Corpus of Electronic Texts Edition

Background details and bibliographic information

Regimen na Sláinte

Author: [unknown]

File Description

Séamus Ó Ceithearnaigh

Electronic edition compiled by Beatrix Färber

Proof corrections by Ruth Murphy, Mícheál Ó Geallabháin, Benjamin Hazard

Funded by University College, Cork

1. First draft, revised and corrected.

Extent of text: 25,000 words

Publication

CELT: Corpus of Electronic Texts: a project of University College, Cork
College Road, Cork, Ireland—http://www.ucc.ie/celt

(2009)

Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: L600009A

Availability [RESTRICTED]

Available with prior consent of the CELT project for purposes of academic research and teaching only.

Copyright for this edition lies with the estate of James Carney. The electronic version is by kind permission of the copyright holder.

Sources

    Printed sources for Latin text
  1. Regimen sanitatis magnini mediolanensis medici famosissimi attrebacensi episcopo directum. ... printed in Paris by Felix Baligault for Claude Jaumar and Thomas Julian; undated 'but treated by bibliophiles an an incunabulum and given the approximate date 1500; vide Brunet, Manuel du Libraire' (Ó Ceithearnaigh, 'Regimen' p xii).
  2. Regimen Sanitatis Arnaldi de Villa nova quem Magninus Mediolanensis sibi appropriauit addendo et immutando nonulla. [in the collected works of Arnaldus de Villanova, edited and annotated by Nicholas Taurellus, printed at Basle, 1585.]
    MS sources for Irish translations of 'Regimen na Sláinte'.
  1. Dublin, Royal Irish Academy, MS 24 P 26; 486 pages; the text is on pp 353-486, dated 1469. 'With the exception of pp. 470-482, and occasional short passages, there appears to be only one hand—that of Donnchad óg Ó hÍceadha—in the textual portion of the book.' (Ó Ceithearnaigh 'Regimen' p xxv). Manuscript images are available at the ISOS website.
  2. Dublin, Royal Irish Academy, MS 12 Q 4 (a 19th century transcript of H).
  3. Dubiln, Trinity College Library, MS H 2 13; 222 pages, written in double columns; the text is on pp 126-186. On p. 121b, a note dates the MS to 'anno domini 1486' and a colophon follows, however, from this the name of the scribe has been erased.
    Selected secondary literature
  1. Carl Gottlob Kühn, Claudii Galenii opera omnia, (Lipsiae [Leipzig] 1821–33; repr. Hildesheim: Olms 1985).
  2. Oswald Cockayne (ed. & trans.), Leechdoms, wortcunning and starcraft of early England; being a collection of documents, for the most part never before printed, illustrating the history of science in this country before the Norman Conquest. 3 vols. (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, 35). 1864–1866.
  3. James J. Walsh, Medieval medicine. London: Black 1920.
  4. John D. Comrie, History of Scottish medicine, London, Published for the Wellcome historical medical museum by Baillière, Tindall & Cox 1932.
  5. Lynn Thorndike, 'A mediaeval sauce-book', Speculum 9 (1934) 183–190.
  6. Erich Schöner, Das Viererschema in der antiken Humoralpathologie (Wiesbaden 1964).
  7. Francis Shaw, S. J., 'Irish medical men and philosophers', in: Seven Centuries of Irish Learning, 1000–1700, ed. by Brian Ó Cuív (Cork: Mercier Press 1971) 94.
  8. Vivian Nutton, 'The chronology of Galen's early career', Classical Quarterly 23 (1973) 158–171.
  9. Owsei Temkin, Galenism. Rise and Decline of a Medical Philosophy (Ithaca/London 1973).
  10. Edward Grant (ed.), A source book in medieval science. (Cambridge, Massachussetts: Harvard University Press 1974).
  11. Nessa Ní Shéaghda, 'Translations and Adaptations in Irish' (Statutory Lecture 1984, School of Celtic Studies), (Dublin: Institute for Advanced Studies 1984).
  12. Terence Scully, 'The "Opusculum de saporibus" of Magninus Mediolanensis', Medium Aevum 54 (1985) 178–207.
  13. Peter Brain, Galen on bloodletting: A study of the origins, development and validity of his opinions, with a translation of three works (Cambridge 1986).
  14. Marilyn Deegan and D. G. Scragg (eds.), Medicine in early medieval England. Centre for Anglo-Saxon Studies, University of Manchester 1989.
  15. Nancy G. Siraisi, Medieval and Early Renaissance Medicine. (London: Univ. of Chicago Press 1990).
  16. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Irish medical manuscripts', Irish Pharmacy Journal 69/5 (May 1991) 201–2.
  17. Fridolf Kudlien and Richard J. Durling (edd), Galen's Method of Healing. Proceedings of the 1982 Galen Symposium (Studies in Ancient Medicine 1) (Leiden: Brill 1991).
  18. Sheila Campbell, Bert Hall, David Klausner (eds.), Health, disease and healing in medieval culture. (London: Macmillan 1992).
  19. Luis García Ballester, 'On the origin of the six non-natural things in Galen', in: J. Kollesch and D. Nickel (eds), Galen und das hellenistische Erbe (Stuttgart 1993) 105–115.
  20. Luis García Ballester, Roger French, Jon Arrizabalaga and Andrew Cunningham (eds), Practical medicine from Salerno to the black death (Cambridge: Cambridge University Press 1994).
  21. P. N. Singer, Galen. Selected Works. Translated with an introduction and commentary. (Oxford: Oxford University Press 1997).
  22. Margaret R. Schleissner (ed.), Manuscript sources of medieval medicine: a book of essays. (New York: Garland 1995).
  23. Carol Rawcliffe, Medicine & society in later medieval England. [1066–1485] (Stroud: Alan Sutton Publications 1995).
  24. Faye Getz, Medicine in the English Middle Ages. (Princeton 1998).
  25. Mirko D. Grmek, Bernardino Fantini, (eds) Western Medical Thought from Antiquity to the Middle Ages. [Translated from the Italian by Anthony Shuugar.] (Cambridge, Massachussetts: Harvard University Press 1999).
  26. Jerry Stannard, Herbs and Herbalism in the Middle Ages and Renaissance; edited by Katherine E. Stannard and Richard Kay. (Aldershot 1999).
  27. Jerry Stannard, Pristina medicamenta: ancient and medieval botany; edited by Katherine E. Stannard and Richard Kay. (Aldershot 1999).
  28. D. R. Langslow, Medical Latin in the Roman Empire, (Oxford: Oxford University Press 2000).
  29. Fergus Kelly, 'Medicine and Early Irish Law', in: J. B. Lyons (ed.), Two thousand years of Irish medicine (Dublin 1999) 15–19. Reprinted in Irish Journal of Medical Science vol. 170 no. 1 (January-March 2001) 73–76.
  30. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Medical writing in Irish', in: J. B. Lyons (ed.), Two thousand years of Irish medicine (Dublin 1999) 21-26. Published also in Irish Journal of Medical Science 169/3 (July-September 2000) 217–20 (available online at http://www.celt.dias.ie/gaeilge/staff/rcsi1.html).
  31. Helen M. Dingwall: A History of Scottish Medicine: Themes and Influences. (Edinburgh: Edinburgh University Press 2003).
  32. Lea T. Olsan, 'Charms and prayers in medieval medical theory and practice', Social History of Medicine, 16/3 (2003). Oxford: Oxford University Press 2003. (A link to this article is available online on http://www3.oup.co.uk/sochis/hdb/Volume_16/Issue_03/).
    The edition used in the digital edition
  1. Regimen na Sláinte (Regimen Sanitatis Magnini Mediolanensis). Séamus Ó Ceithearnaigh (ed), First edition [First of 3 volumes] Oifig an tSoláthair (Stationery Office)Baile Átha Cliath (Dublin) (1942) . Leabhair o Láimhsgríbhnibh. , No. 9

Encoding

Project Description

CELT: Corpus of Electronic Texts

Sampling Declaration

The present text represents pages 105-225 of volume 1. Footnotes are retained in the notes or incorporated in the text. The Irish translation is available in a separate file.

Editorial Declaration

Correction

Text has been checked and proofread twice. All corrections and supplied text are tagged.

Normalization

The electronic text represents the edited text. Text supplied by the editor is marked sup resp="JCa"; and where mentioned in the edition, the source for the supplied text is indicated. Corrections to the text made by the author from the original text from manuscript J are marked corr sic resp="". The references to the corresponding lines of the Irish text in the Latin text have been rendered as supplied text sup resp="JCa" supra 333 as there is no one to one correspondence in the structure of the Latin text and Irish translation.

