhe, agus i sna duantaibh atá cumtha orra é; agus is é is fáth dham chuige sin nach faghbhaim ag teacht le háireamh na n-aimsear ó Ádhamh go gein Chríost, do réir úghdair bharántamhail ar bioth coigcríche iad. Adhbhar eile fós atá agam, go bhfaicthear dham go dtugthar áireamh éigcneasda bliadhan do dhroing dhíobh, mar atá Síorna saoghlach, d'á dtugthar trí chaogaid bliadhan, agus go léaghtar linn i sein- leabhar Gabhála go raibhe Síorna céad

p.84

p.86

Agus dá gcuireadh aoinneach i n-iongantas an neimhtheacht ré' chéile atá ag cuid d'úghdaraibh an tseanchusa 'san áireamh aimsire atá ó Ádhamh go gein Chríost, is neimhiongnadh é, do bhrígh gur beag d'úghdaraibh barántamhla na h-Eorpa uile thig ré' chéile ar chomháireamh na haimsire ceudna. Bíodh a fhiadhnaise sin ar an neimhtheacht ré' chéile do-ghníd na príomh-úghdair seo síos:— Ar dtús do na húghdaraibh Eabhruidheacha: —

Baalsederhelm, 3518: na Talmudisti, 3784: na Nuadh-Rabbidhe, 3760: Rabbi Nahsson, 3740: Rabbi Lébhi, 3786: Rabbi Maoise, 4058: Joséphus, 4192.

Do na húghdaraibh Greugacha: —

Metrodorus, 5000: Eusebius, 5190: Teophilus, 5476.

Do na húghdaraibh Laidianda: —

Sanctus Hieronimus, 3941: Sanctus Augustinus, 5351: Isidóir, 5270: Orosius, 5199: Béda, 3952: Alphonsus, 5984.

[Ag so áireamh an dá fhear dheug agus trí fichid ar na ceithre ceud aosaibh do'n domhan, maille ris an áireamh tugsad na daoine feasacha fóghlumtha do lean iad 'san lorg díreach, ar na haosaibh ó chruthughadh an domhain go gein Chríost, ar n-a roinn 'na gcúig rannaibh, .i. ó Ádhamh go dílinn, 2242, ó'n dílinn go h-Abraham 942, ó Abraham go Dabhidh, 940, ó Dabhidh go bruid na Babiolóin, 485, ó'n bhruid go gein Chríost [590]:— Summa 5199: is uime do chuireadar na daoine

p.88

Agus mar nach tigid na príomh-úghdair seo le n-a chéile ar áireamh na haimsire atá ó Ádhamh go gein Chríost, ní hiongnadh neimhtheacht lé' chéile do bheith ag cuid do sheanchadhaibh na h-Éireann ar an áireamh gceudna. Gidheadh, ní fuaras eadorra áireamh is mó shaoilim do bheith fírinneach ioná an t-áireamh do-ghní drong díobh do-bheir ceithre míle, caoga, a's dá bhliadhain, do'n aimsir ó Ádhamh go gein Chríost; agus is eadh is mian liom an t-úghdar barántamhail is foigse thig do'n áireamh so do leanmhain i gcomhaimseardhacht na n-árdfhlaitheadh, na n-aos, na bpápadh, agus na

p.90

[Dá gcuireadh neach i n-iongantas orm, créad as a dtugaim iomad rann mar shuidheamh ar an stáir as an seanchus, mo fhreagradh air gurab é is fáth ris sin dam gur chumadar úghdair an tseanchusa suim iomlán an tseanchusa i nduantaibh, ionnus gurab lughaide doghéantaoi malairt ar an seanchus é, agus fós gurab amhlaidh is mó do cuirthí do mheamhair leis na*] macaibh fóghluma do bhíodh aca é: óir is tré bheith i méadardhach dána do gairthí Saltair na Teamhrach do'n phrímhleabhar do bhíodh ar fhorlamhas ollamhan ríogh Éireann féin, agus Saltair Chaisil do chroinic Chormaic mic Chuileannáin, agus Saltair na Rann do chroinic Aonghusa Céile Dé: óir, mar is ionann ‘salm’ agus duan nó dán, is ionann saltair nó ‘psalterium’ agus duanaire, i n-a mbiadh iomad do dhuantaibh nó do dhántaibh; agus do bhrígh gurab i nduantaibh atá cnáimh agus smior an tseanchusa, measaim gurab oircheas dam cinneadh mar úghdardhás air, ag tráchtadh ar an seanchus. Is uime adubhart go minic i gcoinne na n-úghdar do breugnuigheadh linn, go raibhe an seanchus 'na n-aghaidh, do bhrígh gur mheasas gur mhó d'úghdardhás an seanchus do bhí coitcheann, agus do fromhadh go minic, amhail adubhramar, ioná aon úghdar amháin go haonar nach d'á bhfuil 'san seanchus.

Cuirid drong i n-iongantas cionnus budh fhéidir seanchus aon duine do bhreith go h-Ádhamh. Mo fhreagradh air sin, gur

p.92

* [Ag so díonbhrollach, nó brollach cosnaimh Forais Feasa ar Éirinn, mar a bhfuil suim seanchusa Éireann go cumair: atá ar n-a thiomsughadh agus ar n-a thionól a prímh-leabhraibh

p.94

Atá an stáir rannta 'na dá leabhar: an ceud leabhar nochtas dála Éireann ó Ádhamh go teacht Phádraic i n-Éirinn; agus an dara leabhar ó theacht Phádraic go gabháltas Gall, nó gus an am so.

Saoilim nach fuil léagthóir comhthrom soshásuighthe lé' mbeanann fromhadh do dhéanamh ar sheanchus Éireann, acht neach bhus riarach ó n-a ndubhramar i san díonbhrollach so: agus dá dteagmhadh nach lór leis gach sásadh d'á dtugaim uaim, is tar mo dhícheall-sa do rachadh. Uinic sin, gabhaim cead aige, agus gabhadh agam, má thárla dham dul do'n tslighe i n-aoinnídh d'á n-abraim i san leabhar so, óir má atá aoinnídh inbhéime ann, ní ó mhailís acht ó aineolas atá.

p.96

Foras Feasa ar Éirinn

An ceud leabhar

An ceud alt

Ar dtús, cuirfeam síos gach ainm d'á raibhe ar Éirinn riamh.

An ceud ainm tugadh ar Éirinn, Inis na bh-Fiodhbhadh, eadhon, oiléan na gcoillteadh; agus is é duine do ghair an t-ainm sin di, óglaoch do mhuinntir Nín mic Béil, táinig uaidh do bhraith na h-Éireann, agus iar dteacht innte dhó, fuair 'na haon doire coille í, acht Magh n-Ealta amháin. Trí huaire, iomorro, do bhí Éire 'na haon-choill, do réir an tsean-fhocail seo atá 'san seanchus: ‘Trí huaire do chuir Éire trí monga agus trí maola dhi.’

p.98

An dara hainm, Críoch na bhfuineadhach, ó bheith i bhfuineadh, nó i gcrích na dtrí rann do'n domhan do bhí ar faghbháil an tan soin; ionann, iomorro, ‘fuin’ agus críoch, ó'n bhfocal so Laidne ‘finis.’

An treas ainm, Inis Ealga, eadhon, oiléan uasal; óir is ionann inis agus oiléan, agus is ionann ealga agus uasal: agus is re linn Fear m-Bolg fá gnáth an t-ainm sin uirre.

An ceathramhadh hainm, Éire, agus adeirthear gurab uime gairthear sin di, do réir úghdair d' áirithe, ó'n bhfocal so Aeria, fá sean-ainm do'n oiléan d'á ngairthear Créta nó Candia anois; agus is uime mheasas an t-úghdar soin sin, do bhrígh gur áitigheadar sliocht Ghaedhil ghlais i san oiléan sin seal aimsire i ndiaidh Shrú mic Easrú micmic Ghaedhil d'ionnarbadh as an Éigipt; agus do-bheirthear fós Aere d'ainm ar an Éigipt ó'r ghluaiseadar Gaedhil. Gidheadh, is í céadfaidh choitcheann na seanchadh gurab uime gairthear Éire dhi, ó ainm na bainríoghna do Thuathaibh Dé Danann, do bhí 'san gcrích re linn clainne Mhíleadh do theacht innte: Éire, inghean Dealbhaoith fá hainm di, agus is í fá bean do Mhac Gréine d'á ngairthí Ceathúr, fá rí Éireann an tan tángadar mic Mhíleadh innte.

An cúigeadh hainm, Fódhla, ó bhainríoghain do Thuathaibh Dé Danann, d'á ngairthí Fódhla: is í fá bean do Mhac Cécht d'ár bh'ainm díleas Teathúr.

An seiseadh hainm, Banbha, ó bhainríoghain do Thuathaibh Dé Danann,

p.100

An seachtmhadh hainm, Inis Fáil, agus is iad Tuatha Dé Danann tug an t-ainm sin uirre, ó chloich tugsad leó innte, d'á ngairthí an Lia Fáil: agus ‘Saxum fatale’, eadhon, Cloch na Cinneamhna, gaireas Hector Boetius di, i stáir na h-Alban; agus fá cloch í ar a rabhadar geasa, óir do ghéiseadh sí fá an neach d'ár chóra flaitheas Éireann d' fhaghbháil re linn bhfear n-Éireann do bheith i mórdháil i d-Teamhraigh re togha rígh orra. Gidheadh, níor ghéis sí ó aimsir Chonchubhair i leith, óir do balbhuigheadh bréig-dhealbha an domhain an tan rugadh Críost;. Ag so rann deismireachta ag a shuidhiughadh gurab ó'n gcloich so gairthear Inis Fáil d'Éirinn [amhail adubhairt Cionaoth file]:—

1. An chloch atá fóm' dhá sháil,
   uaithe ráidhtear Inis Fáil;
   Idir dhá thráigh thuile theinn,
   Magh Fáil uile for Éirinn.

An t-ochtmhadh hainm, Muicinis; agus is iad Clanna Mhíleadh tug an t-ainm sin uirre, sul rangadar i dtír innte. Mar tángadar, iomorro, go bun Innbheir Sláinghe, d'á ngairthear cuan Locha-garman indiu, tionólaid Tuatha Dé Danann go n-a ndraoithibh 'na gcoinne ann, agus imrid

p.102

An naomhadh hainm, Scotia; agus is iad mic Míleadh tug an t-ainm sin uirre, ó n-a máthair, d'ár bh'ainm Scota, inghean Pharao Nectonibus; nó is uime tugadar Scotia uirre, do bhrígh gurab iad féin Cineadh Scuit ó'n Scitia.

An deachmhadh hainm, Hibernia; agus is iad mic Míleadh tug an t-ainm sin uirre. Gidheadh, adeirthear gurab ó abhainn atá 'san Spáin d'á ngairthear Hiberus tugthar Hibernia uirre. Adeirthear fós gurab ó Éibhear mac Míleadh gairthear Hibernia dhi; acht cheana, adeir Cormac naomhtha mac Chuileannáin gurab uime adeirthear Hibernia ria, ó'n gcomhfhocal Greugach so ‘hiberoc’, .i. ‘occasus’ i Laidin, agus ‘nyaon’, .i. ‘insula’; ionann sin re a rádh agus ‘insula occidentalis’, eadhon, oiléan iartharach.

An t-aonmhadh hainm deug, Iernia do réir Ptolomeus, nó Iuerna do réir Solínus, nó Ierna do réir Claudianus, nó Uernia, do réir Eustatius. Measaim nach fuil do chéill 'san deithbhir atá idir na húghdaraibh seo do thaoibh an fhocail seo Hibernia, acht ná'r thuigeadar créad ó dtáinig an focal féin; agus, d'á réir sin, go dtug gach aon fa leith dhíobh, amus uaidh féin air, ionnus gurab de sin táinig an mhalairt seo ar an bhfocal.

An dara hainm deug Irin, do réir Diodorus Siculus.

An treas ainm deug Irlanda; agus measaim gurab é fáth fa dtugadh an t-ainm sin uirre, do bhrígh gurab é

p.104

An ceathramhadh hainm deug Ogigia do réir Plutarcus: ionann, trá, Ogigia i n-Gréigis agus ‘Insula perantiqua’, eadhon, oiléan ró-ársaidh; agus is cneasta an t-ainm d'Éirinn sin, do bhrígh gurab cian ó do háitigheadh ar dtús í, agus gurab foirbhthe an fír-eolas atá ag a seanchadhaibh ar dhálaibh a sean ó thús na n-aimsear, diaidh i ndiaidh.

An dara halt

Ag so síos gach roinn d'á ndéarnadh ar Éirinn

An cheud roinn: is é Partholón do roinn í 'na ceithre míribh, idir a cheathrar mac, darbh' anmanna Er, Orba, Fearon, agus Feargna. Tug an chéidmhír d'Er, mar atá, a bhfuil ó Oileach Néid i dtuaisceart Uladh go h-Áthcliath Laighean. Tug an dara mír do Orba, eadhon, a bhfuil ó Áthcliath go h-Oiléan Árda Neimheadh, d'á ngairthear Oiléan mór an Bharraigh. Tug an treas mír d'Fhearon, ó'n Oiléan mór

p.106

An dara roinn: eadhon, roinn Chlainne Neimheadh. Triur taoiseach do chlannaibh Neimheadh do roinn Éire eadorra i n-a trí míribh: — Beothach, Simeon, agus Briotán a n-anmanna. Gabhais Beothach ó Thóirinis go Bhoinn. Gabhais Simeon ó Bhoinn go Bealach Chonglais láimh re Corcaigh. Gabhais Briotán ó Bealach Chonglais go Tóirinis i dtuaisceart Chonnacht.

An treas roinn ann so: eadhon, roinn Fear m-Bolg. Cúig mic Deala, mic Loich, do rannsad Éire i n-a cúig míribh eadorra, agus is díobh sin gairthear na cúig cúigidh: agus is í sin roinn is buaine do rinneadh ar Éirinn riamh, amhail adéaram go grod d'á éis so. Tig Cambrens leis an roinn seo, 'san leabhar ro scríobh do thuarasgbháil na h-Éireann mar a n-abair: I gcúig míribh, iomorro, beagnach comhthroma, (ar sé) do ronnadh an chríoch so i n-allód, mar atá, an dá Mhúmhain, Tuath-Mhúmha agus Deas-Múmha, Laighin, Ulaidh, agus Connachta. {In quinque enim portiones (inquit) fere aequales antiquitus haec regio divisa fuit; videlicet, in Momoniam duplicem, Borealem et Australem, Lageniam, Ultoniam, et Conaciam.}’’

p.108

Má tá go n-abraid cuid do na seanchadhaibh gurab roinn tréanach do bhí ar Éirinn idir trí macaibh Chearmada Milbheoil do Thuathaibh Dé Danann, ní mheasaim gur ronnadar Éire eadorra, acht is í mo cheudfaidh gurab sealaidheacht flaithis gach ré mbliadhain do bhí eadorra, do réir mar adubhramar thuas ag a fhoillsiughadh créad as a dtugthar Éire ar an gcrích seo nídh-sa-mhionca ioná Fódhla nó Banbha.

An ceathramhadh roinn: eadhon, roinn Chlainne Míleadh. Is í ceudfaidh droinge re seanchus gurab amhlaidh dó ronnadh Éire idir Éibhear agus Éireamhón: — a bhfuil ó Áthcliath agus ó Ghaillimh budh dheas, agus Eisgir riadha do theorainn eadorra, ag Éibhear; agus a bhfuil as sin budh thuaidh, ag Éireamhón. Gidheadh, ní hí so roinn do rónadh eadorra, amhail chruthócham 'na dhiaidh seo; acht is amhlaidh do rannsad Éire:— dá chúigeadh Mhúmhan ag Éibhear; cúigeadh Chonnacht agus cúigeadh Laighean ag Éireamhón; agus cúigeadh Uladh ag Éibhear mac Ir, eadhon, mac a ndearbhráthar: agus drong do na huaislibh táinig leó, i bhfochair gach aoin díobh i n-a roinn féin do'n chrích.

An cúigeadh roinn: eadhon, roinn Chearmna agus Shobhairce. Do roinn, iomorro, Cearmna agus Sobhairce Éire i ndá leith eadorra, eadhon, ó Innbhear Cholptha ag Droichead-Átha go Luimneach Múmhan, agus an leath budh thuaith ag Sobhairce, agus do rinne dún ar a leith féin, eadhon, Dún Sobhairce.

p.110

An seiseadh roinn: eadhon, roinn Ugaine mhóir. Rannais Ugaine mór Éire i gcúig rannaibh fichead, idir an gcúigear ar fhichid do chlainn do bhí aige, amhail chuirfeam síos i san Réim ríoghruidhe.

An seachtmhadh roinn: eadhon, roinn Chuinn Chéadchathaigh agus Mógha Nuadhat. Do roinn Conn agus Mógh Nuadhat Éire leathach eadorra, mar atá, a bhfuil ó Ghaillimh agus ó Áthcliath budh thuaidh, agus Eisgir riadha do theorainn eadorra, ag Conn; agus is de sin táinig Leath Chuinn do thabhairt ar an taoibh budh thuaidh; agus Leath Mhógha ag Mógh Nuadhat; agus is de sin tugadh Leath Mhógha ar an leith budh dheas.

Tar cheann, cheana, gur chuireas na seacht ranna so do rónadh ar Éirinn síos i n-eagar, do réir uird na ngabháltas agus na n-aimsear, fíllfead ar an ngnáth-roinn atá ar Éirinn ó aimsir Fear m-Bolg i leith, ó's í is mó atá ar bun do shíor, eadhon, cúig cúigidh do dhéanamh dhi amhail adubhramar. Agus is ann bhíodh comhroinn na gcúig gcúigeadh so, ag liag atá i n-Uisneach, go dtáinig Tuathal Teachtmhar i bhflaitheas, agus gur bhean mír do gach cúigeadh mar fhearann buird do gach áirdrigh d'á mbiadh i n-Éirinn; gurab díobh sin do rinneadh an Mhídhe, amail foillseocham i bhflaitheas Thuathail.

p.112

An treas alt

Do mhionroinn ar an Mídhe, agus ar na cúigeadhaibh ann so.

Doghéan anois mionroinn ar an Mídhe, agus ar na cúigeadhaibh ar cheana; agus dobhéar tosach na ronna so do'n Mhídhe, go bhfaisnéistear a fearainn, do bhrígh gurab í fearann buird rígh Éireann í, do réir na n-Gaedheal, agus go mbíodh saor gan dligheadh, gan smacht, gan cháin ó neach i n-Éirinn, acht ó rígh Éireann amháin. Ocht d-triocha deug líon a fearainn; triocha baile 'san triocha-chéad díobh; dá sheisrigh deug fearainn i san mbaile, do réir an tseanchusa, agus sé fichid acra 'san tseisrigh. Trí fichid agus trí céad seisreach fearainn i san triocha chéad amhlaidh sin. Ceithre fichid agus ceithre céad agus sé míle seisreach fearainn i san Mídhe uile, do réir an áirimh seo. Is uime gairthear Mídhe dhi, do bhrígh gurab do mhéidhe gach cúigidh do bhean Tuathal Teachtmhar í. Nó is uime gairthear Mídhe dhi, ó Mhídhe mac Bratha, mic Deaghfhatha, príomh-draoi clainne Neimheadh; agus is leis do fadoidheadh an chéid teine i n-Éirinn iar dteacht clainne Neimheadh, agus láimh re h-Uisneach do fhadoidh í. Do bhronnadar clanna Neimheadh an tuaith fearainn bí ann sin dó, agus ó'n draoi sin gairthear Mídhe dhi. Agus ní raibhe d'fhearann 'san Mídhe, mu'n am soin, acht an aon tuaith reamhráidhte, nó gur chuir Tuathal Teachtmhar méidhe nó muinéal gach cúigidh léi, amhail ro ráidhsiom.

p.114

Do theorantacht na Mídhe ann so ris na cúigeadhaibh, amhail do orduigh Tuathal Teachtmhar; .i. mar théid ó'n Sionainn soir go h-Áthcliath, ó Áthcliath go habhainn Righe, ó abhainn Righe siar go Cluain Connrach, ó Chluain Connrach go h-Áth an Mhuilinn Fhrancaigh, agus go cumar Chluana h-Ioraird, as sin go Tóchar Cairbre, ó Thóchar Cairbre go Crannaigh Ghéisille, go Druim Cuilinn, go Biorra, gus an abhainn d'á ngairthear Abhainn Chara, gus an Sionainn budh thuaidh, go Loch Ríbh, agus na hoiléin uile is leis an Mídhe iad: agus an tSionann go Loch Bó Dearg, as sin go Maothail, as sin go h-Áth-luain, as sin go Sgairbh uachtaraigh, go Druim leathain, go soiche an Mágh, go cumar Chluana h-Eois, go Loch-dá-eun, go Mágh Cnoghbha, go Duibhir, go Linn-átha-an-Daill ar Sliabh Fuaid, go Mágh an Chosnamhaigh i g-Cill-tSléibhe, go Snámh Eugnachair, go Cumar, agus ó Chumar go Life, amhail adeir an seanchaidh:—

1. Ó Loch Bó Dearg go Biorra,
   ó'n Sionainn soir go fairrge,
   Go cumar Chluana hIoraird,
   's go cumar Chluana hairde.

1. Trí triocha deug 'san Mídhe,
   mar adeir gach aoin-fhile;
   Cúig triocha i m-Breaghmhaigh maith—
   is meamhair é re heolchaibh;
   Críoch Mhídhe inneosad daoibh,
   agus críoch Breagh go mór-ghnaoi;
   Ó Shionainn na n-Garrdha nglan,
   go fairrge—do fheadamar;
   Fir Theathbha ar imeall budh thuaidh,
   agus Cairbre go nglan-bhuaidh;
   Go líon gach saoithe 's gach ndámh,
   fir bhreagh go nuige an Casán.

p.116

Do ronnadh an Mhídhe d'á éis so, le h-Aodh Oirdnidhe, rí Éireann idir dhá mhac Donnchaidh mic Dómhnaill, (fá rí Éireann roimh Aodh Oirdnidhe); Conchubhar agus Oilioll a n-anmanna. Tug an leath iartharach d'fhior díobh, agus an leath oirthearach do'n fhior eile, ionnus gur lean an roinn sin di ó sin i leith; agus is innte atá an Ríoghphort, Teamhair.

Do roinn cúigidh Chonnacht ann so.

Cúigeadh Chonnacht ó Luimneach go Drobhaois: naoi gcéad baile biadhtaigh atá innte, agus deich dtriocha fichead sin; agus deich mbaile fichead 'san triocha-chéad díobh, agus dá sheisrigh deug fearainn san mbaile. Sé fichid acra san tseisrigh: ocht gcéad agus deich míle seisreach fearainn i g-Connachtaibh uile. Is uime gairthear Connachta dhi: iomarbhaidh draoidheachta tárla idir dhá draoi do Thuathaibh Dé Danann, Cithneallach agus Conn a n-anmanna. Do rad Conn sneachta mór timchioll an chúigidh tré draoidheacht, gonadh de ro hainmnigheadh Connachta, eadhon, sneachta Chuinn. Nó is uime gairthear Connachta, .i. Conn-iochta, eadhon, clanna Chuinn, óir is ionann iocht agus clann: agus do bhrígh gurab iad clanna Chuinn do áitigh an cúigeadh, mar atáid sliocht Eochach Moighmheadhóin, gairthear Connachta dhíobh. Rannais Eochaidh Feidhleach cúigeadh Chonnacht i n-a thrí cotchaibh idir

p.118

Do roinn cúigidh Uladh ann so

Cúigeadh Uladh ó Dhrobhaois go h-Innbhear Cholptha, cúig triocha deug ar fhichid; nó a sé deug ar fhichid atá ann. Naoi bhfichid agus naoi gcéad baile biadhtaigh ann. Trí fichid naoi gcéad agus dá mhíle deug seisreach fearainn i san gcúigeadh so uile. Is uime gairthear Ulaidh dhíobh, ó'n bhfocal so oll-shaith, .i. mór-ionnmhas, d'á chur i gcéill gur móirionnmhasach Ulaidh do thaoibh éisg agus spréidhe. Dearbhaidh an rann so gurab ionann saith agus ionnmhas:—

1. Ceudaoin luidh Judas tar órd,
   ar lorg deamhan díoghalgharg;
   Ceudaoin ro ghabh saint um shaith;
   Ceudaoin ro bhraith Íosa árd.

Nó is uime ro gaireadh Ulaidh dhíobh, ó Ollamh Fódhla, mac Fiachaidh fionn-scothaigh, amhail dearbhas an rann so:—

1. Ollamh Fódhla feochair-ghail,
   uaidh ro hainmnigheadh Ulaidh,
   Iar bhfír-fheis Teamhrach na dtreabh,
   is leis ar dtús ro hoirneadh.

Do roinn cúigidh Laighean ann so

Cúigeadh Laighean, ó thráigh Innbheir Cholptha go Cumar na dtrí n-Uisge, aoin-triocha deug ar fhichid ann. Deich mbaile

p.120

1. Dá céad ar fhichid céad Gall,
   go Laighnibh leathna leó anall;
   Ó na laighnibh sin, gan oil,
   díobh ro hainmnigheadh Laighin.

Dá phríomhlongphort do bhí i Laighnibh, i n-a gcleachtadaois a ríoghraidh bheith 'na gcomhnuidhe, eadhon, Dionnríogh agus Nás.

Do roinn cúigidh Eochaidh Abhradruaidh ann so

Cúigeadh Eochaidh Abhradruaidh, ó Chorcaigh agus ó Luimneach soir go Cumar na dtrí n-Uisge; cúig triocha deug ar fhichid ann. Deich mbaile seacht bhfichid agus naoi gcéad baile biadhtaigh atá innte. Sé céad agus dá mhíle deug seisreach fearainn atá 'san Múmhain thoir. Dá ríoghphort comhnuighthe do bhíodh ag ríoghaibh an chúigidh seo, eadhon, Dún g-Crot agus Dún Iasgaigh.

p.122

Do roinn cúigidh Chonraoi mic Dáire ann so

Cúigeadh Chonraoi mic Dáire ó Bhealach Chonglais [ag Corcaigh] go Luimneach, agus ó Luimneach siar go hiarthar Éireann. Cúig triocha deug ar fhichid ann: a deich, seacht bhfichid, agus naoi gcéad baile biadhtaigh ann sin. Sé céad agus dhá mhíle deug seisreach fearainn atá 'san Múmhain thiar. Dá ríoghphort comhnuighthe do bhíodh ag ríoghaibh an chúigidh seo i n-allód, mar atá, Dún g-Cláire agus Dún Eochair Mháighe.

Dá shliocht do bhíodh i seilbh an dá chúigeadh so Múmhan, mar atá, sliocht Dáirfhine agus sliocht Deirgthine, go haimsir Oiliolla Óloim, do shliocht Deirgthine, do ghabh ceannas an dá chúigeadh, iar n-ionnarbadh Mic Con a h-Éirinn, do bhí do shliocht Dáirfhine. Agus do fhágaibh ceannas an dá chúigeadh ag a shliocht féin ó sin anall; i maille re sealaidheacht, gach re nglún, do bheith ag sliocht Eoghain Mhóir mic Oiliolla Óloim, agus ag sliocht Chorbmaic Cais, (an dara mac d'Oilioll Óloim), i bhflaitheas dá chúigeadh Múmhan.

Na ceithre ríoghphoirt reamhráidhte fá príomh-áruis comhnuighthe do ríoghaibh an dá chúigeadh seo, go haimsir Chuirc mic Luighdheach do bheith i bhflaitheas Múmhan. Óir is re n-a linn frith Caiseal ar dtús; agus is é fá hainm do'n áit re' ráidhtear Carraig Chaisil indiu, Siothdhruim. Do gairthí fós Leac na g-Céad agus Druim Fiodhbhuidhe do'n ionad ceudna, óir do bhádar iomad coillteadh timchioll an

p.124

Ag so dearbhadh ar an nídh seo, as an duain darab tosach, Caiseal cathair clann Mhógha, do rinne Ua Dubhagáin:—

1. Corc mac Luighdheach laochdha an fear,
   céid-fhear ro shuidh i g-Caiseal;
   Fa mhúich-chiach do bhí an baile,
   go bhfuair é an dá aodhaire.
   Muicidhe rígh Mhusgraidhe i n-óir,
   Duirdre a ainm 's ní heugcóir;
   'S Ciolarn tre réidhe ruibh,
   muicidhe rígh Éile oirdheirc.
   Is iad fuair fáth an bhaile
   ar dtús i n-Druim Fiodhbhuidhe.
   Druim Fiodhbhuidhe gan locht libh,
   ionmhaine le Corc Chaisil.

p.126

Do mhionroinn Múmhan ann so

Iar rochtain, iomorro, dá chúigeadh Múmhan do shliocht Oiliolla Óloim, rannaid iad i n-a gcúig rannaibh, ar a dtugthar na Cúig Múmhain. An chéidmhír ar a dtugthar Tuadh-Mhúmha, is é a fad ó Léim Chongculainn go Slighe Dhála, .i. an Bealach mór i n-Osraidhe, agus a tarsna ó Shliabh Eichtghe go Sliabh Eibhlinne. [Agus tar cheann gurab do shean-roinn Chonnacht a bhfuil o Shliabh Eichtghe go Luimneach, maiseadh,] do rinne Lughaidh Meann, mac Aonghusa Tírigh, mic Fir Chuirb, mic Mogha Chuirb, mic Chorbmaic Cais, mic Oiliolla Óloim, fearann claidhimh d'á bhfuil ó Eichtghe go Luimneach agus ó Shionainn siar go Léim Chongculainn, gur chuir leis an Múmhain é: agus is é ainm do gairthí dhe, Gairbh-fhearann Luighdheach, agus do bhíodh sé saor ag Dál g-Cais gan cíos gan cánaigh ó ríoghaibh Éireann. An dara mír Ur-Mhúmha, is é a fad ó Ghabhran go Cnámhchoill ag Tiobruid Árann, agus a tarsna ó Bhéarnan Éile go h-Oiléan Uí Bhric. An treas mír, eadhon Meadhon Múmhan, is é a fad ó Chnámhchoill go Luachair Dheaghaidh, agus a tarsna ó Shliabh Eibhlinne go Sliabh Caoin. An ceathramhadh mír, Deas-Mhúmha, is é a fad ó Shliabh Caoin go fairrge budh dheas. An cúigeadh mír Iar-Mhúmha, is é a fad ó Luachair Dheaghaidh go fairrge siar, agus a tarsna ó Ghleann ua Ruachta go Sionainn.

p.128

Do réir Bhreasail Uí Threasaigh, an tan do roinneadh an Mhúmha 'na cúig míribh, do bhíodh cúig aicme 'san mír, agus cúig buidhne 'san aicme, agus cúig céad fear infheadhma 'san mbuidhin. Agus dá meastaoi neart Éireann uile an tan soin, is éigcneasta baramhail na druinge do shaoil go bhféadfadh an Romhánach le ‘legion’ nó le dá ‘legion’, Éire do chur fa ghion gai agus claidhimh [dó féin]; agus Éireannaigh do shíor 'na ndaoinibh gaisgeamhla.

Is uime gairthear Múmha do'n dá chúigeadh so Múmhan, .i. gurab mó, do bhrígh gurab mó í ioná aon chúigeadh eile d'Éirinn. Óir atáid cúig triocha deug agus fiche i ngach cúigeadh do'n dá chúigeadh so Múmhan, agus gan an oiread soin i n-aon chúigeadh eile i n-Éirinn. Óir, ar son go n-áirmhthear a sé deug agus fiche i gcúigeadh Uladh, ní raibhe acht a trí deug agus fiche innte go haimsir na gcúigeadhach. Óir is é Cairbre Nia Fear rí Laighean do léig trí triocha-chéad do Laighnibh, (mar atá ó Loch an Chóigidh go fairrge), le cúigeadh Uladh, i gcomaoin inghine Chonchubhair mic Neasa d'faghbháil 'na mnaoi dhó, amhail adéaram d'á éis so i gcorp na stáire.

Cúig triocha agus naoi bhfichid triocha céad i n-Éirinn uile: deich mbaile agus dá fhichid, cúig céad agus cúig míle baile biadhtaigh atá innte: sé céad, agus sé míle, agus trí fichid míle seisreach fearainn innte, do réir sean-ronna na nGaedheal. Tuig, a léaghthóir, gurab mó, fa dhó nó fa thrí, acra do thomhas na n-Gaedheal, ioná acra do roinn Gall anois.

p.130

Do shuidhiughadh na h-Éireann ann so

Is é suidhiughadh atá ar Éirinn; an Spáin do'n leith thiar-theas di, an Fhrainc do'n leith thoir-theas di, an Bhreatain mhór do'n leith thoir di, Alba do'n leith thoir-thuaidh, agus an t-aigéan do'n leith thiar-thuaidh, agus do'n leith thiar di. Agus ar cuma uighe atá sí dealbhtha, a bonn re h-Albain, soir budh thuaidh, a ceann ris an Spáin, siar budh dheas; agus do réir Mhaginus, ag scríobhadh ar Ptolomeus, is ceithre céime go leith do'n chrios grianda, d'á ngairthear ‘Zodiacus’, atá i n-a leithead; agus adeir an fear ceudna gurab sé huaire deug agus trí ceathramhna bhíos ar fad 'san ló is faide 'san mbliadhain i san leith is ria budh dheas d'Éirinn, agus ocht n-uaire deug 'san ló is faide i san leith budh thuaidh. Fad na h-Éireann ó Charn Uí Néid go Cloich an Stocáin, agus a tarsna ó'n Innbhear mór go h-Iorrus Domhnann.

Tuig, a léaghthóir, nach tré dhearmad nach luaidhim ann so cuanta, náid cathracha, náid bailte móra Éireann; acht go dtabhair Camden agus na croinicidhe nuadha so a dtuarasgbháil síos go soiléir, agus nach é so áit a gcuirthe síos, acht i dtús gabháltais Gall, lér' horduigheadh iad.

p.132

An ceathramhadh alt

Ag so do chruthughadh an cheud athar ór' fhásamar, eadhon, Ádhamh, agus d'á shliocht go Noe, agus ar sin go clainn clainne Noe, go dtugthar linn craobhsgaoileadh gach aicme d'ár ghabh sealbh Éireann go hiomlán go Noe, agus fós gaol gach druinge dhíobh féin ré' chéile.

Ar dtús do cruthuigheadh Ádhamh an seiseadh lá d'aois an domhain: an cúigeadh bliadhain deug do ré Ádhaimh rugadh Cáin agus a shiur Calmana: an deachmhadh bliadhain fichead do ré Ádhaimh rugadh Abel agus a shiur Delbora: i gcionn céid agus triochad bliadhan do ré Ádhaimh rugadh Séth, do réir na n-Eabhruidheach, amhail léaghtar ag Policronicon.

Ag so d'aois na n-aithreach ó Ádhamh go Noe, agus fad na haimsire ó Ádhamh go dílinn; agus geinealach Noe go h-Ádhamh.

Noe, mac Laimhiach, mic Matusalem, mic Enoch, mic Iareth, mic Malaleel, mic Cainan, mic Enos, mic Shéith, mic Ádhaimh: óir a maireann d'éis na dílinne is do shliocht Shéith iad uile, agus do báitheadh sliocht Cháin uile fa'n dílinn. Agus is é fad ó chruthughadh Ádhaimh go dílinn, do réir na n-Eabhruidheach, sé bliadhna deug a's dá fhichid ar shé céad ar mhíle; gonadh aire sin do ráidh an seanchaidhe an rann so:—

1. Ceud aimsear an bheatha bhinn,
   ó tá Ádhamh go dílinn;
   Sé bliadhna caogad, rádh nglé,
   ar shé céadaibh ar mhíle.

Ag so mar thig seanchaidhe eile leis an áireamh gceudna:—

1. Sé bliadhna agus caoga,
   agus sé céad, mar rímhim,
   A's míle, mar áirmhim,
   ó Ádhamh go dílinn.

p.134

Tig fós úghdar eile re seanchus ar an gcomháireamh gceudna:—

1. Deich gcéad bliadhan, sé-chéad cáin,
   ar chaogaid, go sé bliadhnaibh,
   Mar rímhim, is rús gan oil,
   ó dhílinn go tús domhain.

Ag so ré gach nduine ór' fhás Noe i san líne díreach:—Ádhamh, triocha ar naoi gcéad; bliadhan; Séth, dá bhliadhain deug ar naoi gcéad; Enós, cúig bliadhna ar naoi gcéad; Cainan, deich mbliadhna ar naoi gcéad; Malaleel, naoi gcéad acht cúig bliadhna d'á n-easbaidh; Iareth, dá bhliadhain, a's trí fichid ar naoi gcéad; Enoch, cúig bliadhna agus trí fichid ar thrí céad; Matusalem, naoi mbliadhna, trí fichid, ar naoi gcéad; Laimhiach, seacht mbliadhna deug, trí fichid, ar sheacht gcéad; Noe, deich mbliadhna, dá fhichid ar naoi gcéad.

Ag so dearbhadh an tseanchaidhe ar ré gach árdathar díobh, amhail léaghtar 'san duain darab tosach:— Athair cháich choimsigh neimhe, &c.:—

1. Triocha naoi gcéad bliadhan bán,
   Saoghal Ádhaimh re a iomrádh;
   Deich mbliadhna ris sin uile
   Saoghal a mhná mongbhuidhe:
2. Saoghal Shéith is eol dam sin,
   A dhó-dheug ar naoi gcéadaibh;
   Cúig bliadhna naoi gcéad, ro clos,
   Nó go rug an t-eug Enós:
3. Deich mbliadhna naoi gcéad, gan gráin,
   Aois mic Enóis, Caináin:
   Naoi gcéad acht a cúig, go mbloidh,
   Saoghal Mhalaleel mór-ghloin;
4. Dá bhliadain seasgad naoi gcéad,
   Do Iareth ré ndul d'eug;

   ---

   p.136

   Trí céad, seasga, cúig, ro clos,
   D'Enoch ré ndul i bParrthas:
5. Naoi mbliadhna seasgad, go mbloidh,
   Agus naoi gcéad do bhliadnaibh,
   Is é sin an saoghal, seang,
   Tugadh do Mhatusalem;
6. Saoghal Láimhiach, luaidhtear leat,
   Seacht gcéad, seachtmhogha, 'sa seacht:
   Saoghal Nóe, niamhghlan a bhloidh,
   Caoga ar naoi gcéad bliadhan.

Mar do chonnairc Dia, 'iomorro, sliocht Shéith ag dul tar a thiomna féin, mar do aithin díobh gan cumasg ná cleamhnas do dhéanamh re sliocht Cháin cholaigh, agus ná'r choiméad siad an fógradh soin, do chuir dílinn do bháthadh na ndaoine uile, acht Noe agus a bhean d'arbh' ainm Coba, agus a thriar mac, Sem, Cham, agus Iafeth, agus a dtriar ban, Olla, Olibha, agus Olibhana: óir níor chumaisg Noe re sliocht Cháin, agus do bhí sé fíreunta. iar dtrághadh [na] dílinne, rannais Noe trí ranna an domhain idir a thrí macaibh, amhail adeir an seanchaidhe:—

1. Sem ro ghabh i n-Asia n-áit;
   Cham go n-a chlainn 'san Afraic;
   Iafeth uasal agus a mhic,
   Is iad ro ghabh an Eoraip.

Do chraobhscaoileadh an triair mac soin ór' geineadh an dá chinéal deug agus trí fichid do bhí ag tógbháil an tuir.

Seacht mic fichead ag Sem, um Arfaxat, um Asur, um Persius; agus is d'á shíol sin na h-Eabhruidhe. Triocha mac ag Cam, agus is díobh sin Cus agus Canaan. A cúig-deug

p.138

1. Triocha mac mín, monor nglé,
   Cinsiod ó Cham mac Noe;
   A seacht fichead fil ó Shem,
   A cúig deug ó Iafeth.

Ó Iafeth do chinsiod mórán do lucht na h-Asia, agus lucht na h-Eorpa uile. Do shliocht Mhagog mic Iafeth lucht na Scíthia, agus go háirithe na treabha do ghabh Éire iar ndílinn ria macaibh Mhíleadh, amhail foillseocham i ngabhálaibh Éireann iar ndílinn. Gidheadh, cuirfeam síos ann so ar dtús, do ghabhálaibh Éireann ria ndílinn, do réir droinge re seanchus, sul luaidhfeam na fíor-ghabhála do rinneadh uirre d'éis dílinne.

An cúigeadh alt

Do ghabhálaibh Éireann ria ndílinn ann so síor

I. Adeirid drong gurab iad teora hingheana Cháin cholaigh do áitigh í ar dtús; gonadh d'á dhearbhadh sin do chuireas rann as an duain darab tosach fuaras i Saltair Chaisil ann so síos:—

1. Trí hingheana Cháin chain,
   Maraon re Seth mac Ádhaimh,
   Adchonnairc an m-Banbha ar dtús:
   Is meamhair liom a n-iomthús.

p.140

Adeir leabhar Droma Sneachta gur bh' Banbha ainm na céid inghine ro ghabh Éire ria ndílinn, agus gurab uaithe gairthear Banbha d'Éirinn. Trí chaoga ban tángadar ann, agus triar fear: Ladhra ainm fir díobh, agus is uaidh ainmnighthear Árd Ladhrann. Dá fhichid bliadhan dóibh 'san inis, go dtárla galar dóibh, gur eugsad uile re haoin-tseachtmhain. Dá chéad bliadhan iar sin Éire fás, folamh, gan aoinneach beo innte, gonadh iar sin táinig an díle.

II. Adeirid drong eile gurab triar iascaireadh do seoladh le hanfadh ngaoithe ó'n Easpáin, go haimhdheonach; agus mar do thaithin an t-oiléan riu gur fhillsiod ar cheann a mban do'n Easpáin; agus iar dteacht ar a n-ais dóibh go h-Éirinn arís, do fearadh an díle dóibh ag Tuaigh-Innbhir, gur báitheadh iad: Capa, Laighne, agus Luasad, a n-anmanna. Is dóibh ro canadh an rann:—

1. Capa, Laighne is Luasad grinn,
   Bhádor bliadhain ria ndílinn,
   For inis Banbha na mbágh,
   Bhádor go calma comhlán.

III. Adeirthear, trá, gurab í Ceasair inghean Bheatha mic Noe, táinig innte ria ndílinn, gonadh dó do rónadh an rann:—

1. Ceasair inghean Bheatha bhuain,
   Dalta Sabhaill mic Nionuaill,
   An chéid bheanchalma ro chinn
   D'inis Banbha ré ndílinn.

p.142

Madh áil, iomorro, a fhios d'fhaghbháil creud tug go h-Éirinn í: Bioth do chuir teachta go Noe, d'fhios an bhfuighbheadh féin agus a inghean Cesair ionad i san áirc d'á gcaomhnadh ar dílinn; ráidhis Noe nach fuighbhidís. Fochtais Fionntain an gceudna, agus ro ráiadh Noe nach fuighbheadh. Téid Bioth, Fionntain, Ladhra agus an inghean Cesair i gcómhairle iaramh. ‘Déantar mo chómhairle-se libh,’ ar Cesair. ‘Do-ghéantar,’ ar siad. ‘Maiseadh,’ ar síse, ‘tabhraidh láimhdhia chugaibh, agus adhraidh dhó, agus tréigidh Dia Noe.’ Iar sin tugsad láimhdhia leo, agus adúbhairt [an láimhdhia] riu loingeas do dhéanamh, agus triall ar muir: gidheadh níor bh'fheas dó cá tráth do thiocfadh an díle. Do rinneadh long leo, as a haithle, agus téidhid ar muir. Is é líon do chuadar innte triar fear, eadhon, Bioth, Fionntain, agus Ladhra:— Cesair, Barrann, agus Balbha, agus caoga inghean i maille riu. Seacht mbliadhna agus ráithe dhóibh ar muir, gur ghabhsad cuan i n-Dún na mbárc i gcrích Chorca Dhuibhne, an cúigeadh lá deug d'eusga, amhail adeir an seanchaidhe:—

1. Is ann do ghabhadar port
   Ag Dún na mbárc, an bantracht,
   I g-Cúil Cheasrach i g-Crích Chairn,
   An cúigeadh deug Dia Sathairn.

1. Dá fhichit lá ria ndílinn,
   Táinig Cesair i n-Éirinn,
   Fionntain, Bioth, is Ladhra luinn,
   Is caoga inghean áluinn.

p.144

[Tig file eile leis an nidh gceudna mar a n-abair 'san rann so:—

1. Do luidh a n-oir Cesair,
   Inghean Bheatha an bhean,
   Go n-a caogaid inghean,
   Agus go n-a triar fear.]

Lucht [aon] loinge do bhádar ar an eachtra soin go Dún na mbárc. Táinig Cesair, & líon na loinge sin i dtír ann sin [mar atá caoga ban & triar fear, .i. Bioth & Fionntain & Ladhra, amhail a dubhramar]. Fá hé an Ladhra soin ro ráidhsiom ceud mharbh Éireann do réir na droinge adeir ná'r ghabhsad lucht ar bith Éire ria ndílinn acht Cesair agus a drong táinig lé; agus is uaidh ainmnighthear Árd Ladhrann. Ó Bhioth ainmnighthear Sliabh Beatha, ó Fhionntain ainmnighthear Feart Fionntain ós Tultuinne i n-Dúthaigh Aradh, láimh re Loch Deirgdheirc; ó Cheasair ainmnighthear Carn Ceasrach i g-Connachtaibh. Triallaid ar sin go Bun Suaimhne, eadhon, Cumar-na-dtrí-n-Uisge, áit a bhfuil suaineamh Siuire agus Feorach agus Bearbha. Rannaid ann sin a gcaoga inghean i dtrí rannaibh eatorra. Rug Fionntain Cesair leis, agus seacht mná deug i maille ria: rug Bioth Barran leis, agus seacht mná deug eile 'na farradh: agus rug Ladhra Balbha, go sé mnáibh deug mar an gceudna leis, go ráinig Árd Ladhrann, go bhfuair bás ann. Fillis Balbha agus a sé mná deug go Cesair arís. Cuiris Cesair sceula go Bioth. Tig Bioth d'fhios Fhionntain, gur roinnsiod na sé mná deug soin leathach eatorra. Rug Bioth a chuid féin díobh leis go Sliabh Beatha i dtuaisceart Éireann,

p.146

1. Is iad sin—iar n-uair bhfeachta—
   A n-oigheadha, a n-imtheachta;
   Ní raibhe acht seachtmhain namá,
   Uatha gus an gceathracha.

IV. Bíodh a fhios agat, a léaghthóir, nach mor stáir fhírinnigh chuirim an gabháil seo síos, ná aon ghabháil d'ár luaidheamar go ró so; acht do bhrígh go bhfuaras scríobhtha i sein-leabhraibh iad. Agus fós ní thuigim cionnus fuaradar na seanchadha sceula na ndrong adeirid do theacht i n-Éirinn ria n-dílinn, acht munab iad na deamhain aerdha do bhíodh 'na leannánaibh sídhe aca re linn a mbeith págánta tug dóibh iad: nó munab i leacaibh cloch fuairsiod scríobhtha iad iar dtrághadh na dílinne, dámadh fíor an sceul; óir ní ionráidh gurab é an Fionntain úd do bhaoi rés an dílinn do mhairfeadh d'á héis, do bhrígh go bhfuil an Scrioptúir 'na aghaidh, mar a n-abair

p.148

1. Anmann ceathrair ceart ro chinn,
   Do fhágaibh Dia fo dhílinn
   Fionntain, Fearón, Fors caomh cóir,
   Agus Andóid mac Eathóir.
2. Fors i n-oirthear thoir do dhligh;
   Fearón re huardha an éididh;
   Fionntain re fuineadh go beacht,
   Agus Andóid re deisceart.
3. Gé áirmhid seanchadha sin,
   Ní áirmheann Canóin cubhuidh,
   Acht Noe do bhí i n-áirc 's a chlann,
   'S a mná fuair caomhna a n-anman.

Is tuigthe as sin nach ceudfaidh choitcheann do na seanchadhaibh uile aon díobh so do mharthain d'éis dílinne: gidheadh, dá n-abradh aon tseanchaidhe, mar chaomhna ar chlaonadh an chreidimh, gur báitheadh Fionntain fear mar chách fó'n dílinn,

p.150

p.152

Agus ní fíor do Hanmer i n-a chroinic mar adeir gurab mór an meas atá ag Gaedhealaibh ar sceulaibh Fhionntain, d'á ngaireann seiseann Roanus, mar adeirid gur folchadh fa dhílinn é, agus gur mhair 'na diaidh tuilleadh agus dá mhíle bliadhan go rug ar Phádraic, agus gur ghabh baisdeadh uaidh, agus gur nocht iomad seanchusa dhó, agus go bhfuair bás i gcionn bliadhna iar dteacht Phádraic i n-Éirinn, agus gur hadhnaiceadh láimh re Loch Ríbh i n-Ur-Mhúmhain é, mar a bhfuil teampoll ar n-a ainmniughadh, nó ar n-a bheannughadh i n-a ainm, agus go bhfuil fós ar n-a ainmnuighadh i measg naomh Éireann. Gidheadh, is follus nach dubhairt seanchaidhe riamh, agus fós nachar fhágaibh scríobhtha an nídh seo adeir Dochtúir Hanmer. Óir atáid triar re a luadh ann so i riocht aon

p.154

An seiseadh alt.

I. Do'n cheud ghabháil do rinneadh ar Éirinn ann so

Do réir droinge do na seanchadhaibh táinig óglaoch do mhuinntir Nin mic Béil(d'ár bh'ainm Adhna mac Beatha) d'fhios na h-Éireann i dtimchioll seacht bhfichid bliadhan d'éis dílinne, gidheadh ní fada an cómhnuidhe do rinne innte. Luidh ar gcúl d'fhaisnéis an oiléin ad-chonnairc d'á choibhneasaibh, agus páirt nó méid éigin d'fheur na h-Éireann leis, amhail léaghtar i san duain darab tosach, Fuaras i Saltair Chaisil, &c. [ag so mar adeir an duain]:—

1. Adhna mac Beatha go gcéill,
   Laoch do mhuinntir Nin mic Béil,
   Táinig i n-Éirinn d'á fiss,
   Gur bhean fér i bh-Fidh-inis:
2. Rug leis lán a dhuirn d'á fér,
   Téid for gcúl d'innisin sgél,
   Is í sin gabháil ghlan ghrinn,
   Is girre seal fuair Éirinn.

p.156

Gidheadh, ní mheasaim go ndleaghair gabháil do thabhairt ar eachtra an fhir seo, do bhrígh nach déarna sé cómhnuidhe innte: agus uime sin gurab í gabháil Phartholóin ceud ghabháil is córa d'aireamh uirre d'éis dílinne.

II. Do'n chéid phríomh-ghabháil do rinneadh ar Éirinn d'éis dílinne, .i. gabháil Phartholóin ann so

Do bhí Éire, iomorro, fás trí chéad bliadhan d'éis dílinne, go dtáinig Partholón mac Sera mic Srú mic Easrú mic Fraimint mic Fáthachta mic Magóg mic Iafeth, d'á gabháil; do réir mar dogheibhthear i san duain darab tosach, Ádhamh athair sruith ár slógh, &c. [amhail asbeart an file]:—

1. Trí chéad bliadhan iar ndílinn,
   Is sgél fíre mar rímhim,
   Ba fás Éire uile ógh,
   Nó go dtáinig Partholón.

Measaim, d'á réir sin, gurab dá bhliadhain ar fhichid sul rugadh Abraham táinig Partholón i n-Éirinn, agus gurab eadh fá haois do'n domhan d'á réir sin mu'n am so, míle, naoi gcéad, agus trí fichid agus ocht mbliadhna deug; amhail adeir an rann so:—

1. A hocht seachtmhoghad céim glan,
   Míle agus naoi gcéad bliadhan,
   Ó ré Ádhaimh chuanna, chain,
   Go gein Abráim ár n-Athair.