Quotation

Quotations from written works are rendered qt. Citations are tagged cit. This element contains bibl and qt elements.

Hyphenation

Soft hyphens are silently removed. Words containing a hard or soft hyphen crossing a page-break have been placed on the line on which they start. Notae augentes -sa, -se, -si have been hyphenated off. Instances of nasalisation have been hyphenated off.

Segmentation

div0=the whole treatise; div1=the part; div2=the chapter; div3= occasional subsections of the chapters. Paragraphs are numbered in line with the printed edition, page-breaks are marked pb n=""; milestones are marked mls unit="MS page/column" n="".

Interpretation

Editiorial additions in author's notes, such as 'etc.' are in square brackets. Names of persons are tagged as name type="person" and capitalized. The reg attribute of the name tag contains a regularized form of the name to facilitate searching.

Canonical References

This text uses the DIV2 element to represent the chapter.

Profile Description

Created: The Latin original was written Date range: 1329-1334.

Use of language

Language: [LA] The text and some footnotes are in Latin.
Language: [GA] The footnotes are in Irish.
Language: [EN] The introduction is in English.

Revision History


Corpus of Electronic Texts Edition: L600009A

Regimen na Sláinte: Author: [unknown]


p.105

Regimen Sanitatis

supra 1 Nunc autem in hoc opere quinque ponam partes principales. Quarum prima est de quibusdam que antecedunt regulas regiminis sanitatis. Secunda est de regulis regiminis sanitatis ex rebus naturalibus sumptis. Tertia est de regulis regiminis sanitatis sumptis a rebus non naturalibus in generali et speciali. Quarta est de regulis regiminis sanitatis sumptis a rebus contra naturam. Quinta est de quibusdam instrumentis quibus vtimur in regimine sanitatis.

Prima pars continet duo capitula. Primum de necessitate huius operis scilicet regiminis sanitatis. Secundum ad sciendum quid sit sanitas.

Secunda pars continet septem capitula. Primum de regulis sumptis a complexione naturali totali. Secundum de sumptis a sexu. Tertium de sumptis ab etate. Quartum de sumptis a lapsu naturali. Quintum de sumptis ab habitudine. Sextum de sumptis a diuersitate membrorum. Septimum de regulis appropriatis sexui femineo.

supra 29 Tertia pars continet viginti sex capitula. Primum est de regulis sumptis ex parte quattuor elementorum nostro corpori occurrentium ab


p.106

extra. Secundum est de exercitio. Tertium de fricatione. Quartum de balneo. Quintum de coitu. Sextum de comestis ei bibitis in generali. Septimum de somno et vigilia. Octauum de accidentibus anime. Nonum de temporibus anni. Decimum de granis pannificum. Vndecimum de leguminibus. Duodecimum de fructibus. Decimumtertium de oleribus. Decimumquartum de radicibus. Decimumquintum de fungis. Decimumsextum de truffulis seu hydris. Decimumseptimum de carnibus. Decimumoctauum de piscibus. Decimumnonum de animalium superfluitatibus. Vicesimum de saporibus. Visesimum primum de potibus naturalibus et artificialibus. Vicesimumsecundum de indumentis. Vicesimumtertium de volentibus continere. Vicesimumquartum de iter agentibus. Vicesimumquintum de transfretantibus. Vicesimum sextum de confectionibus et earum vsu.

supra 57 Quarta pars continet quinque capitula. Primum est de his qui parati sunt cadere in egritudinem. Secundum est de preseruando a pestilentia. Tertium est de preseruando a veneno. Quartum est de conualescentibus. Quintum est de consuetudine.

Quinta pars continet nouem capitula. Primum est de flegbothomia. Secundum est de ventosis. Tertium est de sanguisugis. Quartum est de


p.107

cauteriis. Quintum est de farmatia. Sextum de vomitu. Septimum de clysteribus. Octauum de suppositoriis. Nonum de pessariis.

Capitulum primum: De necessitate regiminis sanitatis

supra 73 Quod regimen sanitatis sit necessarium: duplici via inuestigare conuenit. Prima quidem via sumitur ex variabilitate corporis humani. Corpus enim humanum est variabile et transmutabile: non seruans consistantiam quam habuit a generationis principio. Materia enim nostrorum corporum sunt duo spermata quae sunt humida & liquida et multum passibilia: humidum enim est multum1 passibile. Ex his autem duobus spermatibus cum sanguine menstruo mulieris generantur membra spiritus et calores innati2: sic quidem quod ex grossiori et corpulentiori parte generantur membra et ex subtiliori calor et spiritus: et hec est opinio Aristotelis et3 Avicennae et propter hoc opinantur aliqui quod sperma masculi quod est subtilius et spirituosius semine mulieris vel sanguine menstruo: conuertitur in spiritum qui cordi comparatur4 et aliis membris sicut radix ramo. Ramus enim


p.108

sicut oritur a radice sic cor et alia membra a tali spiritu suam traxerunt originem.5 Cum ergo materie nostrorum corporum sint valde passibiles propter earum limositatem et humiditatem. Sumus enim generati in fine limositatis et humiditatis: non est mirum si corpora nostra sint multum passibilia. Non enim sumus sicut lapides aut metalla a quibus parum aut nichil resolui potest nisi in temporibus valde longis. Et quia corpora nostra vt ostensum est sunt multum variabilia ex quo faciliter labi possunt extra terminos proprie sanitatis: indiguerunt regimine conseruante supra 107 quod vocatur regimen sanitatis. Non autem est hoc sanitatis regimen necessarium vt nos tueatur a morte: sed vtile est propter duo incommoda specialiter euitanda: quorum primum est nimis cita6 humidi radicalis consumptio. Secundum est humorum putrefactio. Si enim erretur in regimine anticipari poterit humidi radicalis consumptio: sicut contingit in ieiunantibus et laborantibus excessiue. Poterit etiam suffocari calidum innatum: sicut contingit in dormientibus &7 comedentibus excessiue & quiescentibus. Poterit etiam contingere in humoribus putrefactio & ebulitio: sicut patet in vtentibus rebus participantibus caliditate extranea et humiditate accidentali vaporosa: talia enim

p.109

sunt corpora8 nata putrefieri et ebulitionem suscipere: de quibus in processu plenius apparebit. Sic ergo patet prima via ad inuestigandum regimen sanitatis esse necessarium & vtile. supra 126Secunda via ad inuestigandum9 idem sumitur ex diuersitate rerum non naturalium quibus necessario indiget corpus humanum10 sicut sunt cibus & potus: aer: inanitio et repletio: somnus et vigilia: motus & quies et anime accidentia. Hec enim res dicuntur non naturales: quia eis contingit bene et male vti. Vnde circa cas contingit errare et bene agere. Et ideo circa vsum talium indigemus arte quia habetur ab Aristotele vii. ethico quod ars est de his circa que contingit errare et recte agere. Potest enim aliquis errare in vsu cibi & potus: et sic de omnibus aliis & eisdem bene vti. Bene igitur est vtile habere artem euitandi malum vsum et prosequendi bonum: sicut in virtutibus & in aliis artibus est videre.

11

Capitulum secundum: Ad sciendum quid sit sanitas et quot modis dicatur

supra 146 Non est possible sanitatem custodire semper. Nam semper custodire omnifariam ignoramus.12


p.110

In hoc ergo capitulo dicemus primo quid est sanitas. Secundo quot modis dicitur sanitas. Nec intendimus loqui nisi de hominis sanitate vel aliorum ab homine vt veniant forsitan ad vsum hominis. Vnus quisque autem hominum dicit se forte sanum cum potest13 in14 operationes solitas sine sensibili lesione. Verbi gratia. Si oculus potest15 in actu videndi consuetum sine omni lesione sensibili: dicitur sanus: et similiter in omnibus aliis membris. Dicamus ergo quod sanitas est vna bona dispositio corporis humani per quam agit vel patitur actionem vel passionem ei debitam secundam naturam absque notabili lesione. Hec autem dispositio est originaliter & primo in membris homogeniis seu similibus16 puta in osse et carne et consimilibus17: et vocatur commensuratio in quattuor primis qualitatibus: puta in calido: frigido: humido et sicco. Talis igitur commensuratio est sanitas consimilium et est complexio vel proprietas consequens complexionem vel concomitans. supra 172Amplius dispositio bona que est sanitas: secundo est in membris heterogeneis18 seu officialibus: puta in manu: pede cerebro: et corde. Hec autem sanitas non solum est commensuratio calidorum: frigidorum: humidorum & siccorum: sed etiam quantitas19