Gidheadh, ní fírinneach ceudfaidh na muinntire adeir gurab i gcionn dá bhliadhan ar mhíle d'éis dílinne táinig Partholón i n-Éirinn, agus iad ag a admháil gurab i n-aimsir Abraham táinig innte, agus gurab é Abraham an t-ochtmhadh glún

p.158

As an n-Gréig mheadhonaigh, .i. Migdonia, ro ghluais Partholón. Is é raon i n-ar' ghabh, tré mhuir dToirrian, do Shisilia, agus láimh dheas ris an Easpáin go ráinig Éire. Dá mhí go leith bhí ar fairrge, gur ghabh cuan i n-Innbhear Sgéine i n-iarthar Mhúmhan, an ceathramhadh lá deug i mís Mai. Is dó do ráidheadh an rann so; [amhail adeir an file]:—

1. An ceathramhadh dég for Mháirt,
   Do chuireadar a saor-bháirc
   Isin phurt iath-ghlan ngorm nglé,
   I n-Innbhear sgiath-Ghlan Sgéine.

Ag so an bhuidhean táinig le Partholón go h-Éirinn, agus le n-a mhnaoi, Dealgnaid a hainm: a dtriar mac, .i. Rughruidhe, Slángha agus Laighlinne, go n-a mnáibh, agus míle do shluagh i maille riu, do réir Nennius, amhail leaghtar i Saltair Chaisil.

Is é ionad i n-ar' áitigh Partholón ar dtús i n-Éirinn, i n-Inis Saimhér láimh re h-Éirne. Is aire ro hainmnigheadh Inis Saimhér di; measchú nó coiléan con bhaoi ag Partholón d'ár bh'ainm Saimhér; agus ro marbhasdair í tré eud re n-a mhnaoi, do rinne míghníomh re n-a giolla féin Tódhga; agus

p.160

1. Mil la mnaoi, leamhnacht la mac,
   Biadh la fial, carna la cat,
   Saor istigh agus faobhar,
   Aon la haon is ró-bhaoghal.

Iar gclos an fhreagartha sin do Phartholón, meuduighthear a eud de, gur bhuaileasdair an measchoin fa lár go ros marbh í; gonadh uaithe ainmnighthear an inis-se. Céid eud Éireann sin d'éis dílinne. Gonadh dó do ráidheadh an rann so:—

1. Buailis an rí coin na mná,
   Dia bhois — níor bho béd go mba;
   Marbh an cú fri séidbéd seang,
   Ba hé sin céid éd Éireann.

An seachtmhadh bliadhain iar ngabháil Éireann do Phartholón, fuair an céid fhear d'á mhuinntir bás, .i. Feadha mac Tortan, ó ráidhtear Magh Feadha.

Is í cúis um a dtáinig Partholón i n-Éirinn, tré mar do mharbh sé a athair agus a mháthair, ag iarraidh ríghe d'á

p.162

Áirmhid cuid do na húghdaraibh gabháil eile ar Éirinn roimhe Partholón, mar atá gabháil Chíocail mic Nil mic Gairbh mic Ughmhóir a Sliabh Ughmhóir, agus Lot Luaimhneach a mháthair. Dá chéad bliadhan dóibh ar iasgach agus ar eunlaith go teacht Phartholóin i n-Éirinn, gur fearadh cath Mhaighe h-Iotha eatorra; i n-ar' thuit Cíocal, agus i n-ar' díothuigheadh Fomhóraigh le Partholón. I n-Innbhear Domhnann do ghabh Cíocal go n-a mhuinntir cuan i n-Éirinn: sé longa a líon; caoga fear agus caoga ban líon gacha loinge dhíobh. Is dóibh ro ráidhtear:—

1. Seachtmhadh gabháil ro dus gabh
   Airior Éireann na n-árd-mhágh,
   Le Cíocal gcríonchosach gann
   Uas fhaithchibh Innbhir Domhnann:
2. Trí chéad fear líon an tslóigh
   Táinig a hiathaibh Ughmhóir,
   Nó gur scaradh iad iar soin,
   Ar n-a sleachtadh re seachtmhain.

Seacht locha do bhrúcht i n-Éirinn i n-aimsir Phartholóin, eadhon, Loch Measg i g-Connachtaibh, tar Máigh Leargna do mhoidh: i gcionn trí mbliadhan d'éis catha do thabhairt do Chíocal, do bhrúcht Loch Con fá thír, agus Mágh Cró ainm an mháighe tar a dtáinig: Loch Deicheat i gcionn dá bhliadhan deug iar dteacht do Phartholón i n-Éirinn. Bliadhain iar sin fuair an ceathramhadh taoiseach d'á mhuinntir bás, .i.

p.164

Ní fuair Partholón ar a chionn i n-Éirinn acht trí locha agus naoi n-aibhne: anmanna na loch, Loch Luimnigh i n-Deas-Mhúmhain, Loch Foirdhreamhain ag Tráigh Lí ag Sliabh Mis 'san Mumhain, agus Fionnloch Ceara i n-Iorrus Domhnann i g-Connachtaibh. Is dóibh ro ráidheadh an rann so [amhail adeir an file]: —

1. Trí locha aidhbhle ammais,
   Agus naoi n-aibhne n-iomhais;
   Loch Fordhreamhain, Loch Luimnigh,
   Fionnloch iar n-imlibh Iorrais.

Ag so na haibhne: — Buas, idir Dhál n-Áruidhe agus Dál Riada, eadhon an Rúta; Rurthach, .i. Abhann Life, idir Uibh Néill agus Laighnigh; Laoi, i Múmhain tré Mhuscraidhe go Corcaigh; Sligeach; Samhaoir; Muaidh i g-Connachtaibh re

p.166

1. Muaidh, Sligeach, Samhaoir sloinne,
   Buas buinne a bladhaoibh beinde,
   Moghorn, Fionn go ngné ngalla,
   Banna idir Lé agus Elle.

1. Laoi, Buas, Banna, Bearbha bhuan,
   Samhaoir, Sligeach, Moghorn, Muaidh,
   Is Life i Laighnibh maille,
   Ag sin iad na sean-aibhne.

I gcionn cheithre mbliadhan iar dtomhaidhm Murthola, fuair Partholón bás ar Sheanmháigh Ealta Eadair, agus is ann ro hadhnaiceadh é. Is uime gairthear Seanmhágh dhe nach fásadh coill riamh air; agus is uime gairthear Mágh n-Ealta dhe fós, gurab ann tigdís eunlaith Éireann d'á ngrianghoradh. I gcionn triochad bliadhan iar dteacht Phartholóin i n-Éirinn, do eug sé. Adeirid drong re seanchus gurab dá mhíle agus sé chéad agus ocht mbliadhna fichead aois domhain an tan fuair Partholón bás; gidheadh, is eadh mheasaim, do réir gach neith d'á ndúbhramar romhainn, gurab sé bliadhna agus ceithre fichid ar naoi gcéad ar mhíle ó thús

p.168

1. Ré triochad bliadhan beachta,
   Ba fás fri fianaibh feachta,
   Iar n-eug a sluaigh fri seachtmhain
   'Na n-ealtaibh ar Maigh n-Ealta.

Tig Cormac naomhtha mac Cuileannáin leis an nídh gceudna i Saltair Chaisil, mar a n-abair gurab trí chéad bliadhan bhaoi ó theacht Phartholóin i n-Éirinn go támh a mhuinntire. Tig an file Eochaidh Ua Floinn leis, mar an gceudna, do réir an rainn seo:—

1. Trí céad bliadhan, cia ad féisidh,
   Ós déisibh diamhra duasaigh,
   Do'n ghasraidh ghléibhinn gnásaigh
   For Éirinn fhásaigh, uasail.

As gach nídh dhíobh so, ní hinchreidte an drong adeir go raibhe tuilleadh agus cúig chéad bliadhan ó bhás Phartholóin go támh a mhuinntire; agus ní hinmheasta go mbiadh Éire ar áitiughadh an comhfhad sin, agus gan do dhaoinibh innte acht cúig mhíle fear agus ceithre mhíle ban.

p.170

III. Ag so an roinn do rónsad ceithre mic Phartholóin ar Éirinn; agus is í ceud-roinn Éireann í

Er, Orba, Fearón, agus Feargna, a n-anmanna; agus bhádar ceathrar a gcomhanmann so ag macaibh Mhíleadh, amhail chuirfeam síos i n-a ngabháltas féin.

Ó Aileach Néid thuaidh go h-Áthcliath Laighean, cuid Eir.

Ó'n Áthcliath ceudna go h-Oiléan Árda Neimheadh, d'á ngoirthear Oiléan Mór an Barraigh indiu, cuid Orba.

Ó'n Oiléan Mór go Meadhraidhe ag Gaillimh, roinn Fhearóin.

Ó Áthcliath Meadhraidhe go h-Aileach Néid, cuid Fheargna: — amhail adeir Eochaidh Ua Floinn 'sna rannaibh seo; agus fá hé árd-ollamh Éireann re filidheacht é i n-a aimsir:—

1. Ceathrar mac ba gríobhdha glór,
   Do phríomh-chlainn ag Partholón;
   Do ghabh le' chéile fa sheol
   Treabha Éireann gan aithcheodh.
2. Níor shoirbh do'n ríoghraidh a roinn,
   Inis Éireann 'na haon-choill,
   Cnuas gar i ngach lios re a linn;
   Fuair gach fear fios a chuibhrinn.
3. Er a sinnsear ba saor sódh,
   Suairc a chuid, cian gan claochlódh;
   Ó Aileach Néid, iath gan feall,
   Go h-Áthcliath Laighean láin-teann.
4. Ó Áthcliath Laighean, léim lir,
   Go h-Oiléan Árda Neimheadh,
   Gan doghra, níor thais a threoir,
   Cuid Orba, d'iath a chineoil.

---

p.172

5. Ó'n áth a bhfuair Neimheadh níoth
   Go Meadhraidhe na móir-chríoch,
   Fáth deagh-shóidh gan aga ann,
   Cuid Fearóin, fada an fearann.
6. Ó Mheadhraidhe, fada fós,
   Go h-Aileach Néid go ndeagh-nós;
   Tórainn da leanam 's gach eing,
   Fuair Feargna, fearann fairseing.
7. I n-Éirinn féin, ní fáth fill,
   Rugadh na tréinfhir tuirbhim,
   Dream saor, fá bunata bládh,
   Ba caomh curata an ceathrar.

IV. Do Mhuinntir Phartholóin ann so.

Ag so anmanna na dtreabhthach do bhí aige, eadhon, Tóthacht, Trén, Iomhas, Aicheachbhél, Cúl, Dorcha, agus Damh. Anmanna na gceithre ndamh do bhí aca, .i. Liag, Leagmhagh, Iomaire, agus Eitrighe. Beoir ainm an fhir tug foighdhe nó aoidheacht uaidh ar dtús i n-Éirinn. Breagha, mac Seanbhotha, do rinne comhrac aoinfhir ar dtús i n-Éirinn. Samaliliath do rinne an ceud ól corma innte. Fios, Eolas, agus Fochmhorc a thriar druadh. Macha, Mearan, agus Muicneachán a trí tréinfhir. Biobhal agus Beabhal a dhá cheannaidhe. Bhádar deich n-ingheana agus deich gcleamhnaidhe ag Partholón.

An seachtmhadh alt.

Do'n dara gabháil do rinneadh ar Éirinn ann so, eadhon, gabháil clainne Neimheadh

Do bhí, iomorro, Éire fás triocha bliadhan d'éis táimh sleachta Phartholóin, go dtáinig Neimheadh mac Agnomain, mic Paimp, mic Tait, mic Seara, mic Srú, mic Easrú,

p.174

Starn, Iarbhoinel Fáidh, Ainninn, agus Fearghus Leithdhearg, anmanna ceithre mac Neimheadh.

p.176

Ceithre loch-mhadhmanna i n-Éirinn i n-aimsir Neimheadh, eadhon, Loch m-Breunainn ar Magh n-Asail i n-Uibh Nialláin, Loch Muinreamhair ar Magh Sola i Laighnibh: i gcionn deich mbliadhan iar rochtain Éireann do Neimheadh, ro ling Loch Dairbhreach agus Loch Ainninn ar Maigh Mór i Mídhe. Óir an tan do clasadh feart Ainninn, is ann do ling Loch Ainninn. Is do dhearbhadh gurab i n-aimsir Neimheadh ro mhuidhsiod na locha so, do rinneadh an rann so:—

1. Ceithre locha fo linn lóir
   Do bhrucht tar Fhodhla bhfíor-mhóir:—
   Loch Dairbhreach, Loch m-Breunainn mbinn,
   Loch Muinreamhair, Loch n-Ainninn.

Is túsga do eug bean Neimheadh i n-Éirinn ioná Ainninn,— Mácha a hainm; agus an dara bliadhain deug iar dteacht i n-Éirinn dóibh, fuair an Mhácha so bás; agus fá híse ceudmharbh Éireann iar dteacht Neimheadh innte. Agus is uaithe ainmnighthear Árd Mácha, óir is ann do hadhnaiceadh í. Do tógbhadh dá ríoghráith le Neimheadh i n-Éirinn, eadhon Ráith Chinneich i n-Uibh Nialláin, agus Ráith Ciombaoth i Seimhne. Ceithre mic Mhadáin Mhuinreamhair d'Fhomhórchaibh do thógaibh Raith Chinneich i n-aon ló, Bog, Robhog, Ruibhne, agus Rodan a n-anmanna: agus do mharbh Neimheadh ar a bhárach iad i san maidin, i n-Daire Lighe, d'eagla go gcinnfidís ar thógháil na rátha arís; agus do hadhnaiceadh ann sin iad.

Ro sleachtadh dá mhaigh deug a coill le Neimheadh i n-Éirinn, eadhon, Magh Ceara, Magh Neara, Magh Cúile Toladh, Magh Luisg i g-Connachtaibh, Magh Tochair i d-Tír

p.178

Do bhris Neimheadh trí catha ar Fhomhórchaibh, eadhon, loingsigh do shliocht Chaim ro thriall ó'n Aifric; táinig ar teitheadh go hoiléanaibh iarthair Eorpa, agus do dhéanamh gabháltais dóibh féin, agus ar teitheadh ré sliocht Seim d'eagla go rachadh aca orra, a los na mallachta do fhágaibh Noe ag Cam ó' dtángadar, ionnus gur mheasadar, ó bheith i n-imchian uatha, iad féin do bheith innill ó smacht sleachta Seim: go dtángadar, uime sin, go h-Éirinn, gur briseadh na trí catha reamhráidhte orra; eadhon, cath Sléibhe Bádhna, cath Ruis Fraocháin i g-Connachtaibh, i n-ar' thuit Gann agus Geanann, dá thaoiseach na bh-Fomhórach, agus cath Murbhuilg i n-Dál Riada, eadhon, an Rúta, áit i n-ar' thuit Starn mac Neimheadh le Conaing mac Faobhair a Leitheadh Lachtmhaighe. Do chuir fós cath Cnámhrois i Laighnibh, mar ar' cuireadh ár bhfear Éireann um Artur mac Neimheadh, eadhon, mac rugadh i n-Éirinn dó; agus um Iobcán mac Stairn mic Neimheadh. Gidheadh, is le Neimheadh ro briseadh na trí catha so for Fhomhórchaibh, amhail dearbhaid na rainn seo síos:—

1. Do bhris Neimheadh,—niamhdha a neart,—
   Ro sáitheadh a leacht, dar liom,
   Gann agus Geanann dia ghreis,
   Attrochair leis, ceann a gceann.

---

p.180

2. Geanann re Neimheadh ba sgíth
   A leacht fríth, ga leacht is mó
   Le Starn mac Neimheadh anall
   Torchair Gann, agus ní gó.
3. Cath Murbhuilg, é ró chuir,
   Go ro-dluigheadh, ro ba dúr;
   Do mhuidh re Neimheadh na n-arm,
   Gion go dtáinig Starn ar gcúl.
4. Re cath Cnámhrois, do bhí an-all,
   Is mór ann do chíorbhadh cnis;
   Artúr, Iobcán torchair ann
   Acht gidh ann ar Gann do bhris.

Iar sin fuair Neimheadh bás do thámh i n-Oiléan Árda Neimheadh, i g-Crích Liatháin 'san Múmhain, d'á ngoirthear Oiléan Mór an Barraigh: agus dá mhíle do dhaoinibh i maille ris, idir fhear agus mnaoi.

Baoi daoirse agus dochraide mór as a haithle sin ar chlainn Neimheadh ag Fomhórchaibh, ag díoghailt na gcath do bhris Neimheadh orra. Morc, iomorro, mac Deileadh, agus Conaing mac Faobhair, ó' ngairthear Tor Conaing i n-imeal Éireann thuaidh, ag a raibhe loingeas, agus iad 'na gcómhnuidhe i d-Tor Conaing, d'á ngairthear Toirinis, ag tabhach cíosa ar chlannaibh Neimheadh: agus ba hé méid an chíosa soin dá dtrian clainne, eatha, agus bleachta fear n-Éireann do thiodhlacadh dóibh gacha bliadhna Oidhche Samhna go Magh g-Céidne idir Drobhaois agus Éirne. Is uime gairthear Magh gCéidne dhe, ar a mhionca do beirthí an cháin gus an Magh gceudna.

Do bhí tuilleadh daoirse ag Fomhórchaibh ar chlannaibh Neimheadh, eadhon, trí lán-sluaisde as gach aoin-teallach i

p.182

1. An cháin sin ro cumadh ann,
   Trí liacha nocha lán-ghann;
   Liach uachtair bainne bleachta,
   Is liach mine cruithneachta,
   An treas fiach,—linne ba lonn,—
   Liach ime uaisde d'annlann.

Gabhais, tra, fearg agus loinne fir Éireann tré thruime an chiosa agus na cána soin, ionnus go ndeachsad do chathughadh ris na Fomhórchaibh. Is aire do gairthí Fomhóraigh dhíobh, eadhon, ó n-a mbeith ag déanamh fóghla ar muir: Fomhóraigh .i. fomhuiribh.

Bhadar, tra, trí deagh-laoich ag Clannaibh Neimheadh 'san ionbhuidh seo, eadhon, Beothach, mac Iarbhoineoil fháthaigh mic Neimheadh; Fearghus Leithdhearg mac Neimheadh; agus Earglan mac Beoáin mic Stairn mic Neimheadh, go n-a dhá bhráthair, eadhon, Manntán agus Iarthacht: agus ba hé a líon, triocha míle ar muir, agus an uimhir cheudna ar tír, amhail foillsigheas an rann so:—

1. Trí fichid míle, —modh nglé,—
   Ar tír agus ar uisge;
   Is é líon lodor ó a dtoigh,
   Clanna Neimheadh do'n toghail.

Ro toghladh an tor ann sin, agus tuitis Conaing go n-a chlainn le clannaibh Neimheadh. Iar sin tug Morc mac Deileadh lucht trí bhfiche long ó'n Afraic go Toirinis, go

p.184

1. Acht aon-bhárc go n-a lucht lór,
   Ní theurna dhíobh, líon a slógh,
   Simeon, agus Iobáth bil,
   Is Briotán Maol, 'san loing sin.

Iar dteacht ó'n gcoinbhliocht sin dóibh, is í comhairle ar ar' chinnsiod, triall a h-Éirinn do theitheadh ré hanbhroid na bh-Fomhórach. Bhádar seacht mbliadhna ag a n-ullmhughadh re hucht na heachtra so, agus ullmhuighthear loingeas leis gach taoiseach dhíobh, agus téidhid foireann do'n droing táinig le Neimheadh i n-Éirinn, agus d'á shliocht, leis gach fear do na taoiseachaibh reamhráidhte; agus anaid drong díobh d'á n-éis i n-Éirinn, eadhon, deichneabhar laoch do fhágbhadar ag gabháil ceannais an iarmhoir do chlannaibh Neimheadh do fhágsad fa mhóghsaine na bh-Fomhórach ag a háitiughadh go haimsir Fear m-Bolg.

Téid taoiseach do'n triar thuas [go bhfoirinn leis], mar atá, Simeon Breac mac Stairn, do'n Ghréig, eadhon, go Tracia; is ann bhádar fo dhaoire, agus is uaidh tángadar Fir Bolg, amhail adéaram d'á éis so.

p.186

Téid an dara taoiseach, eadhon, Iobáth mac Beothaigh, i gcríochaibh tuaiscirt na h-Eorpa; agus adeirid drong re seanchus gurab go ‘Boetia’ do chuaidh: is uaidh do shíolsad Tuatha Dé Danann.

Téid an treas taoiseach, eadhon, Briotán Maol go bhfoirinn leis go Dobhar agus go h-Iardhobhar i dtuaisceart Alban, gur áitigh féin agus a shliocht 'na dhiaidh ann. Is é líon cobhlaigh bhádar na taoisigh seo clanna Neimheadh ar an eachtra so, idir loing, báirc, curachán, agus naomhóig, triocha ar chéad ar mhíle eathar.

Acht cheana, do bhí Briotán Maol, mac Fhearghusa Leithdheirg, mic Neimheadh, agus a lorg, ag áitiughadh tuaiscirt na h-Alban go ndeachadar Cruithnigh, eadhon Picti, a h-Éirinn d'áitiughadh Alban i n-aimsir Éireamhóin. Adeir Cormac naomhtha mac Cuileannáin i n-a Shaltair, gurab ó Bhriotán gairthear Britannia do'n oiléan d'á ngairthear Breatain Mhór indiu; agus atá seanchus Éireann teacht leis air sin, amhail adeir an duain darab tosach Adhamh athair sruith ár slógh, mar a n-abair:—

1. Luidh Briotán tar muir, gan mheirg,
   Mac fial Fhearghusa leith-dheirg;
   Breathnaigh uile, buaidh go mbloidh,
   Uaidh, gan ghaoi, ro gheinsiodar.

1. Briotán Maol, mac na flatha,
   Saor an sliocht-rámh tar sreatha,
   Mac an Leithdheirg do'n Leagmhoigh
   Ó' dtád Breathnaigh an bheatha.

p.188

Is córaide a mheas sin do bheith fírinneach, nach inmheasta gurab ó Brutus gairthear í: óir dámadh uaidh, is cosmhail gurab ‘Brutania’ do gairfidhe dhi; agus fós is mó do múchadh a hainm le clainn Brutus, do réir Monomotensis, mar go dtug Laegrus mac Brutus Laegria d'ainm ar an mír ráinig é féin do'n Bhreatain; Camber, an dara mac do Brutus tug Cambria mar ainm ar an mír ráinig é féin di; agus Albanactus an treas mac do Brutus tug Albania d'ainm ar a chuid féin do'n chrích cheudna.

Dála an iarmhair do chlannaibh Neimheadh, do fhuirigh ag áitiughadh Éireann d'éis na dtaoiseach soin; bhádar ag a gcomhmbuaidhreadh ag Fomhórchaibh ó aimsir go haimsir, go rochtain do shliocht Shimeoin Bric mic Stairn mic Neimheadh i n-Éirinn ó'n n-Gréig. Seacht mbliadhna deug ar dhá chéad ó theacht do Neimheadh i n-Éirinn go dteacht Fhear m-Bolg innte, amhail dearbhas an rann so:—

1. Seacht mbliadhna deug is dá chéad
   Re a n-áireamh, ní hiomairbhrég,
   Ó tháinig Neimheadh a n-oir,
   Tar muir go n-a mhór-mhacaibh
   Go dtángadar clanna Stairn
   As an n-Gréig uathmhair, athghairbh.

An t-ochtmhadh alt.

Do ghabháil Fhear m-Bolg ann so

Iar mbeith do shliocht Simeoin Bric [mic Stairn mic Neimheadh] 'san n-Gréig, eadhon, Tracia, amhail adubhramar, ro fhásadar gur bho líonmhar an lucht do bhí ann díobh. Gidheadh,

p.190

Ag so na taoisigh bhádar orra an tan soin, eadhon, Sláinghe, Rughruidhe, Gann, Geanann, agus Seanghann, eadhon, cúig mic Deala, mic Lóich, mic Teachta, mic Triobuait, mic Othoirb, mic Goistean, mic Oirtheachta, mic Simeoin, mic Argláin, mic Beoáin, mic Stairn, mic Neimheadh, mic Aghnamain, &c. A gcúigear ban sin, Fuad, Eudar, Anust, Cnucha, agus Liobhra, a n-anmanna: agus is dóibh do ráidheadh:—

1. Fuad, bean Shláinghe —ní cam libh
   Eadar, bean do Ghann go ngail,
   Anust, bean Sheangháin na sleagh,
   Cnucha, fa bean Gheanoinn ghloinn
   Liobhra bean Rughruidhe ar ród,

&c.

Cúig míle líon an tslóigh táinig leo; deich longa fichead ar chéad ar mhíle, idir loing, báirc, curachán, agus

p.192

1. Deich longa fichead ar chéad,
   Agus míle—nocha brég—
   Is é líon táinig a n-oir,
   Sláinghe maith go n-a slóghaibh
2. Rob iomdha Fir Bolg, gan bréig,
   Ag toigheacht dóibh as an n-Gréig;
   Maith dream nachar malla amach,
   Nochar bho cranda an cobhlach.
3. Dia ceudaoin do chuadar siar,
   Tar muir dtroimleathain d-Toirrian;
   Reimhios trí lá ar bhliadhain bháin,
   Go riachtadar go h-Easpáin:
4. As sin dóibh go h-Éirinn áin,
   Seoladh iongar a h-Easpáin:
   Méte ann ó chách gan a chleith,
   Reimhios trí dtráth for a deich.

1. Cúig taoisigh i dtús an tsluaigh.
   Rannsad i gcúig Banbha mbuain;
   Geanann, Rughruidhe, réim glé,
   Gann, Seanghann, agus Sláinghe.