p.111

membrorum numerorum figurarum & situum. Vnde ad hoc quod manus & pes possint in solitas operationes sine lesione insensibili20 non sufficit temperamentum complexionis quod consistit in commensuratione calidorum frigidorum humidorum & siccorum: immo oportet manum esse debite quantitatis et debite figure debiti situs et habere digitos determinati numeri. Et quia membra organica componuntur ex similibus et ab eis dependent: sanitas organicorum dependet a sanitate consimilium. Et quia totum corpus est21 compositum ex diuersis membris consimilibus et organicis: sanitas vltimo reperitur in toto. Vnde ex omnium membrorum coalternatione tam principalium quam non principalium tam simplicium quam organicorum22 sanitas resultat totius corporis. Sic igitur ad sanitatem totius corporis requiritur commensurabilitas membrorum consimilium et coequalitas organicorum: & requiritur etiam vnitas iri vtrisque. Vnde solutio continuitatis quo ad similia vel contiguitatis23 quo ad officialia impedit corporis sanitatem. Sic ergo patet quid est sanitas de cuius regimine nos intendimus.24 supra 204 Nunc restat ostendere quot modis dicatur sanitas quantum spectat ad propositum

p.112

nostrum. Propter quod sciendum est quod sanitas25 non in indiuisibili consistit quod apparet primo inducentibus26 in diuersa membra27 quorum non est eadem sanitas cum appareat manifeste ea habere diuersas complexiones & diuersas compositiones & per consequens diuersas sanitates quod est bene rationabile cum habeant diuersas operationes. Et talis diuersitas28 arguit diuersam sanitatem. Galie. iii. de morbo.29 Si quidem sanitas dispositio est factiua30 actus. Hoc etiam31 apparet diuersitatem considerantibus etatum. Vnde puer non est eiusdem sanitatis punctualis sibi ipsi seni. Vnde secundum aliam et aliam etatem est alia & alia complexio et per consequens alia et alia sanitas: et per consequens indiget alio et alio regimine: et similiter diuersa membra indigent diuerso regimine sicut posterius apparebit. Aristotel. v. phisico32 immo33 non est eadem sanitas mane et vespere: sunt enim corpora nostra in continua alternatione: et sic continue aliter se habent quam prius34: et sic sanitas non in indiuisibili consistit. Hoc idem patet ex diuersitate sexuum. Alia est enim sanitas masculi et femelle. Hoc etiam patet ex diuersitate regionum. Nam homines diuersarum regionum

p.113

sunt diuersarum complexionum et per consequens sanitatum.35 Hoc etiam patet ex diuersitate complexionum naturalium. Nam homines diuersarum complexionum sunt diuersarum sanitatum. Vnde sanitas colerici alia est a sanitate fleumatici36 et sanitas temperati alia a sanitate lapsi.37 Vnde sanitatis latitudo est valde magna: est tamen dare vnam sanitatem aliis perfectiorem.38 Et est sanitas corporis temperati in specie humana que etiam sanitas in indiuisibili non consistit propter aliqua superius tacta.39

Secunda pars

De regulis sumptis a complexione naturali

supra 246 Quoniam diuersorum hominum sunt diuerse complexiones totales: immo non est possible duos homines simul esse eiusdem complexionis totalis secundum gradum consequens est quod diuersi homines indigent diuerso regimine sanitatis. Gal. iii.40 tegni. Cum enim regimen sanitatis sit per similia si complexiones diuersorum hominum41 sunt differentes oportet quod per


p.114

differentiam conseruentur. Et omnino eidem42 conuenit si dicatur quod regimen sanitatis non43 est per similia vt multi44 dicunt de corporibus multum lapsis. Nam sicut lapsi qui debent regi non per similia vt multi dicunt45 sed per contraria sunt diuersi sic etiam eorum regimen erit diuersum. Quia enim diuersa vt diuersa per idem conseruentur non est bene rationabile. Quot46 igitur sunt diuersitates in complexione naturali totali hominis tot sunt diuersitates regiminis sanitatis. supra 268 Sunt enim nouem diuersitates in complexione naturali47 totali ipsius.48 Quarum prima est nobilissima et est complexio temperata ad iusticiam et ab hac complexione temperata labi contingit octo modis quattuor49 simplicibus et quattuor50 compositis. Simplicibus quidem in calido frigido humido et sicco. Compositis quidem calido et sicco calido et humido: frigido et sicco: frigido et humido. Vnde dato quod lapsus qui est respectu51 temperamenti ponderis sit de necessitate in duabus qualitatibus secundum sententiam sapientum: tamen lapsus a temperamento iusticiali potest esse in vna qualitate. Vocatur autem temperamentum ponderis in quo elementa quattuor sunt simpliciter adequata sic

p.115

quod vnum alterum non excedit nec econuerso52: tale autem temperamentum est impossibile secundum naturam. Vnde ex hoc tollitur actio et passio elementorum adinuicem et per consequens mixtio et mixtum. Et per consequens complexio que53 est proprietas mixti. supra 292 Et respectu huius temperamenti omnia quecunque sunt illa sunt lapsa in vna qualitate actiua et in vna alia passiua. Vnde omnis res attributa complexioni habet in se dominium vnius qualitatis actiue que est in ea loco forme et alterius passiue que est in ea loco materie. Vnde homo qui habet naturaliter complexionem magis equalem labitur a temperamento ponderis in duabus qualitatibus: puta in calido et humido: Vnde54 complexionata omnia labuntur ab hoc temperamento in duabus qualitatibus. Temperamentum autem ad iusticiam est temperamentum debitum alicui secundum indigentiam speciei vel indiuidui vel partis indiuidui. Verbi gratia: natura humana55 secundum speciem habet vnam complexionem sine qua forma humana non potest esse. Similiter homines Sclaui vel Indi habent vnam complexionem propriam sine qua stare non possunt. Similiter quilibet homo particularis habet vnam propriam complexionem sine56 qua esse non potest. Et

p.116

similiter intelligatur in complexione partium istius hominis cum illo temperamento ponderis qui57 ex necessitate est in duabus qualitatibus vt ad praesens supponimus ab58 hoc enim temperamento iusticiali potest esse lapsus in simplici qualitate et similiter in duabus qualitatibus. Et secundum quod aliter et aliter lapsi sunt59 indigebunt alio et alio regimine vel conseruatione vel reductiuo. Vnde corpus in specie humana temperatum indiget regimine pure conseruatiuo et indiget pure consimilibus quantum ex parte complexionis naturalis. supra 333 Quod autem sit illud corpus temperatum et que sunt illa pure consimilia corpori humano60 temperato intelligitur ex libris antiquorum medicorum. Et hoc ad praesens est supponendum. Nolumus enim omnia in omnibus conculare et specialiter quia hoc negocium est non vt sciamus sed vt sani in sua sanitate conseruentur61 et ab egritudine preseruentur. Sufficit ergo scire quod corpus temperatum in specie humana debet vti his que sunt pure similia virtualiter corpori tali eo modo quo possible est: quia scimus quod nihil adeo est simile corpori temperato

p.117

quin ipsum aliqualiter alteret et transmutet. Modus autem specialis regiminis huius corporis inferius apparebit vbi nos ponemus regulas regiminis sanitatis sumptas a rebus naturalibus et sumptas a diuersitate membrorum. supra 352Ex dictis autem satis patet quod corpora que labuntur notabiliter notabili lapsu naturali ab62 hoc temperamento non indigent eodem regimine63 et ex eisdem. Nam si loquamur de regimine conseruatiuo et sint calidiora temperamento natura in specie humana indigent calidioribus et frigidiora frigidioribus. Calidiora enim calidioribus indigent adiutoriis etc. Gal. iii tegni.64 Vnde videtur rationabile quod corpora colerica conseruentur in sua caliditate per colerica virtualiter que sunt calidiora virtualiter his quibus conseruatur complexio corporis temperati. Nec imaginari debemus quod illa que dicimus corpus colericum conseruare in sua colericitate sint calida simpliciter: nec colerica respectu corporis temperati. Si enim que sunt colerica respectu corporis temperati administrarentur colerico non conseruarent ipsum in sua colericitate: sed distraherent a sua complexione naturali: et facerent ipsum labi in egritudinem. Verbi gratia: si colericus vtatur vinis fortibus alleis et pipere non conseruaretur. Sed talia quibus corpus colericum conseruatur