Do ghabh Sláinghe (ó ráidhtear Innbhear Sláinghe ag Lochgarman, sóisear na clainne) cúigeadh Laighean ó Innbhear Colptha ag Droicheadátha go Cumar na dtrí n-Uisge, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Gann ó Chumar na dtrí n-Uisge go Bealach Chonglais, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Seanghann ó Bealach Chonglais go Luimneach, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Geanann cúigeadh Chonnacht, ó Luimneach go Drobhaois, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Rughruidhe

p.194

Is do na taoiseachaibh seo go n-a bhfoirnibh gairthear Fir Bolg, Fir Domhnann, agus Gaileoin. Fir Bolg, iomorro, ó na bolgaibh leathair do bhíodh aca 'san n-Gréig, ag iomchar úire d'á cur ar leacaibh loma go ndéandaois mágha míonscothacha fó bhláth dhíobh. Fir Domhnann ó na doimhne do thochlaidís i n-úir re n-a hiomchar d'Fhearaibh Bolg. Gaileoin, tra, ó na gáibh ro hainmnigheadh iad; do bhrígh gurab iad do bhíodh a n-arm ag cosnamh cháich an tan do bhídís ag déanamh a bhfeadhma; agus ó na gáibh nó ó na sleaghaibh fá hairm dhóibh ro hainmnigheadh iad.

Tuig, a léaghthóir, gurab aon ghabháil [do rinne an cúigear mac sin Deala], agus gurab i n-aoin sheachtmhain tángadar i n-Éirinn, [mar atá] Sláinghe Dia Sathairn i n-Innbhear Sláinghe, Gann agus Seanghann an Mháirt iar sin i n-Iorrus Domhnann, Geanann agus Rughruidhe an Aoine as a haithle, i d-Trácht Rughruidhe. Ar Shláinghe go n-a mhuinntir do beirthear Gaileoin. Ar Ghann agus ar Sheanghann go n-a muinntir do beirthear Fir Bolg; agus ar Gheanann agus ar Rughruidhe do beirthear Fir Domhnann. Agus adeirid cuid do na seanchadhaibh gurab i n-Innbhear Domhnann (i n-iarthuaidh re cúigeadh Chonnacht) tángadar an dias so i dtír go dtrian an tsluaigh, agus gurab uatha gairthear Innbhear Domhnann: gidheadh, gairthear Fir Bolg go coitcheann díobh uile. Sé bliadhna deug ar fhichid fad flaitheasa Fhear m-Bolg ar Éirinn; agus níor ghabh neach

p.196

1. Sé bliadhna dég is dá dheich,
   Fir Bolg ós Banbha d'éin-leith,
   Go toighiocht Tuatha Dé do'n dream,
   Gor ghabhsad uile Éirinn.

An naomhadh alt.

Do na céid ríoghaibh ro ghabh flaitheas Éireann; agus do gach righ 'na ndiaidh d'ár ghabh í, do réir oird na n-aimsear agus na ngabháltas, ann so síos.

Do ghabh Sláinghe mac Deala mic Lóich flaitheas Éireann bliadhain, go bhfuair bás i n-Dionn Righ, d'á ngairthear Dumha Sláinghe: agus dob' éisidhe céid rí Éireann riamh; agus fós ba hé ceud mharbh Éireann d'Fhearaibh Bolg é.

Do ghabh Rughruidhe mac Deala mic Lóich ríoghacht Éireann dá bhliadhain, gur thuit i san m-Brugh ós Bóinn.

Do ghabh Gann agus Geanann ríoghacht Éireann ceithre bliadhna, gur eugsad do thámh i bh-Fréamhainn Mídhe.

Do ghabh Seanghann an ríghe cúig bliadhna, gur thuit le Fiachaidh Ceinnfhionnán.

Do ghabh Fiachaidh Ceinnfhionnán mac Stairn mic Rughruidhe mic Deala mic Lóich an ríghe cúig bliadhna, gur thuit le Rionnal mac Geanainn mic Deala mic Lóich. Ceinn-fhionna do bhíodh ar fhearaibh Éireann re n-a linn: is aire ro hainmnigheadh Ceinnfhionnán de.

Do ghabh Rionnal ríoghacht Éireann sé bliadhna, gur thuit le Foidhbghein mac Seanghainn mic Deala mic Lóich.

p.198

Do ghabh an Foidhbghein seo an ríghe ceithre bliadhna go dtorchair le h-Eochaidh mac Eirc i Maigh Muirtheimhne.

Do ghabh Eochaidh mac Eirc mic Rionnail mic Geanainn an ríghe deich mbliadhna. Ní raibhe fearthain ná doinionn re a linn, ná bliadhain gan meas agus toradh. Is i n-a aimsir do cuireadh eugcóir agus aindligheadh Éireann ar gcúl, agus do horduigheadh dlighthe dearbhtha dearsgnaighthe innte. Do thuit an t-Eochaidh seo le trí macaibh Neimheadh mic Badhraoi (Ceasarb, Luamh, agus Luachra a n-anmanna) i gcath Maighe Tuireadh. Is é an t-Eochaidh seo fá rí Fhear m-Bolg ré dteacht Tuaithe Dé Danann i n-Éirinn. Is í fá ríoghan dó, Taillte inghean Mhadhmóir rí Easpáine, agus i d-Tailltinn do hadhnaiceadh í, gonadh uaithe ro hainmnigheadh Taillte. Nuadha Airgeadlámh fá rí an tan soin ar Thuathuaibh Dé Danann. Is imchian baoi an cath so Maighe Tuireadh ag a chur idir an dá rígh reamhráidhte. Gidheadh do briseadh ar Eochaidh agus ar Fhearaibh Bolg fa dheoidh, gur marbhadh Eochaidh agus go dtorchair céad míle d'á mhuinntir ó Mhaigh Tuireadh go Tráigh Eothuile. I san gcath so do beanadh a lámh do Nuadha Airgeadlámh, go raibhe ag a léigheas seacht mbliadhna, gur cuireadh lámh n-airgid air, gonadh de ro hainmnigheadh Nuadha Airgeadlámh dhe.

An beagán d'Fhearaibh Bolg teurna as an gcath so, do chuadar ar teitheadh ré Tuathaibh Dé Danann, gur háitigheadh riu Árainn, Íle, Reachrainn, Inse Gall, agus iomad oiléan ar cheana, agus do chomhnuigh siad ionnta go haimsir na gcúigeadhach do bheith i bhflaitheas Éireann gur dhíbirsiod na Cruithnigh, eadhon Picti, as na hoiléanaibh sin iad, go

p.200

1. Fir Bholg bhádar sonna seal,
   I n-Inis mhóir mac Míleadh;
   Cúig taoisigh tángadar ann,
   Atá liom iul a n-anmann.

p.202

An deachmhadh alt.

Do ghabháil Thuaithe Dé Danann ann so

Ar shliocht an treas taoisigh do shliocht Neimheadh do chuaidh ar eachtra a h-Éirinn iar dtoghail Thuir Conaing, mar atá Iobáth mac Beothaigh, atáid Tuatha Dé Danann; agus is é áit i n-ar háitigheadh riu do réir droinge re seanchus i m-Boetia i dtuaisceart Eorpa. Adeirid drong eile gurab i gcrích Ateniensis, mar a bhfuil cathair na h-Aithne d'ááitigheadar. Tuig, a léaghthóir, gurab san gcrích do'n Ghréig ré' ráidhtear Achaia do réir Pomponius Mela atá Booetia agus cathair na h-Aithne; agus gurab ann d'fhoghluim siad a ndraoidheacht agus a gcéarda go beith cliste i ngach céird gheintlidhe dhóibh.

Tárla mu'n am soin go dtáinig cobhlach mór ó chrích na Siria, do dhéanamh cogaidh ar lucht críche Ateniensis go mbíadh cathughadh laitheamhail eadorra; agus an drong do marbhtaoi do na h-Ateniensis is iad bhíodh ar a bhárach ag cathughadh re lucht na Siria. Tré dhraoidheacht Tuaithe Dé Danann do-ghníthí an siabhradh soin: óir do chuiridís deamhna is na corpaibh ceudna d'á dtoghluasacht. Agus mar thugadar lucht na Siria sin d'á n-aire, téidhid do dhéanamh comhairle re n-a ndraoi féin. Ráidhis an draoi riu, faire do chur ar láthair nó ar ionad an ármhaigh, agus cuaille do bhior caorthainn do sháthadh tré mheidhe gach mairbh do bhíodh ag aitheirghe

p.204

Dála Thuaithe Dé Danann, mar do chonncadar lucht na Siria ag buadhughadh ar lucht na críche, triallaid ar a n-eagla d'aon bhuidhin as an gcrích sin, agus ní dhearnadar comhnuidhe go rángadar do chrích Lochlonn, eadhon, Fionn-Lochlonnaigh, mar atá lucht na Noruegia, mar a bhfuairsiod fáilte ó lucht na críche ar iomad a n-ealadhan agus a n-ilchéard. Is é fá taoiseach orra 'san am soin, Nuadha Airgeadlámh mac Euchtaigh mic Edarláimh do shliocht Neimheadh. Fuaradar, iomorro, ceithre cathracha re bheith ag múnadh aosa óig na críche sin ionnta. Anmanna na gcathrach ann so: Fáilias, Gorias, Finias, agus Murias. Cuirid Tuatha Dé Danann ceithre saoithe do theagasg na n-ealadhan agus na n-ilchéard baoi aca d'ógaibh na tíre i sna cathrachaibh sin: Semias i Murias, agus Arias i bh-Finias, agus Úrus i n-Gorias, agus Morias i bh-Fáilias. Iar mbeith sealad d'á n-aimsir dóibh i sna cathrachaibh seo, triallaid go tuaisceart Alban, go mbádar seacht mbliadhna ag Dobhor agus ag Iardobhor. Bhádar

p.206

1. An chloch atá fám' dhá sháil,
   Uaithe ráidhtear Inis Fáil;
   Idir dhá thráigh thuile thinn,
   Mágh Fáil uile ar Éirinn.]

1. Cineadh Scoit, saor an fine,
   Mun ba breug an fháisdine,
   Mar a bhfuighid an Lia Fáil,
   Dlighid flaitheas do ghabháil.

Iar n-a chlos do Chineadh Scoit an bhuaidh seo do bheith ar an gcloich, iar ngabháil neirt Alban d'Fhearghus mór mac Earca, agus iar n-a chur roimhe rí Alban do ghairm de féin, cuiris fios i ndáil a dhearbhráthar Muircheartach mac Earca (do shíol Eireamhóin) fá rí Éireann an tan soin, d'á iarraidh air an chloch so do chur chuige re suidhe uirre, re hucht ‘rí Alban’ do ghairm de. Cuiris Muircheartach an chloch chuige, agus do gaireadh ‘rí Alban’ de ar an gcloich gceudna, agus fá héisidhe céid rí Alban do Chineadh Scoit: agus bíodh go

p.208

An dara seod tugsad Tuatha Dé Danann i n-Éirinn an tan soin, eadhon, an claidheamh do chleachtadh Lúgh Lámhfhada, agus a Gorias tugadh é. An treas seod, eadhon, an tsleagh do bhíodh ag an Lúgh gceudna re haghaidh comhloinn, agus a Finias tugadh í. An ceathramhadh seod, coire an Dághdha: ní theidheadh dámh diomdhach uaidh, agus a Murias tugadh. Ag so laoidh as Leabhar Gabhála d' áirithe do shuidhiughadh ar na neithibh ceudna ['san duainse i n-ár ndiaidh]:—

1. Tuatha Dé Danann na séd suim,
   Áit a bhfuaradar foghluim,
   Rángadar a saoidheacht slán,

   ---

   p.210

   A ndraoidheacht, a ndiabhaltán.
2. Iarbhoinél fionn, fáidh go bhfeibh,
   Mac Neimheadh mic Agnomáin,
   D'ár' mhac baoth Beothach beartach,
   Fá laoch leothach láinfeartach;
3. Clanna Beothaigh, beodha a mbládh,
   Rángadar sluagh niadh neartmhar,
   Iar sníomh is iar dtuirrsi dtroim,
   Líon a loingse go Lochlainn.
4. Ceithre cathracha clú ceart,
   Gabhsad i léim go rói-neart,
   Do chuirdís comhlonn go cas
   Ar fhoghluim, ar fhinneolas.
5. Fáilias agus Gorias glan,
   Finias, Murias na mór-ghal,
   Do mhaoidheamh madhmann amach,
   Anmanna na mór-chathrach.
6. Morias agus Euras árd,
   Arias, Simias síor-gharg—
   A ngarmann is luadh leasa—
   Anmann suadh na saoir-leasa.
7. Morias file Fáilias féin,
   Euras i n-Gorias, maith méin;
   Simias i Murias, dionn deas,
   Arias file fionn Finias.
8. Ceithre haisgeadha leo anall,
   D'uaislibh Tuaithe Dé Danann:—
   Claidheamh, cloch, coire cumadh,
   Sleagh re haghaidh árd-churadh;
9. Lia Fáil a Fáilias anall,
   Do gheiseadh fó rígh Éireann;
   Claidheamh lámha Lógha luidh
   A Gorias, rogha rochruidh;
10. A Finias, tar fairrge i bhfad,
    Tugadh sleagh Lógha ná'r lag;
    A Murias, maoin adhbhal, oll,
    Coire an Daghdha na n-árd-ghlonn.

---

p.212

11. Rí neimhe, Rí na bhfear bhfann,
    Rom' aince, Rí na ríghreann,
    Flaith, 'ga bhfuil fulang na bhfuath,
    Agus cumhong na gcaomh-thuath.

Iomthusa Thuaithe Dé Danann, iar gcaitheamh seacht mbliadhan dóibh i dtuaisceart Alban, tángadar i n-Éirinn; agus iar dteacht i dtír dóibh, Luan Béaltaine, i dtuaisceart Éireann loisgid a longa, gonadh, d'á dhearbhadh sin, do rinneadh an rann so:—

1. Do loisg gach laoch dhíobh a loing
   Ó do riocht Éire adhmhoill:
   Do budh gleo trom ag a chor
   Ceo na long ag a losgadh.

D'á éis sin cuirid ceo draoidheachta i n-a dtimcheall feadh trí lá go ná'r léir d'aon duine d'Fhearaibh Bolg iad, go rángadar Sliabh an Iarainn. Cuirid as sin teachta uatha go h-Eochaidh mac Eirc agus go maithibh Fhear m-Bolg d'iarraidh ríoghachta Éireann nó catha tar a ceann. Comhmórthar uime sin cath Mhaighe Tuireadh theas idir Fhearaibh Bolg agus Tuatha Dé Danann, gur briseadh an cath ar Fhearaibh Bolg, agus gur marbhadh céad míle dhíobh do réir mar adubhramar thuas.

Deich mbliadhna fichead ó chath Mhaighe Tuireadh theas go cath Mhaighe Tuireadh thuaidh, mar adeir an rann:—

1. Deich mbliadhna fichead, ro feas,
   Ó chath Mhoighe Tuireadh theas.
   Go cath Mhoighe Tuireadh thuaidh.
   I n-ar thuit Balar an mhór-shluaigh.

p.214

Adeirid drong re seanchus gurab ó'n triar mac rug Danann, inghean Dealbhaoith, eadhon, Brian, Iuchar, agus Iucharbha, eadhon, triar do chlainn Dealbhaoith mic Ealathan mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, mic Tait, mic Tabhairn, mic Enna, mic Bathaigh, mic Iobaith, mic Beothaigh, mic Iarbhoineoil Fháidh, mic Neimheadh, gairthear Tuatha Dé Danann, do bhrígh go rabhadar an triar reamhráidhte coimh-dhearsgnaighthe a's sin i gcéardaibh geintlidhe, gur thoil leis na tuathaibh seo ag a rabhadar dée do ghairm díobh, agus iad féin d'ainmniughadh uatha. Ag so rann deismireachta ag a dheimhniughadh gurab iad an triar so na trí Dée Danann, amhail adeir an duain darab tosach Éistigh a eolcha gan on &c.:—

1. Brian, Iucharbha, is Iuchar ann,
   Trí dée Tuaithe Dé Danann;
   Marbh iad ag Mana os muir meann,
   Do láimh Lógha, mic Eithneann.

Is ó'n Danann, fá mháthair do'n triar so, gairthear dá chích Dhanann do'n dá chnoch bhfuil i Luachair Dheaghaidh i n-Deas Mhúmhain. Adeirid araile gurab uime gairthear Tuatha Dé Danann díobh, do bhrígh gurab i n-a dtrí ndrongaibh do bhádar ar an eachtra so da ndeachsad a h-Éirinn. An cheud drong díobh, d'á ngairthear Tuath, do bhíodh ar leisg uaisle agus ceannais féadhna: ionann, iomorro, ‘tuathach’ agus ‘tighearna’, amhail is ionann ‘tuath’ agus ‘tighearnas’. Is córaide sin do chreideamhain, mar do beirthear dá bhantuathaigh ar Bheuchuill

p.216

1. Beuchuill agus Danann dil,
   Fá marbh an dá bhantuathaigh;
   Feasgor a ndraoidheacht fo dheoigh,
   Le deamhnaibh odhra aieoir.

An dara drong d'á ngairthí dée, mar atáid a ndraoithe, is uime sin adeirthí na trí Dée Danann ris an triar thuas. Is uime do gairthí dée dhíobh ar iongantas a ngníomh ndraoidheachta. An treas drong d'á ngairthí Danann, eadhon, an drong do bhíodh re dánaibh nó re céardaibh, óir is ionann dán agus céard.

An t-aonmhadh halt deug.

Do ghabhlughadh na droinge fá huaisle do Thuathaibh Dé Danann ann so síos

Eochaidh Ollathar, eadhon, an Daghdha, Oghma, Eallóid, Breas, agus Dealbhaoith, cúig mic Ealathain, mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, mic Tait, mic Tabhairn, mic Enna, mic Báthadh, mic Iobáth, mic Beothaigh, mic Iarbhuineoil Fháidh, mic Neimheadh, mic Aghnomoin.

Manannán mac Allóid, mic Ealathan, mic Dealbhaoith.

Sé mic Dealbhaoith mic Oghma, Fiachaidh, Ollamh, Iondaoi, Brian, Iuchar, agus Iucharbha.

Aonghus, Aodh, Cearmad, agus Mídhir, ceithre mic an Dághdha.

Lúgh mac Céin mic Dianchecht mic Easairg mic Néid mic Iondaoi.

p.218

Goibhneann [an gabha], Creidhne [an céard], Dianchecht [an liaigh], Luchtaine [an saor], Coirbre an file mac Tara mic Tuirrill.

Beigreó mac Coirbre Chaitchinn mic Tabhairn.

Fiachaidh mac Dealbhaoith agus Ollamh mac Dealbhaoith.

Caichér agus Neachtain dá mhac Namhat mic Eochaidh ghairbh mic Duachdoill.

Siodhmall mac Cairbre chruim, mic Ealcmhair, mic Dealbhaoith.

Éire agus Fódhla agus Banbha, trí hingheana Fhiachach, mic Dealbhaoith, mic Oghma. [Eirnin inghean Eadarláimh, máthair na mban sin.]

Bádhbh, Mácha, agus Móirríoghan a dtrí baindée.

Danann agus Beuchuill an dá bhantuathaigh, agus Brighit bainfhile.

Ag na bantuathaibh seo bhádar an dá ríoghdhámh, eadhon Fé agus Meann a n-anmanna: is uatha ainmnighthear Mágh Feimhin i san Mumhan. Is aca fós baoi Triath-rí-thorc ó ráidhtear Treitheirne Mumhan.

[Is Cridhinbhéal, Bruinne, agus Casmhaoil na trí cháinte.]

Is iad ro bhris cath Maighe Tuireadh thuaidh ar Fhomhórchaibh, agus [an] cath [roimhe sin i] Maighe Tuireadh theas ar Fhearaibh Bolg. I san gceud chath do beanadh a lámh do Nuadhait, agus a cheann i san gcath ndéidheanach.

p.220

An dara halt deug.

Do ríoghaibh Tuaithe Dé Danann ann so, agus d'fhad a bhflaithis ar Éirinn

Do ghabh Nuadha Airgeadlámh mac Euchtaig, mic Edarláimh, mic Ordan, mic Allaoi, mic Tait, mic Tabhairn, mic Euna, mic Iobáth, mic Beothaigh, mic Iarbhuineoil Fháidh, mic Neimheadh, ríoghacht Éireann triocha bliadhan, gur thuit i gcath Mhaighe Tuireadh thuaidh.

Do ghabh Breas mac Ealathan, mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, mic Tait, an ríghe seacht mbliadhna.

Do ghabh Lúgh Lámhfada mac Céin, mic Diancecht, mic Easairg bhric, mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, ríoghacht Éireann ceathracha bliadhan. Is é an Lúgh so d'orduigh Aonach Taillteann ó thús, mar chuimhniughadh bliadhna ar Tailltinn inghin Madhmóir, eadhon, rí Easpáine, fá bean d'Eochaidh mac Eirc, rí déidheanach Fhear m-Bolg, agus fá bean iar sin d'Eochaidh Garbh mac Duaich Doill, taoiseach do Thuathaibh Dé Danann. Is leis an mnaoi seo do hoileadh, agus do leasuigheadh Lúgh Lámhfada go beith ionairm dó; agus is mar chuimhniughadh onóra uirre-se d'orduigh Lúgh cluitheadha Aonaigh Taillteann, cóigdhís ré Lúghnasadh, agus cóigdhís d'á héis, i gcosmhaileacht an chluithe d'á ngairthí ‘Olimpiades’; agus is ó'n gcuimhne sin do-ghníodh Lúgh, gairthear Lúghnasadh do'n cheud lá do challuin ‘August’, eadhon, násadh nó cuimhniughadh Lúgha, [ar a bhfuil Féil Geibheann Pheadair indiu: agus do thuit le Mac Coill i g-Caondruim.]§

p.222

Do ghabh an Daghdha Mór mac Ealatha, mic Dealbhaoith, mic Néid ríoghacht Éireann deich mbliadhna ar thrí fhichid, [agus do éag 'san Bhrugh do gháibh cró an urchair do theilg Ceithlionn air i gcath Mhaighe Tuireadh. Eochaidh Ollathar ainm díleas an Daghdha]§.

Do ghabh Dealbhaoth mac Oghma Griain Éigis, mic Ealathan, mic Dealbhaoith, mic Néid an ríghe deich mbliadhna, gur thuit le Fiachaidh mac Dealbhaoith.

Do ghabh Fiachaidh mac Dealbhaoith, mic Ealathan an ríghe deich mbliadhna, gur thuit le h-Eoghan i n-Árd m-Bric.

Do ghabhsad trí mic Chearmada Milbheoil mic an Daghdha, eadhon, Mac Cuill, Mac Cécht, agus Mac Gréine a n-anmanna, ríoghacht Eireann triocha mbliadhan; agus adeirid drong re seanchus gurab roinn tréanach do rónsad ar Éirinn, amhail adeirthear i san rann so:—

1. Gidh Éire iolar míle,
   Rannaid an tír a dtreidhe;
   Airigh uill na n-echt n-uaille,
   Mac Cuill, Mac Cécht, Mac Gréine.

Gidheadh, ní roinn tréanach do bhí eadorra, acht sealuidheacht flaithis, eadhon, gach re mbliadhan ag gach aon díobh ar uainibh, amhail adubhramar thuas i n-anmannaibh na críche seo, [agus is i gcath Thaillteann do thuiteadar a dtriar]§. Is uime do gaireadh na hanmanna so do'n triar ríogh soin, do bhrígh gurab Coll, Cécht, agus Grian fá déé adartha dhóibh. Coll, iomorro, fá dia do Mhac Cuill, agus Eathúr a ainm díleas, agus Banbha a bhean. Mac Cécht, tra, Cécht a dhia, Teathúr a ainm, agus Fódhla a bhean. Mac Gréine, iaramh, Grian a dhia, Ceathúr a ainm, agus Éire a bhean.

p.224

Oirbsean ainm díleas Mhanannáin: is uaidh ráidhtear Loch n-Oirbsean. Óir an tan do tochladh a fheart, is ann do mhoidh an loch fó thír. Is d'fhoillsiughadh an neith seo, do rinneadh na roinn seo síos:—

1. Eathúr árd fo fuair miodh, garg an fear,
   Coll a dhia, ua an Daghdha 'nar dubh, Banbha a bhean;
   Teathur teann, trén a throid, gér a ghreith,
   Fódhla a bhean mór-n-écht ro druidh, Cécht ro chreid;
   Ceathúr caomh, caomh a lí,fá saor é;
   Éire a bhean, bean fhial í, Grian a dhé.
   Mhanannáin mac Lir ó'n loch, ro sír sreath,
   Oirbsean a ainm, iar gcéd gcloth ég adbhath.

Do réir Saltrach Chaisil, is trí bliadhna teasta do dhá chéd, fad flaithis Tuaithe Dé Danann ar Éirinn. Tig an rann so leis sin:—

1. Seacht mbliadhna nóchad is céd—
   An t-aireamh sin nocha brég,
   Do Thuaith Dé Danann go ngus
   Ar Éirinn i n-árdfhlaitheas.

An treas alt deug.

Do bhunadhas Chlainne Míleadh, d'á n-imtheachtaibh, agus d'á ndálaibh, d'á ngeinealaigh, agus do gach toisg d'á dtárla dhóibh ó Fhéinius Farsaidh anuas go gabháil Éireann dóibh, ann so síos.

Ionnus, iomorro, go dtiocfadh linn bunadhas cinidh Scoit do lorgaireacht go préimh, eadhon, go Iafeth: an dias mac is oirrdhearca do bhí ag Iafeth, mar atá, Gomer agus Magóg.

p.226

p.228

Adeir Policronicon i san seachtmhadh caibidil deug ar fhichid do'n chéid leabhar gurab ó'n bhfocal so ‘Scitia’ gairthear

p.230

p.232

An ceathramhadh halt deug.

Ag so síos fo leith go cinnte do'n fhíor-bhun ór' fhásadar aicme Ghaedhil, agus d'á n-imtheachtaib go teacht do Mhacaibh Míleadh i n-Éirinn.