p.118

sunt respectu corporis temperati frigida sed respectu corporis colerici sunt calida conseruantia. Postquam enim passa sunt a colerico calore conuertentur ad eundem gradum vel prope. Vnde dicimus quod corpora colerica quae ponuntur lapsa a temperamento iusticiali in duobus gradibus non conseruabuntur per calida in secundo temperamento iusticiali: sed conseruabuntur per aliqua que postquam passa fuerint a tali calore65 non augebunt nec diminuerit suam caliditatem et huius modi sunt frigida in primo respectu temperamenti ad iusticiam. Et sic patet quod regimen conseruatiuum talium non est idem nec ex eisdem cum regimine conseruatiuo corporis supra 365 temperati: et similiter intelligatur in aliis. Si autem loquamur de regimine preseruatiuo vel reductiuo talium corporum predictorum adhuc magis ad propositum habet66 quoniam corpus temperatum non indiget reductiuo nec preseruatiuo: sed corpora multum lapsa puta colerica vel fleumatica indigent. Si enim conseruare vellemus talia corpora in suis lapsibus potius caderent in egritudinem: quia ex propria natura apta nata sunt labi in egritudinem quapropter dicuntur simplisiter egra et a generatione: melius est ergo quod reducantur. Et quia corpora colerica lapsa in secundo gradu caliditatis conseruabuntur

p.119

per frigida in primo reducentur per frigida magis puta per frigida in secundo. Talis autem reductio non erit extra terminos complexionis colerici: sed erit infra terminos latitudinis eiusdem. Et sicut dictum est de colericis67 idem intelligatur in aliis lapsibus tam simplicibus quam compositis. Quid etiam sit gradus et graduum distinctio quomodo accipiatur apud medicum ad presens supponatur et de hoc faciam vnam tractatum.

De regulis sumptis a sexu

supra 388 Sicut diuerse complexiones naturales indigent diuerso regimine: sic etiam sexus diuersus68 diuersam arguit complexionem. Masculi enim sunt calidiores et sicciores et in quantitate maiores et longiores et fortiores et communiter prudentiores femellis in specie humana quicquid sit in aliis speciebus in quibus potest contingere femellas esse maiores69 et calidiores videlicet in animalibus viuentibus de rapina et in quibusdam entomorum et piscium de quibus ad presens non est sermo. Supponamus ergo ex his que apparent ex dictis


p.120

sapientum masculos calidiores et sicciores esse in specie humana femellis et femellas frigidiores et humidiores et corpore misericordiores70 masculis. Vir ergo temperatior est calidior et siccior muliere temperata: et per consequens indiget alio regimine conseruante. Et puto saluo meliori iudicio quod mulier temperatissima in genere mulieris non indigeat regimine reductiuo sed conseruatiuo sicut masculus temperatissimus. Masculus enim temperatissimus temperacior est in specie humana quam mulier temperatissima. Ambo tamen sunt infra temperamentum corporis sani simpliciter et habent illud temperamentum quod se extendit ad masculum et ad femellam. Quia autem masculi ceteris paribus sunt femellis calidiores supponamus ad presens ex dictis sapientum: et ex signis manifestis sic patet: quo habito patet quod ad71 diuersitatem complexionum diuersorum sexuum diuersi sexus indigent diuerso regimine conseruatiuo vel preseruatiuo. supra 411 Hoc idem patet ex diuersitate compositionis et operationis. Nam alia est composito in sexu femineo et masculino vt multa membra sunt in femellis que non sunt in masculis et econtra72 et aliter disposita. Vnde in mulieribus est matrix et collum matricis73 quae non sunt in viris: et in viris est virga virilis que

p.121

non est in mulieribus. Similiter mammille in mulieribus sunt propter lactis generationem: sed in viris non sunt ad hunc finem sed propter decorem et caliditatis cordis conseruationem. Vnde mammille mulierum sunt maiores mammillis virorum. Amplius in mulieribus est impregnatio et menstruorum euacuatio que74 non est in viris. Amplius in mulieribus est infantium lactatio siue nutritio. Et sic in regimine sexus feminei egemus regulis specialibus diuersis quibus non egemus in regimine masculorum. Nam indigemus regimine conseruante matricem et collum eiusdem matricis et preseruante a fluxu et retentione menstruorum inordinatis. Amplius indigemus regimine conseruante et preseruante mammillas ad moderatam et bonam lactis generationem. Indigemus etiam regimine pregnantis et parturientis et lactantis quorum nullo modo75 indigemus in regimine virorum. Et de his omnibus propter artis perfectionem bonum est facere capitulum singulare: et de illo forsan inferius apparebit. Et erit capitulum de regulis appropriatis sexui femineo vt differt a masculino. Et sic patet diuersitas regiminis sanitatis ex diuersitate sexus. Et sicut oportet considerare diuersitatem sexuum in regimine sanitatis. supra 443 Et sic etiam et diuersitatem regionum.76 Nam homines diuersarum regionum:

p.122

sunt diuersarum complexionum naturalium et formarum diuersarum et figurarum et colorum sicut in regionibus extremis77 est videre puta de sclauis et indis. Isti distant in complexione. Et abusio esset dicere quod ex eisdem et eodem modo conseruarentur in sanitatibus suis. Et puto saluo meliori iudicio quod lapsus diuersi secundum diuersitatem regionum non indigent regimine reductiuo sed conseruatiuo. Nam secundum illos lapsus qui sunt ex parte regionis corpora non dicuntur egra nec egrotatiua simpliciter nec vt multum nec vt nunc. Vnde indiuidua diuersarum regionum solum indigent reductiuo regimine secundum lapsus appropriatos singulis indiuiduis vt labuntur a medio latitudinis proprie regionis. Vnde sclauus temperatissimus non indiget regimine reductiuo ad complexionem climatis temperati. Vnde sclauus temperatissimus melius viuit et sanius in suo proprio climate quam in climate temperato: sed sclaui qui sunt multum lapsi a temperamento proprii climatis indigent regimine reductiuo ad proprium temperamentum eiusdem sic tamen quod illa reductio sit infra terminos latitudinis complexionis proprie et nature indiuidui qui reducitur. Vnde puto quod in quolibet climate sunt corpora sana simpliciter et egra simpliciter et semper & multum.

p.123

Corpus tamen sanum vnius regionis est sanius et perfectius alio alterius regionis. Vnde corpus humanum temperatissimum climatis temperati dicitur medium vnum equale78 ad iusticiam in comparatione ad corpora temperata aliarum regionum et respectu huius alia corpora dicuntur lapsa sed ille lapsus non erit faciens talia corpora egra aliquo modo.

De regulis sumptis ab etate

supra 444 Consequens est dicere regulas generales sanitatis sumptas ex diuersitate etatum. Supponamus hanc diuersitatem etatum esse in homine temperato libero ab occupationibus qui sit potens obedire siue subiici regimini sanitatis. Quid autem sit de corporibus lapsis et occupatis ex dictis poterit apparere. Et quia prima etas est infantium primo dicemus regulas regiminis sanitatis ipsius infantis que in fine equalitatis existit. supra 451Dicamus ergo quod talis infans post parturitionem ipsius statim ponendus est in aqua temperate caliditatis ne corpus suum alteretur ab aeris frigiditate vel excessiua caliditate. Vt etiam sordes si que a matre fuerint derelicte per aquam calidam deleantur79.


p.124

supra 466 Sed ante etiam vmbilicus est ligandus non nimis longus ne sit maoir quam deceat: nec nimis breuis ne sit minor quam deceat: nec debet etiam ligatura esse nimis fortis nec nimis debilis nc prius cadat et citius quam oportet nec tardius. Ligatura debet esse de filo lane non nimis duro. Post abscisionem vmbilici aspergatur sanguis draconis vel aliquid simile vt puta ciminum farcocolla vene citrine. Quantitas inscisionis est quattuor digitorum & ligationis vnius digiti. Post casum vmbilici mulieres Gallicane saliuam solum ponere consueuerunt. Alii autem docent apponere cineres coclearum vel plumbi adusti vel calcanei vitulini. Consueuerunt mulieres Gallicane infantem natum nouissime ante omnia ponere supra nudas paleas: & eundem fricare paleis temperata fricatione. Et ego laudarem paleas non essc frigidas nec calidas excessiue: sed calidas temperate. Sed mos aliarum est infantera recipere in gremio in panno lineo vel laneo temperate caliditatis. supra 456 Et vt sit ad vnum dicere recipiendus est infans in loco similiori loco matricis quam possibilius est: quia mutatio subita nocet nocumento magno. Et ideo nullo modo balneandi sunt post parturitionem in aqua frigida: sicut quidam barbari consueuerunt sed in aqua pura temperate caliditatis simili caliditati matricis in qua per experientiam nos videmus eos quamplurimum delectari. supra 477 Dicunt antiquorum quidam

p.125

quod eorum corpora post partum debent synapizari sale minutissime triturato & deinde fasciari decenter80. Hec enim synapizatio vtilis est ad membra eorum roboranda a frigore calore81 & similibus. Ex hoc enim eorum cutis efficitur densior & impassibilior: humiditates et impuritates cutis superflue consumuntur in quibus constat infantes abundare. Sed quia sal habet ex sui natura membra infantis mordicare loco salis ad predictas intentiones vtuntur aliqui sapientum oleo fructus glandium ex quo membra roborantur & humiditates aliqualiter desiccantur.82 Rationabile est istud in infantibus valde calidis & multum raris puta colericis & sanguineis quorum membra sunt valde rara.83 Sed in infantibus qui sunt in fine equalitatis secus est. In his enim sal magis vtile. Et si essent fleumatici infantes eorum sal debet esse calidius & non siccius.84 supra 504 Amplius eorum vesice sunt comprimende vt facilius vrinam emittant. Eorum etiam nares purgentur cum digito minimo cuius vnguis nullam habeat eminentiam & ani orificium minimo digito inuncto oleo est aperiendum. Mulieres Gallicane habent regulam specialem in regimine infantium quam volumus premittere. Dicunt enim infantes

p.126

nouiter natos debere synapizari farina & specialiter partes eorum inferiores musculosas: deinde fricari cute porcina temperate asperitatis. Dicunt enim superfluitates malas ab eorum corporibus resolui. Est etiam infans balneandus singulis diebus bis non quidem pleno stomacho lacte nec statim post lactationem sed ante. Sicut enim exercitium debet anticipare cibum in potentibus exercitari: sic balneum debet anticipare lactationem in nouiter natis qui non possunt exercitari. Vnde si stomachus sit plenus lacte eorum digestio corrumpitur propter balneum & opilationes in lateribus generantur: supra 522 similiter eorum dyafragma comprimitur & in eisdem tussis generatur et interdum vomitus que omnia in nouiter natis nociua sunt simpliciter et euitanda. Non debet autem balneari in aqua sapiente naturam siue virtutem farmacorum cuius modi sunt aque sulphuree & alumniose: sed debet esse aqua pura fontina cuius motus sit versus orientem per terram arenosam non lapideam nec lutosam: etiam a montibus discoopertam: aeri et soli expositam nullius saporis: substantie subtilis: cuius residentia nulla vel pauca pondere leuis que cito calefit et cito infrigidatur. Morentur in balneo quousque carnes eorum rubere incipiant. Et post balneum decenter sunt fasciandi sicut nouerunt matrone circa hoc insistentes.85 Fasciatio

p.127

autem non debet esse nimis stricta ne eorum augmentum impediatur nec nimis mollis ne eorum membra indebite figurentur. Nec debent esse panni ex quibus fasciantur frigidi. Et si forsan in eorum membris aliquod peccatum appareat ex parte figure86 vel situs vel quantitatis: post balneum fasciando temptari debet eorum correctio sicut nutrices infantibus suis facere consueuerunt. Et similiter in his quorum vna tibia87 est breuior alia, scilicet magis extendendo eam quam aliam. Post hoc autem infans lactandus est quousque dormiat. supra 547 Quod si forsan dormire non velit consolandus est cum dulcibus cantilenis.88 Et si omnia ista non iuuerint portandus est totus fasciatus hicinde89. Et super omnia studeat nutrix quod eius vestes non sint sordide. Sed quia matronas in his expertas videmus magis proficere in hac materie me amplius tenere non intendo.90 Totiens enim sunt fasciandi in die quotiens eorum vestes sordide reperiuntur. supra 556 Semper autem post balneum lactandi sunt: & similiter post eorum vestium sordidarum mundificationem. Si quidem eos lac sugere delectabiliter videamus quod eorundem infantium lactandi consuetudine facile

p.128

est videre tunc secundum quod plus vel minus recipiant vnica lactatione delectationem lactis secundum hoc sepius vel minus sunt lactandi.91 Maior pars temporis nouiter natorum occupanda est in lactatione: balneatione: dormitione: et huius modi92 vestium sordidarum mutatione. Nec omnino nouiter nati indigent alio cibo nisi lacte: et hoc eis sit loco cibi et potus. Lac autem infantibus conuenientius est lac matris proprie. Nam natura sagax sagacitate cuius non est finis ex vna portione sanguinis menstrui fetum generat et nutrit in vtero matris: et ex alia portione lac in mammillis generat quod quidem lac cum sit generatum ex sanguine maxime simili sanguini qui fuit materia generationis et nutritionis infantis: est eidem optimum nutrimentum quod est verum supposito quod mater sit sana & debiti regiminis secundum quod requirit actus nutritionis93 nutricis. Et hoc est quia ex eisdem sumus et nutrimur94. supra 567 Quod si forsan mater proprium genitum nutrire non posset vel non velit: tunc eliganda est nutrix sana bone conditionis & boni moris: etatis perfecte: cuius color95 ad nigrum declinet: et vene sint late: et collum grossum & pectus amplum & mammille non carnose magne: non laxe: venarum multarum: cuius lac non sit nimis subtile et serosum nec nimis grossum &

p.129

caseatum: coloris albi: boni odoris et boni saporis. Cuius etiam lac non sit nimis partui propinquum nec nimis remotum cuius partus fuit naturalis etiam masculus et sit vnius mensis cum dimidio vel duorum. Et si possit inueniri nutrix similis complexionis et regiminis matris infantis cuius partus fuerit naturalis etiam masculus non esset malum immo96 puto quod talis esset pre omnibus eligenda supposita lactis conuenientia in quantitate et in conditionibus ante dictis. Quod si mater proprium filium nutrire velit non eligatur alia sanitate et bono regimine habitis cum lactis sufficientia. Quod autem sit bonum regimen nutricis ex quo lac eiusdem conseruetur corrigatur et augeatur infans: apparebit post vbi regule regiminis sanitatis appropriate sexui femineo vt differt a masculino ponentur. supra 597Et non laudarem quod in primis diebus partus mater lactaret proprium filium suum. Tum quia mater multum alterata est a partu. Tum quia lac diu remansit in mammillis ex quo forte potest esse corruptum: sicut etiam ex proprio colore et substantia est videre. Vnde mulieres Gallicane faciunt sugi lac ab earum mammillis per aliquam mulierem vilem ad hoc deputatam97. Non est cunabulum eius mouendum ad somni prouocationem motu violento

p.130

ne eius lac in stomacho concutiatur et digestio corrumpatur: sed motu suaui et si sine motu cum mammilla somnus possit prouocari melius est. Moderatus fletus ante lactationem conuenit: et specialiter ad partium spiritualium dilationem et ad humiditatum capitis aliqualem euacuationem et ad caloris temperati98 reuocationem et confortationem. Lactentur bis vel ter in die naturali vel ad plus quater. Quod si forsan in eorum stomachis corrumpatur lac ex multa et immoderata suctione: ex qua contingit inflatio et extensio et ventositatum multitudo et vrine albedo longo tempore famelici sunt permittendi. et studium impendatur vt somnum dormiant longum. Securius est vt parum sugant lactis et sepe. Assimilantur enim corporibus conualescentium qui sic sunt cibandi vt inferius apparebit. supra 629 Bonum est etiam ante lactationem quod parum mellis despumati cum aliquantulo vini lymphati albi eisdem propinetur propter stomachi ablutionem et lauationem99. Et specialiter in principio aliquid lactis in infantium oribus mulgeatur vt minus eorum meri in actione100 laboret et ex conamine suctionis eorum gule cum mery et reliquis instrumentis lesionem incurrant. Hoc igitur sit regimen