Adeirid cuid do na húghdaraibh Laidne, gurab mac do Argus nó do Cecrops do ghabh flaitheas Argivorum Gaedheal; gidheadh, ní féidir sin do bheith fírinneach, do bhrígh go n-abair S. Augustin gur b' é am do thionnsgain flaitheas na droinge sin an tan rugadh Iacob, i gcionn dá bhliadhan deug agus fiche ar cheithre chéad d'éis dílinne; agus fós, do réir an úghdair cheudna, nach raibhe flaitheas a shleachta sin ar bun acht cúig bliadhna deug ar dhá chéad, agus d'á réir sin, gurab i gcionn seacht mbliadhan ar trí fichid ar sé céad d'éis dílinne do críochnuigheadh flaitheas na haicme sin. Acht cheana, ní féidir sin do bheith fírinneach agus a rádh gurab ó Argus nó Cecrops do thiocfadh Gaedheal, óir adeir Hector Boetius i stáir na h-Alban, agus fós Leabhair Gabhála Éireann uile gurab re linn Mhaoise do bheith 'san Éigipt i gceannas Clainne Israel do bhí Gaedheal 'san Éigipt. Adeirid, iomorro, na Leabhair Gabhála gurab fo'n am soin rug Scota, inghean Pharao Cincris Gaedheal do Niul mac Féiniusa Farsaidh mic Baath mic Magóg; agus is é am fa'r thionnsgain Maoise ceannas feadhna do dhéanamh ar Chlannaibh Israel 'san Éigipt, i gcionn seacht mbliadhan ndeug agus ceithre fichid ar seacht gcéad, ionnus do réir an áirimh aimsire sin go raibhe tuairim trí chéad bliadhan agus cúig bliadhna agus dá fhichid re a gcois, ó aimsir Argus nó Cecrops go rugadh Gaedheal, agus, d'á réir sin, níor bh'féidir a bheith 'na mhac ag Argus nó ag Cecrops dó.

p.234

Cibé adéaradh gurab ó'n n-Gréig do ghluais Gaedheal do'n Éigipt, agus gurab uime adeirthear gurab ó'n Scitia do chuaidh do'n Éigipt, do bhrígh gurab ó thalamh Cetim (mar shaoileas úghdar d' áirithe) do thriall, agus, d'á réir sin, go n-abair gurab ionann Scitia agus iath na sceach: ‘iath’, iomorro, an tan tuigthear ar son an fhocail seo ‘fearonn’ é, bídh 'th' nó 'dh' 'na dheireadh, mar atáid iath nó iadh, gidheadh, an tan scríobhthar an focal so, Scitia, ní bhí 'c' i n-a lár mar badh cóir 'na shamhail do chomhfhocal, agus fós, ní bhí 'th' nó 'dh' i n-a dheireadh: agus, d'á réir sin, ní fhuil acht baramhail gan barántas a mheas gurab ionann Scitia, do réir sanasáin Gaedhilge, agus talamh na sceach.

Is lag, mar an gceudna, an suidhiughadh ar Ghaedheal do theacht ó'n n-Gréig do réir a bhunadhasa, a rádh go mbíodh chosmhaileas ag sliocht Ghaedhil, i mbeusaibh, i nósaibh, agus i gcluithidhibh re Greugaibh, agus, uime sin, go n-aibeorthaoi gurab ó Ghreugaibh tángadar. Óir gach gabháltas táinig i n-Éirinn d'éis dílinne, acht Fine Gaedheal agus Clanna Neimheadh amháin, is ó'n n-Gréig tángadar, [mar atá Partholón ó Mhigdonia, Fir Bolg ó'n Tracia agus Tuatha Dé Danann ó'n Achaia; mar a bhfuil Beotia agus Cathair na h-Aithne,]§ do réir mar d'fhoillsigheamar thuas i n-a ngabháltas fo seach ainm gach áite as ar' thriallsad i n-Gréig.

p.236

Ar an adhbhar soin, gion go rabhadar na nóis nó na beusa úd na n-Greugach ag Fine Gaedheal ré dteacht i n-Éirinn dóibh, dob' fhéidir leó a bhfóghluim ó iarmhar Fhear m-Bolg agus Tuatha Dé Danann, do bhí rómpa i n-Éirinn; agus a bhfágbháil ar aithidhe ag a sliocht d'á n-éis, gion go rabhadar féin 'san n-Gréig riamh, ná Gaedheal, ná neach eile d'á dtáinig rómpa.

p.2

Foras Feasa ar Éirinn

Liber primus (ar leanamhain).

XV.

Ag so síos do dhálaibh Féiniusa Farsaidh seanathair Ghaedhil go teacht tar a ais ó Mhaigh Seanáir dó agus go bhfuair bás.

Ar mbeith d'Fhéinius Farsaidh 'n-a rígh ar an Scitia do mheas bheith go rói-eolach sna hilbhéarlaibh tar éis an choimhmheasctha tarla cian roimhe sin ar na teangthaibh ag tor na Baibiolóine do bhí dá thógbháil tré uabhar ré ré dá fhichid bliadhan ag Nemroth go n-a ranntaibh. Óir sul táinig an coimhmheascadh soin ar na teangthaibh ag an tor, is aoin teanga amháin choitcheann do bhí ag na daoinibh uile do bhí ar marthain aca ó Ádhamh anuas. Agus is é ainm ghairmeas an Leabhar Gabhála dhi Goirtighern, amhail adeir an file:

1. Gortighern ainm an bhéarla
   Do bhí ag mac Dé deagheargna,
   Agus ag síol Ádhaimh uair,
   Ré gcumhdach an tuir Neamhruaidh.

p.4

Is é adhbhar iomorro is mó fá ndeachaidh Féinius Farsaidh go Maigh Seanáir mar aon ré n-a scoil mar cheannach ar bheith i bhfochair na druinge dar theanga dhíleas an Eabhra, ionnus go dtiocfadh dhe sin fíreolas forusta do bheith aige féin is ag a scoil san teangaidh Eabhra.

Dála Féiniusa, ar mbeith do rún aige bheith eolach sna hilbhéarlaibh, amhail a dubhramar, cuiris dá dheisciobal déag is trí fichid ar a chostas féin fá chríochaibh éagsamhla na dtrí rann-so don domhan do bhí ar áitiughadh an tan soin; agus tug orra anmhain amuigh seacht mbliadhna go bhfoghlamadh gach aon díobh teanga na críche 'n-a mbiadh féin an feadh soin. Agus i gcionn seacht mbliadhan tillid tar a n-ais go Féinius don Scitia; agus téid Féinius leo go Maigh Seanáir mar aon ré hiomad d'ógaibh na Scitia iar bhfágbháil an mhic fá sine aige .i. Neanúl i gceannas na Scitia, amhail adeir file d'áirithe san duain darab tosach, Canam bunadhas na n-Gaedheal:

1. Do luidh Féinius as an Scitia
   For an sluaghadh;
   Fear oireadha eagnuidh eolach,
   Bruthmhar buadhach.

---

p.6

2. Ba haoinbhéarla baoi san domhan
   Mar do ghabhsad;
   Dá bhéarla déag is trí fichid
   Tan ro scarsad.
3. Scol mhór la Féinius ag foghluim
   As gach eargna;
   Fear adhamhra eagnuidh eolach
   I ngach béarla.

1. Trí fichid bliadhan go mblaidh,
   Is eadh adféd gach seanchaidh,
   Go dtáinig Féinius adtuaidh,
   Iar gcumhdach an tuir Neamhruaidh.

Cuiris Féinius scola 'n-a suidhe ré múnadh na n-ilbhéarladh ar Maigh Seanáir san gcathraigh da ngairmeann Cin Droma Sneachta Eathéna, amhail adeir an file san rann-so síos:

1. I Maigh Seanáir, iars an dtor,
   Ro tionóileadh an chéadscol,
   I gcathair Eathéna,
   Do fhoghluim na n-ilbhéarla.

1. Ag so anmanna na suadh,
   Atbhéar-sa ribh go róluath;
   Gaedheal mac Eathóir go n-ius,
   Iar mac Neama is Féinius.

1. Féinius an saoi sreathach,
   Gaedheal is Caoi Caoinbhreathach;
   Triar do threibh scríbhinn na scol,
   Do lean d'fhíreing na n-ughdor.

p.8

Do bhrígh gurab i gcionn dá bhliadhan is dá fhichid do fhlaitheas Nion mic Béil adeirid drong ré seanchus do suidh eadh scol ar Maigh Seanáir lé Féinius Farsaidh, measaim gur chaith sé deich mbliadhna do fhlaitheas Nion mic Béil is deich mbliadhna da éis sin ar Maigh Seanáir sul do thill ón scoil don Scitia. Óir adeirid na seanchaidhe uile gurab fiche bliadhan do chaith ós cionn na scoile ré dteacht tar a ais dó. Measaim fós gurab i gcionn dá bhliadhan is dá fhichidh ar dhá chéad d'éis na díleann do suidheadh an scol lé Féinius ar Maigh Seanáir, do réir an áirimh aimsire do-ní Bellarminus 'n-a chroinic, mar a n-abair gurab é aos an domhain míle is ocht gcéad is sé bliadhna déag is dá fhichid an tan do thionnscain Nion mac Béil ardfhlaitheas do ghabháil.

Ionann sin do réir áirimh na n-Eabhraidheach leantar lé Bellarminus agus gurab dá chéad bliadhan d'éis díleann do thionnscain flaitheas Nion. Do bhrígh do réir na n-Eabhraidheach gurab míle is sé céad is sé bliadhna déag is dá fhichid do bhí ó thús domhain go dílinn; cuirthear leis sin dá bhliadhain is dá fhichid do fhlaitheas Nion do caitheadh sul do thionnscain Féinius an scol, ionnus da réir sin gurab i gcionn dá bhliadhan is dá fhichid ar dhá chéad d'éis na díleann do thionnscain í, agus gur chaith fiche bliadhan ós a cionn, mar atá na deich mbliadhna do bhí roimhe do fhlaitheas Nion is deich mbliadhna da éis.

p.10

Acht cheana i gcionn fhichead bliadhan tig Féinius tar a ais don Scitia is cuiris scola 'n-a suidhe innte is do rinne taoiseach do Ghaedheal mac Eathóir ós a gcionn. Is ann sin tug Féinius fá deara ar Ghaedheal an Ghaedhealg do chur i n-eagar is i n-ordughadh do réir mar atá sí 'n-a cúig codchaibh, mar atá Béarla na Féine, Béarla na bhFileadh, Béarla an Eadarscartha, Béarla Teibidhe is Gnáithbhéarla; agus a hainmniughadh go cinnte uaidh féin, da réir sin gonadh ó Ghaedheal mac Eathóir ghairmthear Gaedhealg di agus nach ó Ghaedheal Ghlas, amhail adeirid drong oile; agus fós is tré bháidh ré Gaedheal mac Eathóir tug Niúl mac Féiniusa Farsaidh Gaedheal ar a mhac féin rug Scota inghean Pharao Cincris dó, amhail adeir Ceannfaolaidh na Foghluma san Uraicheapt.

Gidheadh is ceist ar ughdaraibh créad ó bhfuil an focal-so Gaedheal. Adeir Becanus gurab ón fhocal-so goedin .i. goethin .i. uasal, is ón fhocal-so all .i. uile adeirthear Gaedheal .i. uasal uile; nó ón fhocal Eabhraidheach gadhal .i. mór, do bhrígh go raibhe Gaedheal mac Eathóir ré ndubhradh Gaedheal ar dtús mór i bhfoghluim is i n-eagna is ann sna teangthaibh. Gidheadh adeirid na seanchaidhe gurab uime ghairthear Gaedheal de ón gcomhfhocal-so gaoith dhil .i. grádh uightheoir na heagna. Óir is ionann gaoith is eagnaidhe agus is ionann dil is grádhach, amhail adeir an Gréigeach philosophos .i. grádhuightheoir na heagna ré duine eagnaidhe.

Dála Féiniusa Farsaidh ní haithristear do chloinn do bheith aige acht dias mac, mar atá Neanúl is Niúl, amhail adeir an file san rann-so:

1. Dá mhac ag Féinius, fíor dhamh,
   Neanúl is Niúl ba hághmhar;
   Rugadh Niúl ag an dtor thoir,
   Neanúl san Scitia sciathghloin.

Ar mbeith dá bhliadhain is fiche d'Fhéinius i bhflaitheas na Scitia, iar dtilleadh ó Mhaigh Seanáir dó, do thiomain, agus é

p.12

XVI.

Ag so síos do thriall Niuil don Éigipt ón Scitia agus da dhálaibh innte go bhfuair bás:

Sul laibheoram ar thriall Niuil ón Scitia don Éigipt, féach mar adeir Herodotus gurab ón m-Baibiolóin, táinig fios airde réaltann an taoibhe thuaidh is roinn na n-uaireann gus na Gréagaibh; agus adeir Solon nach raibhe fios seanchusa ag na Gréagaibh nó gur fhoghluimsiod ó lucht na Éigipte é. Adeir Iosephus san chéidleabhar da Sheanchus nach raibhe leitre ag na Gréagaibh go haimsir Homer. As na hughdaraibh-se is iontuigthe nach ón n-Gréig ré ráidhtear an Ghréig anois do chuaidh Isis ná neach oile do sheoladh na n-ealadhan do shliocht na Éigipte, acht Niúl mac Féiniusa Farsaidh do chuaidh ón Scitia do sheoladh na n-ealadhan ann. Agus cibé adéaradh nach túsca do bhí foghluim san Scitia, ór thriall Niúl, ioná san Éigipt, ní fíor dó é, do réir Polidorus san chéidleabhar ro scríobh De Rerum Inventoribus, mar a n-abair: Is fada an t-imreasan do bhí idir lucht na Éigipte is lucht na Scitia, agus san ghleic sin do chonnarcas, ar mbeith claoidhte do lucht na Éigipte, gur cianaosta lucht na Scitia ioná iad. {Magna diu inter Aegyptios et Scythas contentio fuit in quo certamine superatis Aegyptis Scythae antiquiores visi sunt.}’’

Ar mbeith do Niúl aimsear imchian ag seoladh scol gcoitcheann san Scitia do chuaidh a chlú do leith eolasa is eagna fá na críochaibh i gcoitchinne, ionnus ar mhéid na tuarasgbhála do bhí air gur chuir Pharao Cincris rí Éigipte teachta 'n-a dháil 'ga iarraidh don Éigipt ré seoladh na n-ealadhan is na n-ilbhéarladh d'ógaibh na Éigipte. Do thriall Niúl don Éigipt mar sin, amhail adeir an file san rann-so do beanadh as an duain darab tosach, Canam bunadhas na n-Gaedheal:

1. Rángadar scéala go Forann,
   Go méid ngreatha,
   Nél mac Féiniusa 'ga bhfuilid
   Béarla an bheatha.

1. Do chuaidh san Éigipt iar soin,
   Go riacht Forann fortamhail;
   Go dtug Scota gan scéimh ngainn
   Inghean fhialghasta Fhorainn.

Iar bpósadh Scota do Niúl cuiris scola 'n-a suidhe ag Campus Circit do sheoladh na n-ealadhan is na n-ilbhéarladh d'ógaibh na Éigipte; agus is ann sin do rug Scota Gaedheal mac Niuil. Do féadfaidhe go gcuirfeadh neach éigin i n-iongantas cionnus budh éidir Niúl, an cúigeadh glún ó Iaphet, do bheith i gcomhaimsir ré Maoise ann, agus gurab seacht mbliadhna déag is cheithre fichid ar sheacht gcéad ó

p.16

Dála Niuil ar mbeith ag áitiughadh ag Capacyront láimh lé Muir Ruaidh, agus ar mbeith do Ghaedheal ar n-a bhreith ó Scota, is ann sin do éalodar mic Israel ó Pharao is do thrialladar go bruach Mara Ruaidhe, go ndearnadar foslongphort láimh ré Capacyront mar a n-áitigheadh Niúl. Ar n-a chlos sin iomorro do Niúl, téid 'n-a ndáil da n-agallamh is da fhios cia do bhí ann. Tarla Aaron do leathtaoibh an tsluaigh air agus do innis scéala mac nIsrael is Mhaoise dhó agus na míorbhaile fiadhnaiseacha do imir Dia ar Pharao is ar a shluagh tré dhaoirse chloinne Israel. Do cheangail iomorro Niúl is Aaron cumann is caradradh ré chéile; agus do fhiafruigh Niúl do Aaron an rabhadar biadha náid lóinte aca; agus adubhairt fós an raibhe do chruithneacht is do mhaitheas aige féin go mbiadh uile ar a gcumas-san. Fá

p.18

Iomthúsa Niuil ráinig go n-a mhuinntir féin iar sin, agus do innis dóibh mic Israel do bheith láimh riú; agus do innis gach ní do dhálaibh mac nIsrael dóibh. Agus an oidhche chéadna tarla nathair neimhe do Ghaedheal mac Niuil is é ag snámh, gur chréachtnuigh é, go raibhe i nguais bháis. Agus adeirid drong oile gurab ón bhfásach táinig da chréachnughadh 'n-a leabaidh. Adubhradar a mhuinntear ré Niúl an mac do bhreith i ndáil Mhaoise; agus beiris leis Gaedheal do láthair Mhaoise. Do rinne Maoise guidhe go Dia agus do tháith an slait do bhí 'n-a láimh ris an gcréacht gur shlánuigh mar sin é. Agus adubhairt Maoise an áit a mbiadh treabh bhunaidh an mhic sin, nach biadh brígh i nathair neimhe ann go bráth; agus atá sin follus ar Chreta, oiléan atá san n-Gréig mar a bhfuil cuid da shliocht, ní bhfuil nathair neimhe ann acht mar Éirinn. Agus tar ceann go rabhadar nathracha neimhe i n-Éirinn go teacht Phádraig, ní shaoilim go raibhe neimh ionnta; nó saoilim gurab do na deamhnaibh ghairmthear nathracha neimhe i m- Beathaidh Phádraig.

Adeirid cuid do na seanchaidhibh gur chuir Maoise glas ar an bhfleisc do bhí fá n-a láimh féin ar bhrághaid Ghaedhil, agus gurab uime sin ghairthear Gaedheal Glas de. Do bhíodh iomorro an tan soin fleasc fá láimh gacha taoisigh mar chomhartha ceannais feadhna, agus is uaidh sin adeirthear fleascach uasal ré ceann buidhne anois. Is da fhaisnéis gurab ó shnas na nathrach neimhe do lean do bhrághaid Ghaedhil ghairthear Gaedheal Glas de, is da fhoillsiughadh gurab é Maoise do fhóir é, atáid na rainn-se síos:

1. Gaedheal Glas cionnus do rádh
   Ris in bhfear gcrithir gcomhlán?
   An ní ó bhfuil Gaedheal Glas,
   Is tearc ga bhfuil a sheanchas.

---

p.20

2. Dar fhothruigh ar an dtuinn dtréin
   Gaedheal mac Niuil go ndeighmhéin;
   Gur iadh an nathair 'n-a chneas,
   Níor bh'furus é do leigheas.
3. An tí ghlas ní dheachaidh de
   Nó gur fhóir go maith Maoise;
   Is eadh thuigid eolaigh as
   Gonadh de atá Gaedheal Glas.

1. Rug Scota mac do Niúl nár
   Ór chin mór gcineadh gcomhlán;
   Fá Gaedheal Glas ainm an fhir
   Ó ghlaise a airm 's a éididh.

1. Féine ó Fhéinius atbearta,
   Brígh gan dochta;
   Gaedhil ó Ghaedheal Ghlas gharta,
   Scuit ó Scota.

Iomthúsa Niuil iomorro adubhairt ré Maoise go mbiadh fala Pharao Cincris ris féin tré fháilte do thabhairt dó. ‘Maseadh,’ ar Maoise, ‘triall-sa linne, agus dá roicheam an tír do tharngair Dia dhúinn do-ghéabhair-se roinn di; nó madh maith leat, do-bhéaram loingeas Pharao ar

p.22

1. Seascad míle dhíobh da gcois,
   Caogad míle marcachois;
   Anfa mara Romhair Ruaidh
   Ros foluigh uile i n-aonuair.

Dála shluaigh na Éigipte, iomorro, gabhais da éis sin Pharao Intuir flaitheas na n-Éigipte d'éis Pharao Cincris do bháthadh. Do gairthí cheana Pharao da gach rígh ro ghabh an Éigipt ó Pharao Cincris do báthadh san Muir Ruaidh go Pharao Nectonibus an cúigeadh rí déag i ndiaidh Pharao Cincris.

XVII.

Ag so síos don ionnarbadh do rinne Pharao Intuir ar shliocht Ghaedhil as an Éigipt.

Iomthúsa Pharao Intuir iar sin agus shluaigh na h-Eigipte ar mbeith tréan san tír dhóibh do chuimhnigheadar an tseanfhala do chlannaibh Niuil is d'fhine Ghaedhil .i. an cáirdeas do rónsad ré clannaibh Israel agus loingeas Pharao Cincris do bhreith leis do Niúl, an tan do éalodar mic Israel. Do commóradh uime sin cogadh leo i gcoinne aicme Ghaedhil gur hionnarbadh go haimhdheonach a h-Éigipt iad. Tig Tomas Ualsingham leis an ní sin i n- Ipodigmate mar a n-abair: Iar mbáthadh luchta na Éigipte, an drong don tír do mhair da n-éis do ruaigsiod duine uasal d'áirithe, Sciteadheach do bhí n-a chomhnuidhe eatorra, go nach géabhadh flaitheas ós a gcionn. Ar mbeith dó ar n-a dhíbirt go n-a threibh, táinig gus an Spáinn, mar ar áitigh sé iomad bliadhan agus mar a ndeachadar a shliocht i líonmhaireacht go mór, agus tángadar as sin go h-Éirinn. {Aegyptiis in Mari Rubro submersis, illi qui superfuerunt expulerunt a se quemdam nobilem Scyticum qui degebat apud eos ne dominium super eos invaderet; expulsus ille cum familia pervenit ad Hispaniam ubi et habitavit per annos multos et progenies ipsius familiae multae multiplicata est nimis et inde venerunt in Hiberniam.}’’

Bíodh a fhios agat, a léaghthóir, gurab é Srú mac Easrú mic Gaedhil an duine uasal-so agus nach é Gaedheal féin, gan chead do Hector Boetius, is fós gan chead do bharamhlaibh na nuaGhall scríobhas ar Éirinn shaoileas gurab é Gaedheal féin táinig don Spáinn. Óir do réir fhírinne sheanchusa na h-Éireann, darab cóir creideamhain san ní-se, is ann san Éigipt rug Scota, inghean Pharao Cincris, Gaedhal agus is innte do chomhnuigh go bhfuair bás; agus ní hón n-Gréig, mar adeirid drong oile, táinig, acht a athair darbh ainm Niúl táinig ón Scitia. Agus tar ceann go n-abair an t-ughdar-so do haithléaghadh againn gurab don Spáinn

p.26

1. Srú mac Easrú mic Gaoidhil,
   Ar seanathair sluagh-fhaoilidh;
   É do luidh fá dtuaidh ó a thoigh
   Ar fud mhara Ruaidh Romhoir.
2. Lucht cheithre long líon a shluaigh
   Ar fud mhara Romhair Ruaidh;
   Thall i ngach cláradhbha is cead
   Cheithre lánamhna fichead.

Tuig, amhail adubhramar, gurab é Srú mac Easrú fá taoiseach san eachtra soin go rángadar go hoiléan Creta, go bhfuair bás ann sin, gur ghabh a mhac Éibhear Scot ceannas feadhna cáich go rochtain don Scitia dhóibh. Gonadh uime sin adeir ughdar d'áirithe gurab é Éibhear Scot fá taoiseach orra san turas soin agus gurab ón fhorainm do bhí air .i. Scot ghairmthear cine Scuit do Ghaedhealaibh. Ionann iomorro Scot do réir ughdair d'áirithe is saighdeoir. Óir ní raibhe 'n-a chomhaimsir fear bogha do b' fhearr ioná é, agus ón bhforainm sin ráinig é do slonnadh an sliocht táinig uaidh; agus do cleachtadh leo bogha mar arm ar aithris na sean gus an aimsir ndéidheanaigh leath istigh dar gcuimhne féin. Gidheadh ní leanfam baramhail an ughdair-se do bhrígh gurab í céadfaidh choithcheann na seanchadh gurab uime ghairthear cine Scuit do shliocht Gaedhil tré bheith ar dteacht ón Scitia dhóibh do réir a mbunadhasa.

Tuig, a léaghthóir, gurbh fear comhaimsire do Mhaoise Gaedheal, agus da réir sin go raibhe cheithre fichid bliadhan d'aois an tan do báthadh Pharao, agus go raibhe an ceathramhadh glún uaidh féin síos ar n-a bhreith mar atá Éibhear

p.28

1. Ceathracha is cheithre chéad
   Do bhliadhnaibh, ní hiomairbhréag,
   Ó do luidh Tuaith Dé, dearbh dhuibh,
   Tar muincheann mhara Romhair.
   Gur ghabhsad sceinn don Mhuir Meann
   Mic Míleadh i dtír n-Éireann.

Acht cheana do réir an áirimh do-ní an Leabhar Gabhála ní fhuil acht seacht mbliadhna déag teasta do thrí chéad ón tráth fár ghabh Maoise ceannas chloinne Israel san Éigipt go teacht chloinne Míleadh i n-Éirinn. Óir i gcionn seacht gcéad is seacht mbliadhan déag ar cheithre fichid d'éis díleann do ghabh Maoise ceannas mac nIsrael san Éigipt, agus do réir na haimsire do-bheir seanchus Éireann do Ghabhálaibh Éireann, is i gcionn míle ar cheitre fichid bliadhan d'éis díleann do ghabhadar mic Mhíleadh sealbh Éireann. Ag so mar adeir an Leabhar Gabhála gurab i gcionn trí céad bliadhan iar ndílinn táinig Parthalón, agus gurab trí chéad bliadhan do bhádar a shliocht i seilbh Éireann, agus gurab deich mbliadhna fichead do bhí Éire 'n-a fásach go teacht chloinne Neimhidh innte, agus gurab seacht mbliadhna déag ar dhá chéad fad flaitheasa na cloinne sin ar Éirinn, agus sé bliadhna déag ar fhichid do bhádar Fir Bolg i bhflaitheas, agus Tuatha Dé Danann trí bliadhna teasta do dhá chéad; agus ré cur an áirimh-se uile i n-aontsuim is cheithre fichid ar mhíle bliadhan an nuimhir iomlán do-níd ó dhílinn go tigheacht mac Míleadh i n-Éirinn. Agus dá bhféachtar an t-áireamh-so ris na seacht mbliadhnaibh déag is cheithre fichid ar sheacht gcéad do bhí ó dhílinn go barántas Maoise ar chloinn Israel,

p.30

Adeirid drong ré seanchus gurab é raon 'n-ar ghabh Srú mac Easrú go n-a fhuirinn ar an Muir Ruaidh agus soir budh dheas san aigéan, láimh dheas ré Taprobana, is láimh chlé ris an Asia soir, agus láimh chlé timcheall budh thuaidh dhi, agus as sin go rinn Sléibhe Rife san leith thiar thuaidh don Asia, agus san chaolmhuir ó dheas scaras an Eoruip is an Asia ré chéile, agus as sin don Scitia. Gidheadh ní hé sin raon do ghabh Srú ag triall ón Éigipt don Scitia go lucht cheithre long is tríochad i ngach luing díobh; acht a bun srotha Níl ar Muir dTorainn go Creta ris a ráidhtear Candia aniú, áit ar chomhnuigh sé sealad aimsire go bhfuair bás ann agus 'n-ar fhágaibh cuid da shliocht diaidh i ndiaidh; gonadh da bhithin sin do réir ughdar an tseanchusa nach bí nathair neimhe i g-Creta acht mar Éirinn; agus triallaid as sin don Scitia agus Éibhear Scot 'n-a thaoiseach orra; agus gibé adéaradh nar bh'éidir dul ón Éigipt don Scitia i luing nó i n-eathar do réir na ronna do bhí ar an Scitia an tan soin, ní fíor do é, do bhrígh gur follus as gach aonstaruidhe thráchtas ar thuarasgbháil na gcríoch go bhfuil an t-innbhear da ngoirthear Tanais ag snighe go Muir Lárthalmhan agus an mhuir sin ag snighe gus an Éigipt mar a bhfuil sruth Níl; agus do réir na ronna do bhí ar an Scitia an tan soin áirmhighthear sruth Tanais ar aibhnibh na Scitia do réir sheanughdair bharántamhail Herodotus san cheathramhadh leabhar mar a n-abair: Sruth Tanais chomhroinneas an Asia ón Eoruip áirmhighthear é idir na srothaibh atá ag lucht na Scitia. {Tanais fluvius dividens Asiam ab Europa enumeratur inter flumina quae apud Scitas sunt.}’’

p.32

1. Reaflóir is Aghnón gan on,
   Seacht mbliadhna fá iomchosnomh;
   Go dtorchair Reaflóir go nglóir
   Do láimh áitheasaigh Aghnóin.

Don ionnarbadh do rinneadh ar sliocht Ghaedhil as an Scitia.

Iomthúsa chloinne Reaflóir mic Rifill, tarla dias mac aige, mar atá Neanúl is Rifill is tionóilid sluagh i gcoinne sleachta Gaedhil da n-ionnarbadh as an dtír uile; agus coimhthionóilid fine Ghaedhil is triallaid d'aonbhuidhin as an gcrích tré thír na g-Cíochloisceach da ngairthear Amazones go himeall mhara Caisp; is gabhaid loingeas ann sin go ndeachadar ar an muir amach gur ghabhadar tír i n-oiléan atá ar muir Chaisp áit ar comhnuighsiod feadh bliadhna; agus is iad fá taoisigh dóibh ar an eachtra soin Aghnón is Éibhear , dá mhac Táit mic Aghnamain mic Beodhamain mic Éibhir Scuit mic Srú mic Easrú mic Gaedhil.

Do bhádar triúr mac ag Aghnón ar an eachtra soin, mar atá Eallóit Láimhfhionn is Lámhghlas. Do bhádar dias mac ag Éibhear mac Táit, mar atá Caichér is Cing; agus fuair Aghnón bás san oiléan soin; agus triallaid cách i gcionn bliadhna as an oiléan soin lucht trí long, is trí fichid i ngach luing díobh, agus bean ag an treas fear díobh. Seisear taoiseach dhóibh ar an eachtra soin; go dtugadar ucht ar an gcaolmhuir atá ó mhuir Chaisp siar gus an bhfairrge gcaoil tig ón aigéan adtuaidh agus mar rángadar an mhuir sin

p.34

1. Fine Ghaoidhil ghasta dhil,
   Triochad bliadhan san tir-sin;
   Anaid lucht díobh ann ó shain,
   Go dtí deireadh an domhain.

Measaid drong oile ré seanchus gurab caogad ar chéad bliadhan do chomhnuighsiod sliocht Gaedhil san Ghotia, agus is í sin céadfaidh is fírinnighe. Óir is follus gur chaitheadar aicme Ghaedhil ocht nglúine da ngeinealaigh san Ghotia mar atá ó Éibhear Ghlúinfhionn go Brátha. Ag so iomorro an geinealach ghlún sin: Brátha mac Deaghátha mic Earchadha mic Eallóit mic Nuadhat mic Neanúil mic Eibric mic Éibhir Ghlúinfhinn rugadh san Ghotia féin mic Láimhfhinn an céadtaoiseach táinig don chrích sin d'aicme Ghaedhil; agus do bhrígh nachar bh'éidir an oiread soin glún do theacht don leith istigh

p.36

Adeirid drong oile ré seanchus gurab trí chéad bliadhan do chomhnuighsiod sliocht Gaedhil san Ghotia. Gidheadh ní héidir sin do bheith fírinneach, do bhrígh, do réir na ngabháltas, do réir mar adubhramar thuas, nach raibhe iomlán trí chéad bliadhan ón tráth fár báthadh Pharao san Muir Ruaidh go tigheacht mhac Míleadh i n-Éirinn. Uime sin ní héidir an chéadfaidh sin do bheith fírinneach, do bhrígh gurab don leith istigh don aimsir sin do rinneadar fine Ghaedhil gach turas da ndearnadar ón Éigipt go Creta, agus ó Creta don Scitia, is ón Scitia go Gotia, ón Ghotia gus an Spáinn, ón Spáinn don Scitia, is ón Scitia go h-Éigipt, is ón Éigipt go Tracia, ón Tracia go Gotia, is ón Ghotia go h-Easpáinn, is ón Easpáinn i n-Éirinn.

p.38

XVIII.

Ag so síos do thriall fhine Ghaedhil as an n-Gotia go hEaspáinn.

Brátha iomorro mac Deaghátha an t-ochtmhadh glún ó Éibhear Ghlúinfhionn anuas, is é do thriall as an n-Gotia láimh ré Creta is ré Sicilia deiseal Eorpa go h-Easpáinn, go lucht cheithre long leis, amhail adeir Giolla Caomháin san rann-so:

1. Brátha mac Deaghátha dil
   Táinig do Chreit do Shicil;
   Lucht cheithre long seolta slán
   Deiseal Eorpa go h-Easpán.

Adeir croinic choitcheann na Spáinne do scríobhadh lé duine uasal Frangcach dar bh'ainm Lobhaois, do réir mar léaghthar ag Éadbhard Grimston san treas leathanach, gurab é céidrí do ghabh ceannas iomlán na Spáinne an tí da ngairthí Brigus lér tógbhadh iomad caisléan; agus is é sin an tí da ngoirthear san Leabhar Gabhála Breoghan, seanathair Mhíleadh Easpáinne, agus is uaidh ráidhtear Brigantes; agus is uaidh, do réir na croinice céadna, do gairthí Brigia i n-allod don chrích ré ráidhtear anois Castilia; agus is caislean fá suaitheantas 'n-a scéith, amhail atá aniú ag rígh na Spáinne.

p.40

Is é fós an Breoghan soin do bhris iomad cath ar an Easpáinn, agus is é do chumhduigh nó do thógaibh Brigansia láimh ris an g-Cruinne, agus tor Breoghain san g-Cruinne féin; gonadh uime sin do rinne Giolla Caomháin an rann-so:

1. Do bhris mór gcomhlann is gcath
   Ar shluagh Easpáinne uallach,
   Breoghan na ngleoghal 's na ngliadh,
   Lé n-a ndearnadh Brigansia.

Do bhádar deich mic ag an m-Breoghan soin .i. Breogha Fuad Muirtheimhne Cuailgne Cuala Bladh Eibhle Nár Íoth is Bile; gonadh aire sin do rinne an t-ughdar céadna an rann-so:

1. Deich mic Breoghain gan meirbhe,
   Breogha Fuad is Muirtheimhne
   Cuailgne Cuala Bladh amne
   Eibhle Nár Íoth is Bile.

Ar bhfás iomorro do shliocht Breoghain agus ar ngabháil neirt urmhóir na Spáinne dhóibh, tarla mac arrachta oirbheartach ag Bile mac Breoghain da ngairthí Galamh, agus is ris ráidhtear Mílidh Easpáinne; agus do ghabh mian é dul líon cabhlaigh d' ógbhaidh na Spáinne don Scitia d' fhios a bhraithreach is do dhéanamh feadhma dhóibh. Agus iar gcinneadh ar an gcomhairle sin dó, cóirighthear tríochad long leis, is do chuir a bhforthainn laochruidhe ionnta agus téid ar Muir dToirrian, is do thriall go réimdhíreach soir budh thuaidh do Shicilia is do Chreta go ráinig an Scitia; agus ar rochtain i dtir ann sin dó do chuir scéala uaidh go Reaflóir mac Neomainn .i. an rí do bhí ar an Scitia an tan soin; agus fá do shliocht Reaflóir mic Rifill do luaidheamar thuas an Reaflóir-se mac Neomainn. Mar ráinig iomorro Mílidh

p.42

Iar gcaitheamh cheana sealad aimsire do Mhílidh san Scitia do éirigh iomad áithis leis i n-aghaidh díbhfeargach is luchta foghla do dhéanamh san gcrích, ionnus tríd sin gur ghrádhuigheadar lucht na críche go mór é. Agus mar do mhothuigh an rí Reaflóir sin do ghabh eagla é go dtiocfadh Mílidh 'n-a aghaidh ré buain ríoghachta na Scitia dhe; agus do chogair da bhíthin sin Mílidh do mharbhadh tar ceann go raibhe sé 'n-a chliamhain aige; agus mar do chualaidh Mílidh sin iarrais árach ar an rígh Reaflóir gur marbhadh leis é; agus leis sin cuiris cruinniughadh is coimhthionól ar a mhuinntir dílis féin, agus tig ar muir go líon trí bhfichid long agus do thriall go réimdhíreach ar Muir dToirrian go ráinig bun srotha Níl; agus ar dteacht i dtír ann sin dó, do chuir teachta go Pharao Nectonibus 'ga fhaisnéis dó é féin do theacht don tír; agus cuiris an rí teachta i gcoinne Míleadh, agus ar rochtain da láthair dó, fáiltighis roimhe, agus tug fearann dó féin is da mhuinntir ré áitiughadh san tír; gonadh ag faisnéis an turais sin Mhíleadh ón Scitia go h-Éigipt atá Giolla Caomháin san rann-so:

1. Ro ghoin Mílidh fá maith clann
   Refelóir nochar bh'anbhfann;
   Ro scuch go cruaidh ón tír thall
   Go sruth Níl go bhfuair fearann.

Tuig, a léaghthóir, go rabhadar an dias mac rug Seang inghean Reaflóir do Mhílidh, mar atá Donn is Airioch Feabhruadh, mar aon ris ag teacht don Éigipt iar n-éag a máthar san Scitia.

Tarla fán am soin cogadh mór idir an rígh Pharao is rígh na Aetiopia. Do-ní Pharao taoiseach sluaigh do Mhílidh, iar meas a chródhachta is a chalmachta dó, i gcoinne shluaigh na

p.44

Iomthúsa Míleadh do smuain 'n-a mheanmain gur thairrngir Caichér Draoi cian roimhe sin da shinnsear, do Láimhfhionn, gurab i n-Éirinn do-ghéabhdaois a shliocht flaitheas go bunadhasach, agus ollmhuighthear trí fichid long leis gur chuir forthainn sluagh ionnta, agus ceileabhrais do Pharao. Triallais iomorro leis sin ó bhun srotha Níl ar Muir dToirrian go ráinig i dtír i n-oiléan atá láimh ré Tracia, Irena ghoirthear dhe; agus is ann rugadh Ír mac Míleadh. Triallais as sin go hoiléan da ngairthear Gotia atá san bhfairrge chaoil téid san aigéan budh thuaidh, agus do rinne seal comhnuighthe ann sin, gonadh ann rug Scota mac dó da ngairthí Colpa an Chloidhimh. Triallaid as sin san gcaolmhuir budh thuaidh scaras an Asia is an Eoraip ré chéile, agus láimh chlé ris an Eoraip siar, go ráinig Cruitheantuaith ré ráidhtear Alba. Airgthear iomorro imeall na críche sin leo agus triallaid da éis sin láimh dheas ris an m-Breatain Mhóir, go rángadar bun srotha Réin, agus láimh chlé ris an b-Fraingc siar budh dheas, gur ghabhsad cuan da éis sin san Bhioscáin.

Ar rochtain iomorro san chrích sin dóibh, tigid a bhráithre d' fháiltiughadh ré Mílidh; agus nochtaid dó na Goti go

p.46

1. Tríochad mac agus dá mhac
   Ag Mílidh go ngile nglac;
   Ní ráinig dhíobh, deimhin linn,
   Acht aonochtar go h-Éirinn.

1. Ocht mic Ghalaimh na ngáire,
   Darbh ainm Mílidh Easpáine,
   Ro shleachtadar míle magh;
   Cidne tíre a ngeinsiodar?
2. Airioch Feabhruadh 's Donn go ngliadh,
   Ro geineadh iad san Scitia;
   Rugadh san Éigipt aibhnigh
   Éibhear Fionn is Aimhirgin.

---

p.48

3. Ír, ní raibhe laoch ba lia,
   Ro genair i dtaobh Tracia;
   Ro genair Colpa an Chlaidhimh
   I n-Glionn Colpa i n-Gaothlaidhibh.
4. Ruga ag Tur Breoghain gan brón
   Arannán is Éireamhón ,
   Dá shóisear na laoch gan locht,
   Mac Dé ro thraoth a dtothocht.
Ocht.

p.50

XIX.

Ar bhfás don tsliocht-soin Breoghain mic Brátha do bhádar neartmhar daoineach san Easpáinn; agus ar mhéid a n-oirbheart, do chuireadar rompa tuilleadh flaithis do ghabháil do leith éigin oile. Adhbhar oile fós do bhí aca, mar tharla ré linn na haimsire sin teirce bídh san Easpáinn feadh sé mbliadhan bhfichead, tré iomad tiormaigh na haimsire an feadh soin, agus fós tré iomad coinbhliocht tarla eatorra is na Goti is gach drong oile eachtrann ré rabhadar ag gleic fá iomchosnamh na h-Easpáinne. Cinnid uime sin comhairle cia an chríoch ar a ndéandaois braith nó cia do cuirfidhe da braith. Is í comhairle ar ar chinnsiod, Íoth mac Breoghain mic Brátha do bhí 'n-a dhuine ghaisceamhail, is do bhí fós eagnaidhe eolach sna healadhnaibh, do thogha ré dul do bhraith oiléin na h-Éireann. Agus is é áit ar ar chinneadar ar an gcomhairle-se ag Tor Breoghain san Galisia.

Is mar sin tarla dhóibh Íoth do chur go h-Éirinn, agus ní mar adeirid drong oile gurab i néallaibh nimhe oidhche gheimhridh do chonnairc do mhullach Thuir Breoghain í. Óir do bhí caidreamh is roinn roimhe sin idir Éirinn is an Easpáinn, ón tráth fá dtug Eochaidh mac Eirc rí déidheanach Fhear m-Bolg Taillte inghean Mhaghmhóir rí Easpáinne 'n-a mnaoi. Do chleachtdaois trá leath ar leath bheith ag ceannaidheacht is ag malairt a n-earradh is a seod ar gach taoibh ré chéile, ionnus go raibhe aithidhe na h-Éireann ag Easpáinneachaibh agus aithne na h-Easpáinne ag Éireannchaibh sul rugadh Íoth mac Breoghain; ionnus da réir sin nach ó amharc aonoidhche d'fhagháil do mhullach Thuir Breoghain fuair Íoth náid clann Breoghain eolas ar Éirinn, acht ó chaidreamh imchian aimsire roimhe sin do bheith idir an Easpáinn is Éirinn.

p.52

Dála Íotha iomorro ollmhuighthear long leis is cuiris trí chaogad laoch toghtha innte, is triallais ar muir go rángadar don leith thuaidh d' Éirinn, gur ghabhadar cuan i m-Bréantrácht Mhaighe Íotha; agus mar ráinig Íoth i dtír ann do rinne iodhbairt do Neaptúin, dia na mara, is do rinneadar na deamhain drochthuar dhó. Leis sin tángadar drong do lucht na críche do labhairt ris i Scoitbhéarla .i. i n-Gaedhilg, is do fhreagair seisean san teangaidh chéadna iad, agus adubhairt gurab ó Mhagog táinig féin amhail tángadar-san; agus gurab Scoitbhéarla, fá teanga bhunadhasach dó féin amhail do b'eadh dhóibh sin. Atáid na seanchaidhe, ar lorg na háite-se san Leabhar Ghabhála, ag a rádh gurab é an Scoitbhéarla, ré ráidhtear Gaedhealg, fá teanga bhunadhasach do Neimhidh is da aicme, agus da réir sin ag Fearaibh Bolg is ag Tuathaibh Dé Danann. Óir is inchreidte sin as an ní adubhramar thuas gurab é Gaedheal mac Eathóir ar fhoráileamh Féiniusa Farsaidh rí na Scitia do chuir an Scoitbhéarla i n-eagar is i n-ordughadh; gonadh ón n-Gaedheal soin ráidhtear Gaedhealg ris an Scoitbhéarla, amhail adubhramar thuas.

Is túsca trá do bhí an Gaedheal-so ag múnadh scol gcoitcheann san Scitia ioná do thriall Neimhidh ar eachtra ón Scitia go h-Éirinn; agus ós é an Scoitbhéarla fa teanga choitcheann san Scitia an tráth do thriall Neimhidh aiste, do réir na seanchadh, is é an Scoitbhéarla fá teanga dhíleas do Neimhidh is da fhuirinn ag teacht i n-Éirinn dóibh; agus da réir sin ag gach gabháltas da dtáinig ar Éirinn uaidh nó da shliocht; ní áirmhim mic Mhíleadh dar teanga dhíleas an Scoitbhéarla ó do fhágaibh Niúl an Scitia gus an am-so. Tig Risteard Craobhach príomháidh Éireann leis an ní-se san leabhar do scríobh sé do bhunadhas na Gaedhilge is aicme Ghaedhil. Ag so mar adeir: Atá (ar sé) an Ghaedhealg i ngnáthughadh i n-Éirinn ó theacht Neimhidh 630 mbliadhan iar ndílinn gus an ló aniú. {Gaelica locutio est in usu in Hibernia ab adventu Nemedii anno 630 a Diluvio in hunc usque diem.}’’

p.54

Iomthúsa Íotha, do fhiafruigh da éis sin ainm na críche dhíobh agus cia do bhí i bhflaitheas uirre an tan soin. Nochtaid an fhuireann soin tarla air ar dtús gurab Inis Ealga fá hainm don chrích, is gurab iad trí mic Chearmada Milbheoil mic an Daghdha do bhí i bhflaitheas innte ar sealaidheacht gach ré mbliadhain, amhail adubhramar thuas, go dtarla an tráth soin iad i n-Oileach Néid i dtuaisceart Uladh, agus iad i n-imreasan fá sheodaibh a sean. Triallais iomorro Íoth ar n-a chlos sin mar aon ré dhá dtrian na foirne táinig 'n-a luing leis, agus is é líon do bhí 'n-a luing trí chaogad laoch. Agus mar tháinig do láthair chloinne Cearmada fáiltighid roimhe, is foillsighid fáth a n-imreasain dó. Nochtais seisean dóibh-sean don leith oile gurab tré mhearughadh mara táinig féin don chrích, is nach raibhe a bhara faoi comhnuidhe do dhéanamh innte, acht triall tar a ais da thír féin. Gidheadh mar do measadh leo-san Íoth do bheith foghlumtha, do thoghadar n-a bhreitheamh san imreasan do bhí eatorra é, agus is í breath rug, na seoide do roinn tréanach eatorra; agus leis sin do ghabh ag moladh na h-Éireann is adubhairt gurab éagcóir do bhí imreasan eatorra agus líonmhaire na hinse fá mhil is fá mheas, fá iasc is fá lacht, fá íoth is fá arbhar, agus measardhacht a haieoir ar theas is ar fhuacht. Adubhairt fós dá roinntí an tír tréanach eatorra go raibhe a bhforthainn uile innte. Ceileabhrais Íoth da éis sin dóibh agus triallais mar aon ré n-a chéad laoch d'fhios a luinge.

Dála chloinne Cearmada tugadar da n-aire méid an mholta thug Íoth ar Éirinn; agus is eadh do measadh leo dá roicheadh lais dul da chrích féin go dtiubhradh iomad sluagh leis do ghabháil na h-Éireann; agus is é ní ar ar chinneadar mac Cuill go líon trí chaogad laoch do chur 'n-a thóraidheacht; is rugadar air, is do ghabh Íoth féin deireadh ar a mhuinntir,

p.56

Do ghabháil mhac míleadh ar Éirinn annso, agus da ndálaibh, agus cia an chríoch as a dtángadar go h-Éirinn.

Adeir Hector Boetius, san treas caibidil do stáir na h-Alban, gurab clann do Ghaedheal Éibhear is Éireamhón . Gidheadh ní héidir sin do bheith fírinneach, do bhrígh, do réir Chormaic mic Cuileannáin 'n-a chroinic, gur bh' fhear comhaimsire do Mhaoise Gaedheal; agus adeir mar an gcéadna do réir an Leabhair Ghabhála gurab i gcionn trí mbliadhan ar cheithre fichid ar dhá chéad iar mbáthadh Pharao tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, agus da réir sin nar bh'éidir Gaedheal do bheith 'n-a athair ag Éibhear ná ag Éireamhón . Is sollus fós do réir Chormaic san áireamh glún do-ní ó Ghalamh da ngairthí Mílidh Easpáinne fá hathair d'Éibhear is d'Éireamhón , go Noe, nar bh'é Gaedheal fá hathair dóibh. Ag so, do réir Chormaic, an geinealach go Noe: Galamh mac Bile mic Breoghain mic Brátha mic Deaghátha mic Earchadha mic Eallóit mic Nuadhat mic Neanúil mic Eibric Ghlais mic Éibhir Ghlúinfhinn mic Láimhfhinn mic Aghnóin mic Táit mic Ogamain mic Beodhamain mic Éibhir Scuit mic Srú mic Easrú mic Gaedhil Ghlais mic Niuil mic Féiniusa Farsaidh mic Baath mic Magog mic Iafet mic Noe.

p.58

Gibé do léaghfadh stair Hector Boetius do mheasfadh go saoileann sé gurab ó Ghaedheal éigin oile tángadar Gaedhil Alban seoch an Gaedheal ó dtángadar Éireannaigh. Gidheadh is leor liom ughdar barántamhail Albanach, da ngairthear Ioannes Maior, ag a rádh gurab ó Ghaedhealaibh Éireann tángadar Gaedhil Alban. Ag so mar adeir: Adeirim ar an adhbhar soin (ar sé) gibé dream ó bhfuil bunadhas na n-Éireannach, gurab ón ndruing gcéadna tángadar Albanaigh. {Dico ergo a quibuscunque Hibernici originem duxere ab iisdem Scoti exordium capiunt.}’’

As so is iontuigthe do réir Bheda gurab a h-Éirinn do chuadar cine Scuit lé Rhéada a dtaoiseach féin go h-Albain, agus go bhfuilid a sliocht ann ó shoin agus gurab díobh ghairmthear Scuit. Ag so mar adeir Humfredus, ughdar Breathnach, Atá a dhearbh aca féin is ag cách gurab clann d'Éireannchaibh na Scuit is gurab aonainm amháin ghairmid lucht ar dtíre-ne (.i. na Breathnaigh ) dhíobh mar atá Gaedhil. {Scotos Hibernorum proles et ipsi et omnes optime norunt eodemque nomine a nostratibus scilicet Gaidhil appellantur.}’’

p.60

Do réir a ndubhramar is bréagach an dá ní mheasas Hector Boetius i Stair na h-Alban: an chéadní dhíobh, mar saoileas gurab é Gaedheal fá hathair do chloinn Mhíleadh; agus an dara ní mar mheasas gurab ó Ghaedheal éigin ar leith tángadar fine Ghaedhil na h-Alban seoch an Gaedheal ó dtángadar mic Mhíleadh lér gabhadh Éire.

Adeir Buccananus ughdar Albanach san Stair ro scríobh ar Albain gurab ón bh-Fraingc tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn; agus do-bheir, dar leis féin, trí réasúin ris sin; an céidreasún díobh, mar a n-abair go raibhe an Fhraingc cómh daoineach soin go ndéineadh an chuid don Fhraingc ré ráidhtear Gallia Lugdunensis trí chéad míle fear infheadhma; agus uime sin gur chosmhail gur bhrúcht sí foirne uaithe d' áitiughadh críoch oile, agus da réir sin gur chuir sí fuireann d'áitiughadh na h-Éireann, mar atáid fine Ghaedhil. Mo fhreagra ar an réasún-so, nar bh'fheas don ughdar-so cá tráth tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, agus mar sin nar bh'fheas dó ar dhaoineach nó ar bh'uaigneach don Fhraingc an tan tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn. Dá mbeith fós go mbiadh an Fhraingc comh líonmhar is adeir seisean a beith fá dhaoinibh an tan tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, ní hiontuigthe go héigeantach as sin gurab ón bh-Fraingc tiocfadaois mic Mhíleadh. Óir ciodh fár chóra don Fhraingc bheith líonmhar fá dhaoinibh an tráth soin ioná don Spáinn ó dtángadar mic Mhíleadh? Dá bhrígh sin is iontuigthe gurab suarach an réasún-so chuireas Buccananus síos ag a chruthughadh gurab ón bh-Fraingc tángadar mic Mhíleadh do réir a mbunadhasa.

An dara baramhail baothánta do-bheir gurab ón bh-Fraingc tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, do bhrígh go bhfuilid focail Fhraingcise is Ghaedhilge ionann, mar atá dris agus dún atá

p.62

XX.