p.131

infantium quousque dentes emittant anteriores. Postquam dentes apparuerint anteriores alius cibus a lacte nutricis infantibus interdum est tribuendus sicut cibi lacti similes in substantia et virtute lacte tamen parum grossiores et sunt cibi qui pauca vel nulla indigent masticatione cuiusmodi sunt cibaria laudabilia a matribus vel nutricibus eorum primitus diligenter masticata et101 panis in aqua mellis dissolutus vel in aqua carnium laudabilium vel cibus factus ex farina tritici102 et lacte animalis sicut mulieres Gallicane facere consueuerunt. Aut panis dissolutus in vino bene aquatico interdum potest eis bene tribui. Aqua bona et pura cuius conditiones superius dicte sunt: potest etiam permisceri cum aliquantulo vini. Nec laudo quod predicti cibi tradantur infantibus simul cum lacte. In hora enim in qua aliquis predictorum ciborum exhibetur infantibus abstineat a lacte quousque predictorum ciborum digestio fuerit perfecta. Hoc facto possunt indui et portari et balneari minus quam ante. supra 654 Cum autem inceperint per se ipsos ambulare: nutrix debet esse solicita ne infans diuersis & inordinatis moueatur motibus ne forte eius membra torqueantur: nec est cogendus sedere vel ambulare antequam103 secundum naturam desiderium veniat. Locus in quo sedet

p.132

non debet esse durus: nec asperitatem habens: nec coram ipso debent esse alique ex eis que pungunt et incidunt. Custodiendus est ne104 ab alto loco labatur. supra 663 Cum autem dentes canini inceperint apparere: ab omni re que ad masticandum dura est debet abstinere: ne forte materia predictorum dentium propter durorum masticationem totaliter resoluatur.105 Et tunc plurimum bonum erit fricare gingiuas ex axungia galline vel ex butyro recenti et cerebro leporis ex hoc enim facilior eorum fit transitus et origo. Et quia in tempore originis dentium predictorum consueuerunt infantium colla rubere quam plurimum laudo quod hoc tempore vngatur caput et collum cum oleo rosato conquassato cum aqua calida. Cum autem possibile est cum predictis dentibus mordere desiderant proprium digitum masticare quapropter hoc tempore frustum paruum radicis yreos in eorum manibus est ponendum que non sit sicca106: sed inter siccum et viride mediocris. Nam ex eorum masticatione prohibentur eorum gingiue ab vlceribus & dolore. Laudo quod gingiue earum frequenter cum melle despumato cum aliquantulo salis fricentur: hoc enim prohibet a dolore et vlcere. Quando autem predicti dentes canini perfecte creuerint radix liquericie continue masticetur. supra 686 Et quanto

p.133

infantes magis appropinquant ad tempus in quo sunt a matre107 totaliter sequestrandi tanto oportet assuefieri cibariis magis grossis. Tempus sequestrationis est cum possunt alios108 cibos masticare perfecte: cum scilicet omnes dentes emiserint. Et hoc tempus est duorum annorum communiter. Dicunt quidam quod masculus tardius secretandus est quam femella ceteris paribus. Quod si infans perfide et inordinate post tempus sequestrationis mammillam quesierit & ex illo inordinate fleuerit: epithimande sunt mammille cum aliquibus que infanti abominationem inducant in gustu cuiusmodi sunt succus abscynthii & mentastri & myrrhe & similium. Hoc ergo sit regimen infantis quousque a nutrice sit secretandus. supra 699 Postea tota solicitudo parentum debet esse in meliorando mores ipsius. Et in hoc consistat duplex vtilitas vna vt crescat bonus et fiat ei in bona habitus fixus qui generatur in anima ex actibus frequentatis. Et hec vtilitas est in anima cuius artem non habet medicus sed moralis philosophus. Alia est attinens corpori. Nam ex malicia morum et passionum potest in corpore generari complexionis malicia. Vnde sicut mali mores sequuntur maliciam complexionis: sic possible est maliciam complexionis ex morum malicia generari. Vnde timor in multo tempore perficit109 melancolicum. Et ergo non sunt permittendi

p.134

nimis tristari nec irasci nec flere nec gaudere: sed medium in his elegibile est. Et si nobis appareat eorum natura vel constellatio inclinari inordinate ad aliquam passionem auertendi sunt ad contratium. Auertentes enim ad contrarium ad medium veniemus sicut dirigentes ligna tortuosa facere consueuerunt: Et sic patet quod in custodia morum summa corporis et anime custodia consistit. Post somnum balneandus est quousque eius carnes rubere incipiant: deinde ludere permittatur per vnam horam: deinde cibandus est cibis laudabilibus: deinde permittendus est ludere prolixius: deinde balneandus est. Post sequestrationem eorum aliqui sunt contenti exercitio: parum aut nihil curantes de balneis: sed quia eorum membra ante septimum annum sunt multum debilia et ad motum inepta supra 721 rationabile est quod interdum balneentur110 ad membrorum confortationem et ad superfluorum tertie digestionis expulsionem et vt membra ad augmentum preparentur. Non debent esse balnea sapientia naturam aliquorum farmacorum cuiusmodi sunt sulphurea aluminosa & similia: quia redderentur ex illis corpora eorum inaugmentabilia. Et propter eandem causam exercitium eorum non debet esse forte multum et magnum: quia membra eorum adeo sunt debilia quod exercitum forte pati non possunt. In hoc tempore etatis vinum

p.135

est nociuum et eo non indigent. Nociuum quidem quia est ignem addere igni. Habent etiam neruos debiles et cerebrum quorum vinum est maxime lesiuum: et precipue quia eorum nerui sunt valde passibiles et penetrabiles a vino quod est optimus penetrator propter subtilitatem eius debitam ex parte actionis et substantie. Vinum enim est subtile in substantia et actione. Nec indigent vino propter vrine mundificationem: et colere rubee cum vrina mundificationem. Nec propter corporis humectationem: nec propter melancolie repressionem: nec propter digestiue et caloris innati confortationem: vt consideranti manifestum est. Vinum album lymphatum valde potest eis propinari loco potus: Et quanto sunt calidioris complexionis minus vtantur vino: et quanto frigidioris plus vtantur eo. Aqua que est potus eorum sit pura cuius conditiones superius tacte sunt. Hoc sit regimen pueri quousque magistro tradatur quod est tempus annorum sex. supra 749 In hoc tempore tradatur magistro qui eum doceat in moribus et sic gradatim est ordinandus nec solito balneandus et eius labor ante commestionem augmentandus: quia eius membra sunt solito fortiora.111 Non sunt tamen apta fortibus exercitiis ante decimumquartum annum: immo forsan eis non competit exercitium forte et magnum ante

p.136

finem adolescentie. Vsque ad duo septennia annorum non competit virmm nisi aquaticum sed minus quam ante. Sed interdum non est malum eis in hoc tempore ministrare parum boni vini: propter preseruationem a generatione opilationum.112 Hoc sit regimen pueri vsque ad decimumquartum annum. Vnde parum deinceps differt regimen corpori debitum scilicet temperato libero vacare potenti regimini sanitatis a regimine transeuntium decimumquartum annum preterquam quod possunt fortioribus exercitiis vti et cibis grossioribus et vinis minus aquaticis et paucioribus balneis et indigent breuioribus somnis. Non indigent exercitiis fortissimis nec talia exercitia sustinere possunt sine notabili lesione cuiusmodi sunt exercitia luctantium tornantium et similia. Nam eorum membra non sunt sufficienter apta ad tales motus propter eorum imperfectionem: sunt enim adhuc in via augmenti: et talia exercitia impediunt eorum augmentum. supra 759 Et sicut dictum est de exercitiis ita intelligatur de cibis: non enim possunt digerere cibaria fortissima ad digerendum dura: quem ad modum possunt illi qui sunt in termino adolescentie. supra 763 Similiter actus venereorum non sunt eis ita conuenientes sicut his qui terminum adolescentie sunt consecuti: immo ex coitu inordinato magnam consequuntur lesionem. Ex hoc enim corpus impeditur ab

p.137

augmento: nec semen est vtile generationi: antequam membra ad perfectum augmentum peruenerint: vt patet in terre nascentibus quorum semen est imperfectum antequam planta augmentum perfectum deuenerit. Cum autem aliquis ad perfectum deuenerit augmentum quod communiter supponitur circa medium quarti septenii annorum: et est annus vicesimusquintus tunc est sanitas perfectissima: et durat vsque ad quadragesimumquintum113 annum. Et vocatur hec etas: etas pulchritudinis et fortitudinis. Nam hoc tempore corpora sunt pulcherrima et fortissima et in eis omnes operationes sunt fortiores: quod specialiter verum est de vitalibus et animalibus quicquid sit de naturalibus. In hac etate indigemus fortioribus exercitiis et est sufficientior ad exercitia fortissima. Et multo magis quam aliqua precedentium. supra 779 Et minus indiget balneis aque calide quam etas precedens: sed balneum frigide aque huic soli etati est conueniens vt membra reddantur robustiora: et ad motum fortem aptiora. Nec calor innatus ex predicto balneo debilitatur: sed magis confortabitur: nec augmentum membrorum impedietur. Et non debet hoc balneum esse aque intense frigiditatis nec in tempore et hora frigidis: sed calidis. Cibus in hac etate debet esse grossior et maioris quantitatis et minoris numeri. Nam debent et possunt