Is inmheasta gurbh é oiléan na h-Éireann an t-oiléan soin as a thrialladar na draoithe don Fhrainc do bhrígh gur bh' í Éire tobar draoidheachta iarthair Eorpa an tan soin, agus gur bh' í an Ghaedhealg fá teanga do na draoithibh céadna. Nó ma's ón Mhanainn do thrialladar, is follus gurab í an Ghaedhealg fá teanga dhíleas ann sin, do réir Ortelius ag labairt ar Mhanainn, mar a n-abair: Gnáthuighid (ar sé) teanga na Scot nó an Ghaedhealg atá ionann. {Lingua Scotica, seu Hibernica quae eadem est, utuntur.}’’

Da réir sin, ré linn bheith ag múnadh do na draoithibh san bh-Fraingc, is cosmhail gur thógbhadar aos óg na Fraingce, ó bheith i gcaidreamh na ndruadh, suim éigin d'fhoclaibh na Gaedhilge is go bhfuilid ar aithidhe i measc na Fraingcise ó shoin i le; agus fós go n-abair Camdenus, san leabhar da ngairthear Britannia Camdeni, gurab mó do theagascdaois na draoithe fán am soin ó theagasc beoil ioná ó scríbhinn da scolaibh.

Adhbhar oile fós as nar bh'iongnadh focail Ghaedhilge do bheith i measc na Fraingcise, ar mhéid an chaidrimh do bhí ag Éireannchaibh ré Frangcaibh, óir adeir an Leabhar Gabhála gur bh' inghean do rígh Frangc fá bean d' Ughaine Mhór fá hairdrí ar Éirinn, agus do chuaidh an t-Ughaine-se do ghabháil neirt na Fraingce. Do chuaidh fós airdrí oile do bhí ar Éirinn .i. Niall Naoighiallach, aimsear imchian d'éis Ughaine, do ghabháil neirt na Fraingce, gur marbhadh ag sruth Loeir san bh-Fraingc é lé h-Eochaidh mac Éanna Chinnsealaigh rí Laighean. Do chuaidh Criomhthann mac Fiodhaigh rí Éireann ria Niall don Fhraingc. Do chuaidh fós airdrí oile do bhí ar Éirinn, mar atá Dáthí mac Fiachrach d'iarraidh neirt do ghabháil ar an bh-Fraingc gur mharbh caor theintighe san leith thoir don Fhraingc láimh ré sliabh Alpa é. Adeir mar an gcéadna Cornelius Tacitus go raibhe roinn is caidreamh

p.66

Is bréagach fós an treas baramhail do bheir Buccananus, mar a n-abair gurab ionann nóis is béasa do Fhrangcaibh is d' Éireannchaibh. Cibé iomorro léighfeas Ioannes Bohemus san leabhar ro scríobh do bhéasaibh is do nósaibh an uile chinidh, do-ghéabha go follus ann nach ionann nóis náid béasa na bh-Frangcach is na n-Éireannach anois ná i n-allód. Da réir sin is bréagach an treas réasún do-bheir mar chruthughadh ar shliocht Gaedhil do thriall ar dtús ón bh-Fraingc i n-Éirinn.

Adeirid cuid do na nuaGhallaibh-se ag scríobhadh ar Éirinn gurab ón Bhreatain Mhóir tángadar mic Mhíleadh ar dtús; agus is é fáth fá saoilid sin, do bhrígh go bhfuilid iomad focal ionann i n-Gaedhilg is i m-Breathnais. Mo fhreagra ar an réasún-so nach suidhiughadh ar aicme Ghaedhil do thigheacht ón Bhreatain Mhóir é ar dtús. Dá adhbhar atá ris sin. An céadadhbhar dhíobh, do bhrígh gurab í an Ghaedhealg fá teanga dhíleas do Bhriotán mac Fearghusa Leithdheirg mic Neimhidh, agus gurab uaidh ráidhtear Britannia re Breatain do réir Chormaic mic Cuilleannáin is Leabhar n-Gabhála na h-Éireann; agus gurab i m-Breatain do áitigh sé féin is a shliocht da éis; gur chuir Éireamhón mac Míleadh Cruithnigh ré ráidhtear Picti ag comhroinn na h-Alban riú, agus go dtáinig Brutus mac Siluias, ma's fíor do chuid da gcroinicibh féin, isteach orra is Rómhánaigh 'n-a dhiaidh sin, agus Saxones da éis sin, agus Lochlonnaigh is fá dheireadh Uilliam Concúr is na Frangcaigh, ionnus go dtáinig an oiread soin d' anfhorlann eachtrann orra nar bh' iongnadh an Scoitbhéarla,

p.68

An dara hadhbhar as nach iongnadh iomad focal do bheith ionann san Bhreathnais is san Ghaedhilg, gion gurab ón m-Breatain tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, do bhrígh gur bh'í Éire fá cúil dídin do Bhreathnaibh ré linn gach leathtruim da luigheadh orra, do bhíthin na Rómhánach is na Sacsanach nó gach druinge oile da n-imreadh foirneart orra, ionnus go dtigdís foirne iomdha go n-a muirear is go n-a muinntearaibh is go n-a maoin ar teitheadh i n-Éirinn díobh, go dtugdaois uaisle na h-Éireann fearann ar feadh a gcuarta dhóibh; agus an sliocht tigeadh uatha ré linn a ndeoraidheachta, do fhoghlamthaoi an Ghaedhealg leo, agus go bhfuilid bailte i n-Éirinn ainmnighthear uatha mar atá Gráig na m-Breathnach is Baile na m-Breathnach is Dún na m-Breathnach &c; agus iar dtilleadh don Bhreatain tar a n-ais dóibh do bíodh iomad focal don Ghaedhilg ar gnáthughadh aca is ag a sliocht da n-éis. Do réir a ndubhramar ní hinmheasta go héigeantach gurab ón m-Breatain tángadar mic Mhíleadh ar dtús, tar ceann go bhfuilid focail ionanna san Breathnais is i n-Gaedhilg. Gibé adéaradh fós gurab cosmhail na Breathnaigh is na Gaedhil 'n-a nósaibh is 'n-a mbéasaibh ré chéile, óir mar bhíos an Gaedheal neamhchomhuightheach fá bhiadh do thabhairt i n-aiscidh uaidh, is mar sin bhíos an Breathnach; mar bhíos fós cion ag an Éireannach ar na seanchaidhibh, ar an aos dána, ar na bardaibh, is ar aos seanma na gcláirseach, bí a shamhail sin do chion ag an m-Breathnach ar an druing céadna agus bíd mar sin cosmhail ré chéile i mórán do bhéasaibh oile; gidheadh ní suidhiughadh sin ar Ghaedhealaibh do thigheacht on m-Breatain acht is mó is suidhiughadh é ar aithidhe do bheith ag Breathnaibh i n-Éirinn, amhail adubhramar thuas; agus da réir sin ní hiontuigthe as na réasúnaibh réamhráidhte gurab ón m-Breatain Mhóir tángadar mic

p.70

Ag so anmanna na mac soin Breoghain táinig i n-Éirinn lé macaibh Míleadh, mar atá Breagha Fuad Muirtheimhne Cuailgne Cuala Eibhle Bladh is Nár. Is da sliocht-so go cinnte do réir seanchusa na h-Éireann an dream ré ráidhtear Brigantes; agus is córaide sin do mheas 'n-a fhírinne mar adeir Tomasius san bhfoclóir Laidne ro scríobh gurab pobal ó Éirinn na Brigantes .i. clann Bhreoghain.

Adeir ughdar Spáinneach darab ainm Florianus del Campo, ag teacht lé seanchus na h-Éireann, gurab Spáinnigh do réir a mbunadhas na Brigantes agus gurab ón Spáinn tángadar i n-Éirinn agus ó Éirinn don m-Breatain.

Is móide is ionchreidthe gach ní da ndubhramar do leith chaidrimh na m-Breathnach lé h-Éireannchaibh; agus gur bh' í Éire fá cúil dídin dóibh, mar adeir Caradocus ughdar Breathnach 'n-a chroinic agus Albion 'n-a chroinic, agus iomad d'ughdaraibh oile na m-Breathnach, go dtigdís mórán do phrionnsaidhibh na Breatan agus da n-uaislibh go n-a muirear agus go n-a muinntir i n-Éirinn, mar a ngabhthaoi riú, agus mar a nglacthaoi go cineálta iad, agus mar a dtugthaoi fearann ré háitiughadh dhóibh, amhail adubhramar thuas. Do-ní fós Doctúir Hanmer 'n-a chroinic speisialtacht ar chuid díobh. Ar dtús, adeir gur díbreadh go h-Éirinn lé Eduin mac Athelfrid, rí do bhí ar an m-Breatain, dar bh'ainm Cadualin, an tan fá haois don Tighearna 635, agus go bhfuair gabháil ris go grádhach ann, agus fuair congnamh sluaigh lér bhain sé a fhlaitheas féin amach arís. Adeir fós gó dtángadar dá phrionnsa ó Bhreatain, mar atá Haralt agus Conan, go h-Éirinn, an tan fá haois don Tighearna 1050, agus go bhfuaradar a nglacadh agus fós caidreamh agus cumhdach ó Éireannchaibh. Adeir mar an gcéadna go dtáinig Allgor iarla Chester ón m-Breatain ar teitheadh

p.72

Léaghthar iomorro i g- croinic Hanmer gur phós Arnulfus iarla Pembroc inghean Mhuircheartaigh Uí Bhriain ríogh Éireann, an tan fá haois don Tighearna 1101. Agus do pósadh an dara hinghean dó lé Maghnus mac Arailt, rí na nOiléan. I n-aimsir fós an chéad-Henrí i ríoghacht Shacsan, do bhí prionnsa ar an m-Breatain dar bh' ainm Griffin ap Conan do mhaoidheadh go minic gur bhean Éireannach fá máthair dó féin, agus fós fá seanmháthair, agus gurab i n-Éirinn rugadh agus do béasmhúineadh é. Do réir an ughdair chéadna, do bhí fós prionnsa oile ar an m-Breatain ré linn an dara Henrí, Biradus mac Guinethi fá hainm dó, agus fá bean Éireannach a mháthair. Mar sin do bhíodh iomad caidrimh cáirdeasa is cleamhnasa idir Ghaedhealaibh is na Breathnaigh, ionnus da réir sin nach ionchuir i n-iongantas iomad focal ionann do bheith 'n-a dteangthaibh leath ar leath agus cosmhaileas 'n-a mbéasaibh agus 'n-a nósaibh ré chéile, gion gurab ón m-Breatain tángadar Gaedhil riamh do réir a mbunadhasa.

Adeir Camden mar an gcéadna gur áitigheadar na Brigantes sna tíribh-se síos don Bhreatain Mhóir, mar atá críoch Yorke críoch Lancaster críoch Dhurham críoch Westmorland is críoch Chumberland; agus ní hiongnadh, do réir a ndubhramar, Breathnaigh is Éireannaigh do bheith cosmhail ré chéile 'n-a mbéasaibh is 'n-a nósaibh agus mórán focal ionann do bheith 'n-a dteangthaibh leath ar leath gion go dtángadar mic Mhíleadh do réir a mbunadhasa ó na Breathnaibh riamh, gan chead do Chamden adeir gurab ón m-Brittania tángadar áitightheoire ar dtús i n-Éirinn. Is córa

p.74

Adeir Cambrens, ag scríobhadh ar Éirinn, gurab ar fulong ríogh do bhí ar an m-Breatain Mhóir tángadar mic Mhíleadh ón m-Bioscáin; agus fós gurab ar a tharraing tángadar 'n-a dhiaidh go h-Orcades, agus gur chuir fuireann leo go h-Éirinn da háitiughadh, ar eacht go mbeidís féin is a sliocht umhal dó féin is do ríoghaibh na Breataine Móire do shíor; agus is é ainm ghairmeas Cambrens don rígh-se Gorguntius mac Beilín. Mo fhreagra mar an gcéadna ar Chambrens gurab follus a bheith bréagach. Cibé iomorro léighfeas Croinic Stoo do-ghéabhaidh go follus nach fuil acht beagán lé trí chéad bliadhan ó fhlaitheas an Ghorguntius soin ar an m-Breatain Mhóir go tigheacht Iulius Caesar da gabháil an t-ochtmhadh bliadhain do fhlaitheas Casibellanus ar an m-Breatain Mhóir; agus léaghthar ag an ughdar gcéadna nach raibhe acht tuairim dá bhliadhan déag is dá fhichid ó Iulius Caesar go breith Chríost, ionnus do réir áirimh Stoo, nach raibhe coimhlíonadh cheithre céad bliadhan ó aimsir Ghorguntius go gein Chríost. Gidheadh adeir Cormac mac Cuileannáin is Leabhair Ghabhála Éireann gurab tuairim trí chéad déag bliadhan roimh Chríost tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn. Agus atá Policronicon ag teacht leo ar an áireamh gcéadna, mar a dtráchtann ar Éirinn. Ag so mar adeir: Atáid (ar sé) míle is ocht gcéad bliadhan ó thigheacht na n-Éireannach go bás Phádraig. {Ab adventu Ibernensium usque ad obitum Sancti Patricii sunt anni mille octigenti.}’’

p.76

XXI.

Ag so síos do thigheacht mhac Míleadh i n-Éirinn:

Ar n-a chlos do mhacaibh Míleadh is do shliocht Breoghain uile go ndearnadar clann Chearmada feall ar Íoth mac Breoghain is ar a mhuinntir, agus ar bhfaicsin a chuirp créachtnuighthe marbh, do mheasadar teacht da dhíoghail i n-Éirinn ar chloinn Chearmada, agus tionóiltear sluagh leo ré teacht i n-Éirinn da gabháil ar Thuathaibh Dé Danann i ndíoghail na feilbheirte do rinneadar ar Íoth mac Breoghain is ar a mhuinntir. Adeirid cuid do na seanchaidhibh gurab ón m-Bioscáin do thrialladar mic Mhíleadh i n-Éirinn as an áit ré ráidhtear Mondaca láimh ré hInnbhear Uerindo; agus is uime mheasaid sin, do bhrígh go raibhe Mílidh 'n-a rígh ar an m-Bioscáin tar éis mar do ruagadh lé foirneart iomad eachtrann a ceartlár na Spáinne é don Bhioscáin, mar a rabhadar iomad coillteadh is cnoc is daingneach ré cosnamh na Bioscáine ar anfhorlann eachtrann. Gidheadh ní hí so céadfaidh choitcheann na seanchadh, acht is eadh adeirid gurab ó Thor Breoghain san Galisia do thrialladar i n-Éirinn; agus is í sin céadfaidh is mó mheasaim do bheith fírinneach. Óir léaghthar san Leabhar Gabhála gurab ag Thor Breoghain do chinneadar ar Íoth mac Breoghain do chur do bhraith na h-Éireann, agus gurab ann táinig Lughaidh mac Íotha iar dtilleadh a h-Éirinn dó lé corp a athar da thaispeánadh do chloinn Mhíleadh is do mhacaibh Breoghain; agus measaim da réir sin gurab as an áit chéadna do thrialladar i n-Éirinn iar n-éag do Mhílidh go grod roimhe sin, agus do bhíthin bháis Mhíleadh, táinig Scota mar aon ré n-a chloinn i n-Éirinn, ar mbeith don Spáinn an tráth soin 'n-a cnáimh choinghleaca idir an bhfuirinn do bhí san Spáinn féin agus iomad eachtrann táinig a tuaisceart na h-Eorpa do ghabháil neirt orra.

p.80

Dála chloinne Míleadh, tionóiltear sluagh leo ré teacht i n-Éirinn do dhíoghail Íotha ar Thuathaibh Dé Danann is ar chloinn Chearmada, is do ghabháil na h-Éireann orra; agus is é líon taoiseach do bhí aca ré ceannas feadhna do dhéanamh, dá fhichid, do réir mar léaghthar san duain darab tosach: Tóisigh na luingse tar lear, do rinne Eochaidh Ó Floinn:

1. Tóisigh na luingse tar lear
   'N-a dtángadar mic Mhíleadh;
   Budh meabhair liom-sa rém lá
   A n-anmann, a n-oidheadha.
2. Eibhle Fuad Breagha Bladh binn
   Lughaidh Muirtheimhne ón muirlinn;
   Buas Breas Buaidhne na mbríogh mór,
   Donn Ír Éibhear Éireamhón .
3. Aimhirgin Colpa gan chrádh
   Éibhear Airioch Arannán;
   Cuala Cuailgne Nár amne,
   Muimhne Luighne is Laighne,
4. Fulmán Manntán Bile séimh
   Ér Orba Fearón Feirghéin;
   Én Ún Eatan Goistean gle
   Séadgha Sobhairce Suirghe.
5. Palap mac Éireamhóin áin
   Agus Caichér mac Manntáin;
   Do dhíoghail Íotha na n-each
   Tríochad deichneabhar tóiseach.
Tóisigh.

Tríochad long líon an chabhlaigh do bhí aca, agus tríochad laoch i ngach luing díobh, gan áireamh a mban ná a ndaoscarshluagh. Ag so a n-anmanna: Breagha mac Breoghain ó ráidhtear Magh Breagh i Midhe; Cuala mac Breoghain ó ráidhtear Sliabh Cuala; Cuailgne mac Breoghain ó ráidhtear Sliabh Cuailgne; Fuad mac Breoghain ó bhfuil Sliabh Fuaid; Muirtheimhne mac Breoghain ó ráidhtear Magh Muirtheimhne; Lughaidh mac Íotha táinig i n-Éirinn do dhíoghail a athar is

p.82

Dála chloinne Míleadh is a gcabhlaigh, ní haithristear aoinní da scéalaibh gur ghabhadar cuan ag Innbhear Sláinghe i n-íochtar Laighean, áit ris a ráidhtear Cuan Locha Garman aniú. Cruinnighid is coimhthionóilid Tuatha Dé Danann 'n-a dtimcheall gur chuireadar ceo draoidheachta ós a gcionn, ionnus gur taidhbhrigheadh dóibh gur dhruim muice an t-oiléan ar a gcionn, agus is de sin ráidhtear Muicinis ré h-Éirinn. Ruaigthear iomorro lé draoidheacht Thuatha Dé Danann mic Mhíleadh ón dtír amach, gur ghabhadar timcheall Éireann, agus do ghabhsad cuan i n-Innbhear Scéine i n-iarthar Mhumhan; agus ar dteacht i dtír dhóibh triallaid go Sliabh Mis go dtarla Banbha go n-a bantracht is go n-a draoithibh orra ann. Fiafruighis Aimhirgin a hainm dhi. ‘Banbha mh'ainm’ ar sí ‘agus is uaim ráidhtear Inis Banbha ris an oiléan-so.’ Triallaid as sin i Sliabh Eibhlinne go dtarla Fódla dhóibh ann, agus fiafruighis Aimhirgin a hainm dhi. ‘Fódla mh'ainm’ ar sí ‘agus is uaim ráidhtear Fódla ris an

p.84

1. Banbha i Sliabh Mis go slóghaibh
   Séithreach tuisleach;
   Fódla i Sliabh Eibhlinne asnach,
   Éire i n-Uisneach.

1. Gach ré mbliadhain do bhíodh soin
   An ríghe ag na flathaibh,
   Éire Fódla is Banbha
   Triúr ban na laoch lánchalma.

Triallaid mic Mhíleadh as sin go Teamhair go dtarladar trí mic Chearmada .i. Eathúr Ceathúr Teathúr go n-a sluagh draoidheachta orra ann; agus iarraid mic Mhíleadh cath nó ceart um cheann na críche ar chloinn Chearmada, agus adubhradar-san go dtiubhradaois breath Aimhirgin a ndearbhráthar féin dhóibh agus dá mbeireadh breath éagcóir orra, go muirbhfidís tré dhraoidheacht é. Is í breath rug Aimhirgin ar chloinn Mhíleadh triall tar a n-ais go h-Innbhear Scéine, is iad féin go líon a sluagh do dhul 'n-a longaibh agus dul feadh naoi dtonn san muir amach, agus dá roicheadh leo teacht i dtír

p.86

XXII.

Iomthúsa chloinne Míleadh triallaid tar a n-ais go i h-Innbhear Scéine, is téid siad 'n-a longaibh feadh naoi dtonn san muir amach, amhail do orduigh Aimhirgin dóibh. Mar do chonncadar draoithe Thuath Dé Danann iad-san ar an muir, do thógbhadar gaoth gháibhtheach gheintlidhe do chuir anfadh ar an muir; agus adubhairt Donn mac Míleadh gur ghaoth draoidheachta í. ‘Is eadh,’ ar Aimhirgin. Leis sin téid Arannán sóisear chloinne Míleadh san seolchrann suas, agus lé sonnadh da dtug an ghaoth tuitis Arannán ar chláraibh na luinge, gur marbhadh amhlaidh sin é. Agus leis sin do dhealuigh luascadh na garbhghaoithe an long 'n-a raibhe Donn ré cách, agus go grod da éis sin do báthadh é féin is lucht na luinge mar aon ris, mar atá ceathrar ar fhichid do laochraidh agus cúigear taoiseach, mar atá Bile mac Brighe Airioch Feabhruadh Buan Breas is Buaidhne agus dá mhnaoi dhéag agus ceathrar amhus agus ochtar ré hiomramh, caogad macaomh ar daltachas; agus is é áit 'n-ar báthadh iad ag na Dumhachaibh ré ráidhtear Teach Duinn i n-iarthar Mhumhan. Agus is ó Dhonn mac Míleadh do báthadh ann ghairmthear Teach Duinn de. Gonadh ag faisnéis bháis Duinn is na n-uasal-so do báthadh mar aon ris atá Eochaidh Ó Floinn san duain darab tosach: Tóisigh na luingse tar lear. Ag so mar adeir:

1. Donn is Bile Buan a bhean,
   Dil is Airioch mac Míleadh,
   Buas Breas Buaidhne go mbloidh,
   Do báthadh ag Dumhachaibh.

p.88

1. Aimhirgin file na bhfear
   Marbh i gcath Bhile Theineadh;
   Marbh Ír ag Sceilig na scál,
   'S is marbh san luing Arannán.

1. Do báthadh cóigear díobh sin
   Do chlannaibh meara Mílidh;
   I gcuantaibh Éireann na rann,
   Lé draoidheacht Thuath Dé Danann:

1. Gleann Fáis 's é an forus fíor,
   Gan imreasan gan imshníomh;
   Fás ainm na mná luaidhtear linn,
   Do marbhadh isin mórghlinn.

p.90

1. Is san gcath soin fós, ní chél,
   Fuair Scota bás is bithég;
   Ó nach maireann i gclí chain
   Fuair a marbhadh san ghleann-sain.
2. De sin atá san leith thuaidh
   Feart Scota san nglionn nglanfhuar;
   Idir an Sliabh láimh ré linn
   Ní cian do cháidh ón gcoimhling.

1. Céadchath mhac Míleadh go mblaidh,
   Ar dteacht a h-Easpáinn éachtaigh,
   Ag Sliabh Mis fá mana leoin,
   Is forus fis is fíreoil.

1. Fágbham san maidin Sliabh Mis,
   Fuaramar ágh is aithis;
   Ó chlannaibh an Daghdha duinn
   Do lannaibh calma comhluinn.

---

p.92

2. Do chuirsiom cath go calma
   Ar shiabhraibh Inse Banbha;
   Dar thuit deich gcéad ceann i gceann
   linn do Thuathaibh Dé Danann.
3. Sé caogad fear dar ndáimh-ne
   do shluagh adhbhal Easpáinne,
   Ag sin a dtorchair dar sluagh,
   Ré heasbhaidh an dá dheaghdhruadh:
4. Uar agus Eithiar na n-each
   ionmhain dias dhána dheimhneach;
   leach ós a leachtaibh go lom,
   'N-a bhfeartaibh Féine fágbhom.

Ochtar iomorro do thaoiseachaibh an tsluaigh do thuit ar muir lé draoidheacht Thuaithe Dé Danann, amhail adubhramar thuas, mar atá Ír i Sceilig Mhichíl, Arannán as an seolchrann Donn go n-a chúigear taoiseach ar n-a mbáthadh ag Teach Duinn. Do thuiteadar fós ocht ríoghna ann .i. dias díobh mar aon ré Donn, mar atá Buan bean Bhile, is Dil inghean Mhíleadh Easpáinne, bean is siúr Dhuinn. Do báthadh iomorro Scéine bean Aimhirgin i n-Innbhear Scéine, gonadh uaithe ghairmthear Innbhear Scéine don abhainn atá i g-Ciarraidhe. Fuair Fial bean Lughaidh mic Íotha bás do náire ar bhfaicsin a nochta da céile ar dteacht ó shnámh dhi; gonadh uaithe ghairmthear Innbhear Féile don abhainn sin ó shoin i le; do marbhadh fós Scota is Fás i g-Cath Sléibhe Mis, amhail adubhramar thuas. Do éagadar fós dias eile dhíobh, mar atá bean Ír is bean Muirtheimhne mic Breoghain; gonadh iad sin na hocht ríoghna is na hocht dtaoisigh do cailleadh do shluagh chloinne Míleadh ó theacht i n-Éirinn dóibh go cur Chatha Tailltean. Ag so síos anmanna an mhóirsheisir sin ban is fearr táinig lé macaibh Míleadh i n-Éirinn do réir an Leabhair Ghabhála: Scota Tea Fial Fás Líobhra Odhbha agus Scéine. Ag so síos suidhiughadh an tseanchaidh air sin, agus

p.94

1. Seacht mná is fearr táinig i le
   Lé macaibh Míleadh uile:
   Tea Fial Fás, feairrde dhe,
   Líobhra Odhbha Scot Scéine.
2. Tea bean Éireamhóin na n-each,
   Is Fial fós fá bean Luighdheach;
   Fás bean Úin mic Oige iar sin,
   Agus Scéine bean Aimhirgin.
3. Líobhra bean Fhuaid, caoin a bla,
   Scota an aontumha is Odhbha;
   Ag sin na mná nachar mhear
   Táinig lé macaibh Míleadh.

1. Atrorchair Mac Gréine geal
   i d-Tailltean lé h-Aimhirgean;
   Mac Cuill lé h-Éibhear an óir,
   Mac Cécht do láimh Éireamhóin.

1. Fódla lé h-Eatan go n-uaill,
   Lé Caichér Banbha go mbuaidh;
   Éire sonn lé Suighre iar sin:
   Is iad oidheadha an trír sin.

p.96

XXIII.