p.138

respectu prioris et posterioris etatis grossum et multum cibum accipere et raro. Que sint cibaria conuenientia eis inferius apparebit. supra 796 Potus debet esse vinum subtile album minus aquaticum quam in minori etate propter vrine prouocationem: colere mundificationem: et sudoris prouocationem: et membrorum humectationem. Nec debent eorum cibaria114 esse calida nec acuta ne forte ex eis in febrem vel hepatis115 supercalefactionem vel humorum adustionem incidant. Et propter eandem rationem vitare debent omnia excessiue calida et sicca: vt piper: synapis: allea et similia. Hec etas indiget breuissimo somno respectu aliarum propter digestionis fortitudinem: et robur membrorum que sunt instrumenta virtutum animalium sensitiuarum et motiuarum. Somnus enim ordinatur ad confortationem virtutum naturalium et quietem animalium. Quo ad anime accidentia summe est vitanda ira et tristicia que sanguinem supercalefaciunt et adurunt. Hec etas actibus venereis est conuenientior propter membrorum perfectionem et caloris et spirituum fortificationem et seminis multitudinem & digestionem. Regule autem speciales regiminis sanitatis que sumuntur ex rerum naturalium diuersitate inferius apparebunt. Hanc etatem sequitur consistentia cuius regimen parum differt a regimen immediate dicto116. supra 820 Hanc consistentiam sequitur

p.139

senectus: cuius volumus ponere regimen sicut infantium117. Notandum quod tota intentio in regimine senum est adminstrare quod calefaciat et humectet ex nutrientibus balneis et potibus: longo somno et quiete. Et quia in stomachis senum fleuma multiplicatur: per viam intestinorum euacuare118 procurabimus: ipsum primitus digerendo cum decoctione hysopi et oximelle diuretico. Euacuatio fieri potest cum pigra119 vel cum decoctione volubilis et polipodii120 in qua infundantur carthamus turbith et zinziber. Pillule etiam composite ex semine carthami et ficubus et terebenthina sunt senibus conuenientes et sit de illis quantitas duarum auellanarum vel circa. supra 844 De nutrientibus senum dicamus quod nutrientia senum debent esse facilis digestionis et boni nutrimenti et minoris quantitatis et numeri minoris quam in etatibus precedentibus. A corporibus enim senum non fit multa resolutio propter caloris debilitatem et membrorum duriciem. Et sic non indigent multo cibo nec sepe sed paucus eis sufficit respectu etatis prioris: et raro propter digestiue debilitatem. Et ergo debent eis administrari nutrientia que in parua quantitate possunt corpus senis nutrire sufficienter:

p.140

et quia senes non indigent sepissima refectione: immo121 forte eis sufficit comedere semel in die naturali ideo facilime ferunt ieiunium supra 861 quod verum est de senibus a senectute et non a senio. Senes enim a senio qui sunt sicut lucerna extinctioni parata indigent sepissima et paucissima refectione. A cibo enim multo simul sumpto suffocaretur eorum calor sicut paruus ignis a multis lignis. Et si non eis sepe nutrimentum administretur calor naturalis humido radicali consumpto sicut lucerna ad extinguendum parata propter olei consumptionem et lichini illuminati paucitatem extinguetur. Bonum ergo puto tales dietari ter in die naturali sic quod inter primam et secundam commestionem interueniat spacium octo122 horarum123 et inter vltimam commestionem primi diei et primam sequentis interueniat spacium decem vel vndecim horarum: et sic tertia commestio maior erit secunda: et secunda aliquantulum maior prima. Prima commestio erit circa secundam horam equalem diei naturalis: Et secunda commestio erit circa horam septimam: & tertia circa decimamseptimam horam diei sequentis et est circa nonam vel decimam equales. Debent senes preterea euitare omnia cibaria

p.141

fleumatis vel melancolie generatiua et venarum opilatiua cuiusmodi sunt grossa viscosa solida124 et digestioni inobedientia: verbi gratia genera leguminum et genera piscium salitorum et non salitorum et specialiter animalium marinorum125 et vniuersaliter carentium squamis et spinis et carnium salitarum et specialiter animalium siluestrium porcorum bouum antiquorum salitorum & non salitorum: et auium in aquis degentium et vniuersaliter cibariorum pomorum coctanorum et mespilorum et similium frigidorum olerum frigidorum puta lactucarum portulacarum et similium. Senibus quoque conuenientior est elixatura quam frixura vel assatura: et assatura quam frixura: et pastillatura quam assatura126. Salse ex vino sunt conuenientiores senibus quam ex aceto vel veriuto. supra 891 Acetum enim est senibus inconuenientissimum ratione eius frigiditatis et siccitatis. Et meo iudicio senectutem accelerat et confirmat. Item specierum genera sicut zinziber et cinamomum sunt senibus conuenientiora. Et omnia genera specierum participantium caliditate et humiditate vel parua siccitate. Mel senibus multum est conueniens. Debet autem

p.142

esse album: grandinosum: durum: incissibile: boni saporis cuiusmodi est mel de Monte Pessulano. Carnes castratorum iuuenum caponum: gallinarum:127 gallorum testiculi oua recentia sunt cibaria senibus conuenientia. Et similiter perdicum alaudarum et fasianorum. Hec enim sunt facilis digestionis boni nutrimenti et multi. Pisces senibus conuenientes sunt pisces marini et inter ipsos est rogetus gornatus et plagitia. Et melius est quod decoquentur in vino cum feniculo aneto et petrosilino vt eorum frigiditas temperetur et remoueatur eorum viscositas. supra 911 Lac senibus conuenit128 eo quod nutrit cito et corpus humectat. Quibusdam autem non conuenit eo quod opilationem generat: vnde quibusdam ex lacte sub dextro hypocundrio129 dolor et extensio contingere consueuit: propter venarum striccturam et talibus130 non conuenit. Lac conuenientius est eis asininum vel caprinum cum aliquali quantitate zuccari vel melis despumati: hec enim prohibent ipsius corruptionem et iuuant eius penetrationem.131 Caseus senibus est inutilis nisi sit bene vnctuosus132 non salsus nec nimis recens. Butirum senibus conuenit: quia eos humectat et calefacit et membra pectoralia lenit. Olera conuenientia:

p.143

sunt sicla: bleta:133 feniculum: petrosilinum: borago domestica et siluestris: saluia: menta: et consimilia que ad caliditatem et humiditatem declinant. Polipodium cum aniso est eis conueniens ad leniendum ipsorum naturas si decoquuntur cum carnibus laudabilibus. Idem intelligatur de volubili herba cuius est flos albus ad modum campane: et mercurialis eis conuenit: et eis conueniens est oleum oliuarum maturarum et amygdalorum dulcium et zizaminum134. supra 933 Fructus senibus conuenientes sunt ficus et specialiter sicce et passule et pruna et dactili135. Et ficubus quidem in principio commestionis & aliis in fine est vtendum. Dyacalamentum etiam est eis competens136 et specialiter ad aperiendum opilationes laterum quas senes sepius incurrere consueuerunt. Clistere137 ex oleo simplici dulci est eis conueniens interdum ad leniendum eorum naturas et ad humectandum eorum viscera. Et omnino cauere debent ab acuto clisteri ne eorum intestina siccentur sed humidum clistere et vnctuosum est eis vtilissimum. Debemus solicitari in regimine senum de lenitate ventris eorum: et nihil penitus de fleubothomia est curandum. Et loquor de senibus a senio cuius initium ponitur in

p.144

septuagesimo anno vel circa: quibusdam citius quibusdam tardius sunt enim quidam ita male constructi corpore quod non possunt ad annum sexagesimum peruenire. supra 945 Vinum nouum album Gallicum aquaticum senibus non est conueniens: nisi forsan post balneum si eos inordinate contingeret sitire. Vinum senum debet esse rubeum. subtile odoriferum et antiquum. Tale enim vinum senes calefacit et nutrit: melancoliam compescit: vrinam prouocat: iuncturas humectat: calorem innatum reparat: quibus omnibus indigent senes. Acruminum generibus vti possunt si eisdem vti consueuerunt: puta aleis cepis et specialiter propter opilationem venarum aperiendam quam sepe incurrere consueuerunt ad quod tunc valeret dyacalamentum.138 supra 939 Tyriaca139 senibus multum conuenit ad aperiendum opilationes ipsorum similiter competit medicina vocata athanasia140. cuius descriptionem inuenies in antidotario. supra 953 Potagia senibus conuenientia sunt gruellum de auena et hordeo cum aqua carnium laudabilium. Similiter rape cum aqua carnium laudabilium et feniculo senibus sunt conuenientes. Similiter pureta ex boraginibus bletis feniculo petrosilino senibus sunt conuenientes. Potus hydromellis senibus est conueniens ad aperiendum eorum opilationes: et