Tar éis iomorro Tuath Dé Danann do dhíbirt, is na h-Éireann do bheith ar a gcumas féin aca, roinnis Éibhear is Éireamhón Éire eatorra; agus do réir druinge ré seanchus, is í roinn do rinneadh eatorra, an leath thuaidh do bheith ag Éireamhón ó Bhóinn is ó Shruibh Broin budh thuaidh; is ón teorainn chéadna budh dheas go Tuinn Clíodhna ag Éibhear . Ag so mar adeir an seancha ar an roinn-se. Éireamhón is Éibhear ard, tosach na duaine:

1. Ar an leith thuaidh, beart gan bhrón,
   Gabhais an fhlaith Éireamhón
   Ó Shruibh Broin, buadhach an roinn,
   Tar gach mbuidhin go Bóainn.
2. Éibhear mac Míleadh go rath
   Do ghabh an leath theas deaghmhaith;
   Ó Bhóinn fuair, fá cródha an roinn,
   Go tuinn inghine Geanoinn.

Téid iomorro cúigear do phríomhthaoiseachaibh shluaigh mhac Míleadh lé h-Éireamhón ar a mhír féin don roinn, agus gabhaid fearann uaidh, agus do rinne gach neach díobh dúnphort 'n-a roinn féin don fhearann. Ag so an cúigear taoiseach do ghabh lé h-Éireamhón , mar atá Aimhirgin Goistean Séadgha Sobhairce is Suirghe. Ag so síos na ríoghrátha do tógbhadh lé h-Éireamhón is lé n-a chúigear taoiseach. Ar dtús do thógaibh sé féin Ráith Beitheach i n-Airgeadros ar bruach na Feoire i n-Osruighe. Do thógaibh fós Aimhirgin Turlach Innbhir Mhóir. Do tógbhadh lé Sobhairce Dún Sobhairce. Do tógbhadh lé Séadgha Dún Deilginse i gcrích Chualann. Do

p.98

Cúig glúine déag is fiche ó Éibhear go h-Ádamh, mar adeir an file:

1. Cúig glúine déag ré a ndeaghoil,
   Is fiche glún geinealoigh,
   Tréad féinneadh gan cruas um chradh
   Suas ó Éibhear go h-Ádamh.

Is í céadfaidh dhruinge oile ré seanchus gurab í roinn do rinne Éibhear is Éireamhón ar Éirinn, da Chúigeadh Mumhan do bheith ag Éibhear; Cúigeadh Connacht is Cúigeadh Laighean do bheith ag Éireamhón; is Cúigeadh Uladh do bheith ag Éibhear mac Ír mic Míleadh agus ag cuid oile do na taoiseachaibh táinig lé macaibh Míleadh; is tríocha céad Chorca Laighdhe san Mhumhain teas tugadar do Lughaidh mac Íotha mac dearbhráthar a seanathar. Agus is móide mheasaim an chéadfaidh sin do bheith fírinneach gurab i Laighnibh do bhí príomhlongport Éireamhóin, mar atá Ráith Beitheach i n-Airgeadros, láimh ré Feoir, agus fós gurab san Mhumhain go bunadhasach do áithigheadar sliocht Éibhir agus sliocht Éireamhóin i g-Connachtaibh is i Laighnibh, agus sliocht Rudhruidhe mic Sithrighe táinig ó Éibhear mac Ír mic Míleadh i n-Ulltaibh. Ón Rudhruidhe sin iomorro ghairmthear Clanna Rudhruidhe do na fíor-Ulltachaibh agus gach drong do na sleachtaibh-se do chuaidh i gcúigeadhaibh a chéile do dhéanamh fearainn is gabháltais, mar atá teacht chloinne Rudhruidhe go Laighnibh .i. sliocht Conaill

p.100

Is ré linn Chormaic mic Airt fós tángadar Déisigh .i. cine do shliocht Éireamhóin, don Mhumhain, gur ghabhadar fearann innte. Is ré linn iomorro Fhiachaidh Muilleathain mic Eoghain Mhóir mic Oiliolla Óluim do bheith i ríoghacht Mumhan táinig Cairbre Músc, duine uasal do shliocht Éireamhóin, ré dán go Fiachaidh, go bhfuair a bhfuil d' fhearann ó Shlighe Dhála .i. Bealach Mór Osruighe go Cnoc Áine Cliach i nduais a dhána, amhail léaghthar i Leabhar Ard Macha, agus is ón g-Cairbre Músc-so ghairthear Múscruidhe Tíre don dá Urmhumhain. Agus go grod da éis sin rángadar cuid do shíol Éibhir mar atá sliocht Cormaic Gaileang i g-Connachtaibh, mar atáid Gaileanga is Luighne, agus is da sliocht Ó hEadhra is Ó Gadhra san leith thuaidh. Agus mar sin da gach aicme is da gach cinéal oile ráinig i dtír oile i n-Éirinn, ní do bhíthin na ronna do rinne Éibhear is Éireamhón do chuadar ionnta;

p.102

Tarla file foghlumtha is cruitire ceoilbhinn .i. Cir mac Cis an file, agus Ónaoi an cruitire, ar an druing táinig lé macaibh Míleadh i n-Éirinn; agus adubhairt Éibhear gurab aige féin do bheidís; adubhairt Éireamhón cheana gurab aige féin do bheidís. Acht cheana is é ordughadh do chuaidh eatorra a roinn ré chéile tré chrannchur do chur ortha; agus tuitis crann Éibhir ar an oirfideach agus crann Éireamhóin ar an bhfile; gonadh ag faisnéis an imreasain-se atáid na roinn-se síos a Psaltair Chaisil:

1. Do chuirsiod crannchor go cóir
   Ar an dias ndána ndíomhóir;
   Go ráinig don fhior a ndeas
   An cruitire cóir coimhdheas.
2. Ráinig fós don fhior a dtuaidh
   An t-ollamh gus an ollbhuaidh;
   Gonadh de sin ráinig smacht
   Ordan agus ollamhnacht,
3. Téidbhinneas ciuil caoine dreann
   I ndeas i ndeisceart Éireann;
   Is amhlaidh bhias go bráth mbras,
   Amhail atá san seanchas.

Tángadar cheithre moghaidh fichead lé macaibh Míleadh i n-Éirinn, agus do bheanadar cheithre maighe fichead a coill iar dteacht i n-Éirinn dóibh, agus is uatha féin ainmnighthear na maighe sin. Ag so anmanna na bhfear soin: Aidhne Ai Asal Méidhe Morbha Midhe Cuibh Cliú Ceara Réir Slán Léighe Lithfe Line Lighean Trea Dula Adhar Airiu Déise

p.104

Tug fós Tea inghean Luighdheach mic Íotha .i. bean Éireamhóin fá deara múr do thógbhail di féin i Liathdruim ré ráidhtear Teamhair aniú; agus is ó Thea inghin Luighdheach ghoirthear Teamhair don tulaigh sin .i. múr Tea.

Do bhádar mic Mhíleadh i gcomhfhlaitheas Éireann feadh bliadhna go dtarla imreasan eatorra fá sheilbh na dtrí ndromonn is fearr do bhí i n-Éirinn .i. Druim Clasaigh i gcrích Mhaine is Druim Beitheach i Maonmhaigh is Druim Finghin i g-Connachtaibh. Is ann sin iomorro tugadh cath idir Éibhear is Éireamhón i n-Uibh Fáilghe ag Brú Bhriodáin ag tóchar idir dá mhagh i dtuaith Ghéisille. Do briseadh d'Éibhear san chath soin; is do marbhadh é féin is triar taoiseach da mhuinntir ann mar atá Suirghe Sobhairce is Goistean. Ag so mar adeir an file ar an ní-se ag faisnéis adhbhair an imreasain:

1. Do roinnsiod Banbha gan brón
   Éibhear agus Éireamhón ,
   Go dtáinig uabhar a mban,
   Bliadhain gan chreich gan chogadh,
2. Do ráidh bean Éibhir na gcath
   Mun budh lé Druim caoin Clasach,
   Druim Beitheach, Druim Finghin finn,
   Nach beith aonoidhche i n-Éirinn.
3. Torchair Éibhear , anba an fear,
   Lé h-Éireamhón mac Míleadh ;
   Fuair i dtuath Géisille a ghoin,
   San maidin ar Maigh Smearthoin.

1. A éigse Banbha go mblaidh,
   An feas daoibh nó an bhfeadbhair,
   Créad fár cuireadh an cath mór
   Ar Éibhear lé h-Éireamhón?

---

p.106

2. Inneosad uaim daoibh-se sain—
   An fáth fá ndearna an fhionghail,
   Um thrí dromannaibh gan dreim
   Is fearr do bhí i n-Éireinn:
3. Druim Finghin Druim Clasaigh cain,
   Druim Beitheach i g-Connachtaibh;
   'Ga gcosnamh sin ní rádh glé.
   Tugadh an t-ár-so, a éigse.

XXIV.

Do ríoghaibh chloinne Míleadh ria g-Créideamh annso, agus fad a bhflaitheasa i n-Éirinn.

Do ghabh Éireamhón , iar mbeith i gcomhfhlaitheas Éireann ré h-Éibhear feadh bliadhna, flaitheas iomlán Éireann cheithre bliadhna déag d' éis mharbhtha Éibhir i g-Cath Airgeadrois, do réir dhruinge ré seanchus, amhail adeir an rann-so:

1. Cheithre bliadhna déag rodfeas
   D'Éireamhón i n-ardfhlaitheas;
   Iar g-Cath Airgeadrois go n-ágh
   Mar ar thuit Éibhear iomlán.

p.108

Adeirid drong ré seanchus gurab é Éireamhón do roinn cúig cúigeadha Éireann d' éis bháis Éibhir ar chuid do na taoiseachaibh do bhí aige. Tug ar dtús Cúigeadh Laighean do Criomhthann Sciathbhéal do Dhomhnannchaibh, duine uasal d' iarmhar bh-Fear m-Bolg. Tug fós dá Chúigeadh Mumhan do cheithre macaibh Éibhir, mar atá Ér Orba Fearón is Feargna. Tug arís Cúigeadh Connacht d' Ún mac Oige agus do Eatan, dias taoiseach da dtáinig leis ón Easpáinn. Mar an gcéadna do fhágaibh Cúigeadh Uladh ag Éibhear mac Ír .i. mac a dhearbhráthar féin.

Is i bhflaitheas Éireamhóin iomorro tángadar Cruithnigh .i. Picti, sluagh do thriall ón Tracia, go h-Éirinn; agus do réir Chormaic mic Cuileannáin 'n-a Psaltair is é fáth fár fhágbhadar an Tracia tré mar do thogair Policornus, rí na Tracia, inghean álainn aontumha do bhí ag Gud ardtaoiseach na g-Cruithneach d' éigniughadh, agus iad féin i seilbh bhuannachta na críche. Ar n-a bhraith cheana do Ghud agus da Chruithneachaibh go raibhe an rí ar tí na hinghine d' éigniughadh, marbhthar leo é, agus tréigid an tír uime sin, agus triallaid ó chrích go crích go rochtain na Fraingce dhóibh mar a bhfuaradar congbháil buannachta agus fearann ó rígh Frangc áit ar thógbhadar cathair ris a ráidhtear Pictauium ó na Pictibh .i. Cruithnigh lér tógbhadh í. Agus mar do chualaidh rí Frangc teist scéimhe na hinghne do thogair a beith 'n-a leannan leaptha

p.110

Is iad fá taoisigh don chabhlach soin Gud agus a mhac Cathluan; agus is uime do cheangail Criomhthann cáirdeas riú, do bhrígh go rabhadar dronga d' uaislibh na Breataine da ngairthí Tuatha Fiodhgha ag gabháil neirt i bh-Fothartaibh do gach leith do bhun na Sláinghe. Is amhlaidh do bhádar an drong soin agus neimh ar arm gach aoin aca, ionnus madh beag nó mór an chréacht do-níthí leo ní ghabhadh leigheas ar bith greim don othar go bhfaghadh bás. Agus do chualaidh Criomhthann go raibhe draoi deigheolach da ngairthí Trostán i bhfochair na g-Cruithneach do-bhéaradh leigheas dó féin agus da mhuinntir i gcoinne na neimhe do bhíodh ar armaibh Tuaithe Fiodhgha; agus do fhiafruigh do Throstán créad an leigheas do dhéanadh i n-aghaidh neimhe arm na druinge úd do luaidheamar. ‘Cuirthear leat,’ ar Trostán, ‘trí caogad bó mhaol fhionn da gcrúdh is cuirthear an lacht do géabhthar uatha i log ar

p.112

1. Ard Leamhnachta san tír theas,
   Fionnadh gach án is éigeas;
   Créad ó ngairthear ainm an fhuinn
   Do ghabh ó aimsir Chriomhthuinn;
2. Criomhthann Sciaithbhéal é ro ghabh,
   Do shaoradh ár a churadh;
   Da ndídean ar ghéirneimh arm
   Na n-athach n-uathmhar n-athgharbh.
3. Seisear Cruithneach, ro chinn Dia,
   Tángadar a tír Thracia;
   Soilen Ulpia Neachtain nár
   Aonghus Leathan is Trostán.
4. Ro thiodhnuic Dia dhóibh tré ghus
   Da n-íoc ar ghéarghoimh othrus,
   'S da ndídean ar ghéirneimh arm
   Na n-athach reachtmhar rógharg.
5. Is é fíreolas fuair dóibh
   Draoi na g-Cruithneach, fá chéadóir
   Trí chaogad bó mhaol don mhaigh
   Do bhleodhan i n-aon chuthaigh.
6. Do cuireadh an cath go cacht
   Mu'n log a raibhe an leamhnacht;
   Do mhuidh an cath go calma
   Ar athachaibh Ardbhanbha.

Dála na g-Cruithneach ann sin, mar atá Gud is Cathluan a mhac, cuirid rompa neart Laighean do ghabháil; agus mar

p.114

1. Cruithnigh do ghabhsad iardtain
   Ar dtigheacht a h-Éireannmhaigh;
   Deich rígh is seascad ríoghrán
   Do ghabh díobh an Cruitheanchlár.
2. Cathluan an céidrí dhíobh sain,
   Inneosad daoibh go cumair;
   Ro b'é an rí déidheanach díobh
   An cur calma Constaintín.

Acht cheana anais Trostán Draoi is an cúigear Cruithneach oile luaidhtear san laoidh thuas i n-Éirinn d'éis Chathluain,

p.116

XXV.

Do ghabhsad trí mic Éireamhóin da éis féin ríoghacht Éireann trí bliadhna, mar atá Muimhne Luighne is Laighne. Trí bliadhna dhóibh i gcomhfhlaitheas go bás Mhuimhne i Maigh Cruachan agus gur marbhadh Luighne is Laighne lé macaibh Éibhir i g-Cath Arda Ladhrann.

Do ghabhadar cheithre mic Éibhir, Ér Orba Fearón is Feargna ríoghacht Éireann bladh do bhliadhain, gur mharbh Írial Fáidh mac Éireamhóin iad i ndíoghail a dhá bhráthar .i. Luighne is Laighne.

Do ghabh Írial Fáidh mac Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna, óir ní raibhe sliocht ar an dtriúr dearbhráthar do bhí aige do ba sine ioná é féin. Taire sin an tan ráinig Irial san ríoghacht is do ghabh oirbheart is arrachtas ré a ais, do marbhadh cheithre mic Éibhir leis, mar atá Ér Orba Fearón Feargna, i ndíoghail a dhá bhráthar do marbhadh leo-san.

Do réidheadh sé maighe déag a coill i n-Éirinn i bhflaitheas Íriail. Ag so síos a n-anmanna: Magh Reichead i Laoighis; Magh Neiliu i Laighnibh; Magh Comair, Magh Seiliu i n-Uibh Néill; Magh Sanais i g-Connachtaibh; Magh nInis i n-Ulltaibh; Magh Midhe, Magh Luinge i g-Ciannachta; Magh Téacht i n-Uibh mac Uais; Magh Fearnmhuighe i n-Oirghiallaibh; Magh Foithin sna h-Iartharaibh; Magh Cobha i n-Uibh Eachach; Magh Cuma

p.118

An bhliadhain da éis sin do lingeadar na trí haibhne da ngoirthear na trí Fionna fá thír i n-Ulltaibh. An bhliadhain 'n-a dhiaidh sin do bhris Írial cheithre catha. An céadchath, Cath Arda Ionmhaith i d-Teathbha, mar ar thuit Stirne mac Duibh mic Fomhóir; an dara cath, Cath Teannmhaighe tug Írial d'Fhomhórchaibh, áit ar thuit rí Fomhórach dar bh'ainm Echtghe Ethcheann; an treas cath, Cath Lochmhaighe, i n-ar thuit Lughroth mac Mogha Feibhis; an ceathramhadh cath, Cath Cúile Márta mar ar bhris do cheithre macaibh Éibhir. Gonadh uime sin agus ag faisnéis na ngníomh soin, atá an duain darab tosach an rann-so síos:

1. Irial sóisear na clainne,
   Mac ríogh Fódla foltchaime,
   Rí Sléibhe Mis, rí Macha,
   Do bhris cheithre cruadhchatha.

Do ghabh Eithrial mac Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan. Is ré linn an Eithriail-se do beanadh seacht machaire a coill i n-Éirinn, mar atá Teannmhagh i g-Connachtaibh; Magh Lioghat agus Magh m-Bealaigh i n-Uibh Tuirtre; Magh Géisille i n-Uibh Fáilghe; Magh Ochtair i Laighnibh; Lochmhagh i g-Connachtaibh; Magh Rath i n-Uibh Eachach; agus iar gcaitheamh fichid bliadhan i bhflaitheas Éireann dó do marbhadh lé Conmhaol mac Éibhir é i g-Cath Raoireann i Laighnibh.

p.120

Do ghabh Tighearnmhas mac Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna is dá fhichidh, nó do réir dhruinge oile seascad bliadhan; agus do bhris an Tighearnmhas-so seacht gcatha fichead ar shliocht Éibhir, mar atá Cath Éille 'n-ar thuit Rochorb mac Golláin; agus Cath Cumair; Cath Maighe Téacht; Cath Lochmhaighe i n-ar thuit Deighiarna mac Guill mic Golláin; Cath Cúile hAird i Maigh Inis; Cath Cúile Fraocháin; Cath Athghuirt i Seimhne; Cath Arda Niadh i g-Connachtaibh; agus Cath Cairn Fhearadhaigh mar ar thuit Fearadhach mac Rochuirb mic Golláin; Cath Cluana Cuasa i d-Teathbha; Cath Comhnuidhe i d-Tuaith Eibhe; Cath Cluana Muirisc i dtuaisceart Bréithfne; agus Cath Cúile Fabhair ar Earbhus; agus seacht gcatha i Lughlachta ar Loch Lughdhach i n-aonló; agus dá Chath Cúile i n-Airgeadros, agus Cath Reibh mar ar marbhadh urmhór shleachta Éibhir lé Tighearnmhas.

An bhliadhain da éis sin do bhrúchtadar naoi locha fá thír i n-Éirinn, mar atá Loch Cé, tar Magh Sulchair do ling; agus Loch n-Aillinne i g-Connachtaibh; Loch n-Iairn; Loch

p.122

Is é an Tighearnmhas céadna fuair mianach óir ar dtús i n-Éirinn, agus Uchadán ainm an chearda do bhíodh ag bruithneadh an óir dó. I bh-Fothartaibh oirthir Lithfe do bhíodh ag a bhearbhadh. Is ré linn Tighearnmhais do cuireadh corcair is gorm is uaine ar éadaighibh ar dtús i n-Éirinn. Is ré n-a linn fós do cuireadh gréasa is corthaire is cumhdaighthe ar bhrataibh ar dtús i n-Éirinn. Is é mar an gcéadna do chuir mar nós i n-Éirinn aondath i n-éadach moghaidh, dá dhath i n-éadach an aithigh; a trí i n-éadach an amhais nó óigthighearna, a ceathair i n-éadach bhrughaidh, a cúig i n-éadach flaithe tuaithe, a sé i n-éadach ollamhan is i n-éadaighibh ríogh is bainríoghan. Agus is é áit i n-a bhfuair Tighearnmhas féin bás ar Maigh Sléacht agus trí ceathramhna d'fhearaibh Éireann mar aon ris oidhche Shamhna agus iad ag adhradh do Chrom Chruaidh ríghiodhal Éireann. Óir is é an Tighearnmhas-so thionnscain iodhaladhradh do dhéanamh ar dtús do Chrom Chruaidh (amhail do rinne Zoroastres san n-Gréig) timcheall chéad bliadhan iar dteacht i n-Éirinn dóibh; agus is ó na sléachtaibh do-nídís fir Éireann don iodhal ráidhtear Magh Sléacht ris an machaire gcéadna soin atá san m-Bréithfne. Adeirid drong ré seanchus go raibhe Éiré seacht mbliadhna gan rígh uirre d'éis bháis Thighearnmhais i mórdháil Mhaighe Sléacht, agus gurab é Eochaidh Faobharghlas mac Conmhaoil do ghabh ríoghacht Éireann da éis. Gidheadh ní fíor dhóibh é; óir adeir an Réim Ríoghruidhe gurab é Eochaidh Éadghothach do shliocht Luighdheach mic Íotha do ghabh í.

p.124

Do ghabh Cearmna is Sobhairce dá mhac Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann dá fhichid bliadhan, agus fá hiad céidríogha Éireann do Ulltaibh iad; agus do roinneadar ríoghacht Éireann eatorra; agus is í teora do bhí san roinn sin, ó Innbhear Colpa ag Droichead Átha go Luimneach Mumhan, agus an leath budh thuaidh ag Sobhairce; agus do rinne dún ar a leith féin .i. Dún Sobhairce. Do ghabh Cearmna an leath budh dheas, agus do rinne dún láimh ré fairrge theas .i. Dún Cearmna agus is ris ráidhtear Dún Mic Pádraig i gcrích Chúirseach aniú. Do thuit Sobhairce lé h-Eochaidh Meann mac ríogh Fomhóire. Do thuit Cearmna lé h-Eochaidh Faobharghlas mac Conmhaoil i g-Cath Dúin Cearmna.

Do ghabh Eochaidh Faobharghlas mac Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann fiche bliadhan; agus is uime do gairthí Eochaidh Faobharghlas de, óir fá glas géarfhaobhrach a dhá shleigh. Agus is é do chuir na catha-so romhainn ar shíol Éireamhóin, mar atá Cath Luachra Deaghaidh i n-Deasmhumhain; Cath Fosaidh Dá Ghort; Cath Cumair na dTrí n-Uisce; Cath Tuama Dreagain i m-Bréithfne; is Cath Droma Liatháin. Do réidhigheadh seacht maighe a coill i n-Éirinn leis, mar atá Magh Smeathrach i n-Uibh Fáilghe; Magh Laighne agus Magh Luirg i g-Connachtaibh; Magh Leamhna, Magh nIonair, Magh Fubhna is Magh Dá Ghabhal i n-Oirghiallaibh. Agus do thuit an t-Eochaidh-se lé Fiachaidh Labhruinne mac Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearmhais i g-Cath Carman.

Do ghabh Fiachaidh Labhruinne mac Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearmhais mic Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh

p.126

Is é mac an Fhiachach-so .i. Aonghus Ollbhuadhach do bhris iomad cath ar na Cruithneachaibh is ar na seanBhreathnaibh do bhí i n-Albain, agus do chuir Alba fá smacht iomlán na n-Gaedheal ar dtús, tar ceann ó aimsir Éireamhóin mic Míleadh go raibhe cíoscháin ag Gaedhealaibh orra. Tuairim dá chéad go leith bliadhan d'éis mhac Míleadh do theacht i n-Éirinn do cuireadh Alba fá smacht is fá chíos lé h-Aonghus Ollbhuadhach mac Fiachach Labhruinne; agus is é an Fiachaidh Labhruinne-se tug cheithre catha ar shíol Éibhir, mar atá Cath Fairrge, Cath Gallaigh, Cath Sléibhe Feimhion, is Cath Sléibhe Bealgadáin mar ar thuit sé féin lé h-Eochaidh Mumhó mac Mo Feibhis.

Do ghabh Eochaidh Mumhó mac Mo Feibhis mic Eochach Faobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann bliadhain is fiche, gur thuit lé h-Aonghus Olmucaidh i g-Cath Cliach.

p.128

XXVI.

Do ghabh Aonghus Olmucaidh mac Fiachach Labhruinne mic Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearnmhais mic Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann ocht mbliadhna déag, agus do réir dhruinge oile bliadhain is fiche. Is uime ghairthear Aonghus Olmucaidh dhe ón fhocal-so oll .i. mór agus muca, do bhrígh gurab aige do bhádar na muca fá mó i n-Éirinn 'n-a ré; agus is leis do cuireadh na catha-so síos, mar atá Cath Cléire, Cath Sléibhe Cailge mar ar thuit Baiscionn, agus Cath Maighe Éinsciath i g-Connachtaibh, agus Cath Glaise Fraocháin mar ar thuit Fraochán Fáidh, agus caogad cath ar Chruithneachaibh is ar Fhearaibh Bolg agus ar lucht Orcades. Tomhaidhm trí loch 'n-a ré: Loch Éinbheithe i n-Oirghiallaibh, Loch Sailgheadáin agus Loch n-Gasáin i Maigh Luirg. Is 'n-a aimsir do réidhigheadh na maighe-se síos a coill, mar atá Magh Glinne Dearcon i g-Cinéal Chonaill; Magh nÉinsciath i Laighnibh; Magh Cúile Caol i m-Boghaine; Aolmhagh i g-Callruidhe; Magh Mucruimhe i g-Connachtaibh; Magh Luachra Deaghaidh is Magh Archaill i g-Ciarraidhe Luachra. Agus i g-Cath Sléibhe Cua do marbhadh Aonghus Olmucaidh féin lé h-Éanna mac Neachtain do Mhuimhneachaibh; agus adeirid cuid oile aca gurab é Éanna Airgthioch do mharbh é i g-Cath Carman; agus is í an chéadfaidh dhéidheanach is fírinnighe do réir na duaine darab tosach, Aonghus Olmucaidh atbath. Agus fós tig an Réim Ríoghruidhe leis an gcéadfaidh gcéadna.