p.145

si sint in viis vrine decoquatur cum hydromelle141 petrosilinum et specialiter macedonicum apium feniculum et similia. Et si opilatio fuerit in viis spiritualibus addatur hydromelli capillus veneris: isopus142 et similia. supra 965 Fricatio temperata in quantitate & qualitate: senibus conuenit. Debilia membra et dolentia senum fricatione non indigent. Debet esse fricatio cum manibus asperis et grossis pannis vicibus interpositis: non tamen debet esse fricatio tanta et talis quod membroram ipsorum inducat siccitatem et per consequens frigiditatem per viam resolutionis humidi & naturalis calidi sicut in exercitiis immoderatis contingere solet. Nec debet esse nimis parua itaque in membris senum nulla fiat resolutio cum fricatio naturaliter ordinetur ad expultionem superfluitatum membrorum tertie digestionis: & ad confortationem earundem. Debet igitur esse talis & tanta quod sit sufficiens poros membrorum aliqualiter aperire et eorundem calorem innatum aliqualiter confortare & superfluitates eorum consumere: vt ex his membra senum calidiora reddantur & naturaliter humidiora. Et sic patet quod fricatio senum non debet esse fortis quia membra desiccat nec debilis quia calorem in membris non confortat: Nec etiam parua quia non sufficit poros aperire & superfluitates

p.146

consumere. Nec nimis magna: ne membra debilia senum vltra naturalem debilitatem debilitentur. Debet ergo esse mediocris in quantitate & qualitate. supra 985 Tempus autem cessandi a fricatione est cum membra senum rubere incipiunt & aliqualiter dolere. Nec est malum circa finem fricationis inungi manus oleo oliuarum dulci vel amigdalorum: dulcium: vt membrorum senum siccitas aliqualiter temperetur & calidum naturale in eisdem143 conseruetur. Laudo hanc fricationem fieri stomacho ieiuno ante cibum & exercitum et eligatur locus temperatus et hora naturaliter temperata vel artificialiter. Et qui non possunt exerceri propter membrorum debilitatem vel propter aliquam causam in rebus mundanis suppleant fricationibus & balneis fricentur qualibet die non solum fricatione preparante ad exercitum144 sed supplente vicem exercitii. Et balneantur quater in mense balneo humectante & calorem naturalem confortante & siccitatem membrorum obtemperante. Talia non sunt balnea sulphurea vel aluminosa: nec vniuersaliter sapientia naturam similium farmacorum sed sunt aque dulces in quibus apponi laudo camomillam & vtrumque sticados & bis maluam quidem ad membrorum siccitatem sticados & camomillam quia membra confortant & lassitudinem remouent. supra 1013 Et bene laudo quod circa finem balnei fricentur eorum

p.147

membra vt sordes eorum remoueantur si que sint. Et inde fricentur inunctis manibus oleo oliuarum & amigdalorum dulcium vt post balneum membra remaneant humidiora. Terminus balneationis & exitus initium est cum digitorum pulpe incipiunt aliqualiter exasperari. Et in hoc multum dicitur considerari hominis delectatio nam quidam citius balneatione attediantur quidam tardius. supra 1023 De aliis considerationibus circa fricationem et balneum transeo quia de hoc inferius in quarta parte huius operis patebit. Senes qui adhuc habent membra fortia & ad exercitium145 bene apta non balneo adeo sepe nec fricatione assuescere debent. Nam balneum & fricatio pro magna parte vtilitatis ad expulsionem ordinantur superfluitatum tertie digestionis et caloris naturalis confortationem et membrorum interiorum euacationem ad que omnia exercitium ordinatum modo debito plus valet. Membra senum debilia exercitari non debent: ne ampliorem incurrant debilitatem: secus est in adolescentibus in quibus membra debilia naturaliter exercitantur amplius vt maiora et fortia fiant: et hoc quia adolescentium virtutes conualescunt: et senum corpora sunt decidentia vnde nulla spes est de membrorum debilium naturaliter fortificatione per exercitium apta debent plus exercitari non ad virtutis membrorum146

p.148

augmentum: sed ad residui vite conseruationem. Vnde si membra superiora sint debilia: et inferiora fortia: exercitentur magis inferiora. Sed vniuersaliter ceteris paribus senes minori exercitio et debilitatione indigent quam adolescentes vel iuuenes: vnde fortioribus exercitiis non sunt apti cuiusmodi sunt hastiludia: torneamenta: et itinera longa: cursus et luctamina et similia his. Non enim sunt vires in senectute. Vnde hec etas vacare debet his que sine viribus sustineri possunt: puta consiliis auctoritatibus et sententiis que in senibus augeri consueuerunt: et non his que viribus corporis fiunt que ad etatem spectant priorem.147 Non enim viribus corporalibus quibus prior indiget etas res magne geruntur.

De regulis sumptis a lapsu naturali

supra 1028 Quoniam in precedenti capitulo posui regulas regiminis temperati siue sani a generatione a quo non parum differunt egra corpora a generatione que respectu temperati sunt malarum complexionum. Volumus in hoc capitulo ponere regulas regiminis sanitatis malarum complexionum: non accidentalium sed naturalium. Sunt enim


p.149

quidam qui a principio generationis calidiores sunt vltra temperamentum humane complexionis148: alii frigidiores: et in aliis qualitatibus tam simplicibus quam compositis excedentes quarum complexionum necesse est vt sit aliud regimen conseruatiuum149 vel curatiuum. Nec est nostra intentio loqui de parum lapsis: quia talium150 regimen sufficienter haberi potest ex his que dicta sunt de regimine temperate complexionis: et ex his que postea dicentur de multum lapsis. Sed in isto capitulo intendimus de corporibus multum lapsis cuiusmodi sunt sanguinei: colerici: fleumatici: et melancolici.

De complexione sanguinea

supra 1047 Primo loquamur de regimine sanguinee complexionis. Est enim complexio minus mala et minus distans a temperata complexione: immo quidam dixerunt hanc complexionem esse temperatam scilicet calidam et humidam cuiusmodi est sanguinea: quod vtique verum est respectu temperamenti ponderis. Vnde homo temperatissimus labitur in calido et humido a ponderis temperamento:


p.150

et sic intellexerunt antiquorum quidam complexionem humanam etiam in tota natura esse151 calidam et humidam. Sed complexio calida et humida respectu temperamenti ad iusticiam: puta respectu hominis temperatissimi non est temperata sed lapsa: et huiusmodi est complexio naturalis152: supra 1065 immo habens153 hanc complexionem patitur a cachochimicis egritudinibus et vniuersaliter ab omnibus egritudinibus154 quarum causa est putrefactio et humorum plenitudo et opilatio et specialiter multitudo sanguinis. In tali enim complexione consueuit multiplicari sanguis propter quod indiget155 fleubothomia vel ventosa156 propter sanguinis euacuationem et specialiter cum regimen habentium hanc complexionem in reliquis non est equale. Hec fleubothomia fienda est in virtute: etate: et ceteris particularibus permittentibus157: in tempore veris in principio vel in fine. In principio vbi dubitamus de egritudinibus ex sanguinis multitudine vt plurimum contingentibus nam hoc tempus morbo assimilatur ex repletione. In fine cum dubitamus de egritudinibus ex sanguinis acuitate vt plurimum contingentibus. Et ex

p.151

hoc concluditur fleubothomiam in veris principio fiendam esse maiorem et in fine minorem. supra 1078 De venis fleubothomandis158 & de qualitatis et quantitatis sanguinis cognitione159 et de considerationibus circa fleubothomiam obseruandis transeo: quia per Dei gratiam de hoc fiet vnum capitulum speciale. Non solum hec complexio indiget fleubothomia: sed etiam pharmacia: non ad sanguinis euacuationem: sed mundificationem et euentationem. Medicine ad hoc conuenientes sunt leues et bendicte puta agaricus qui est medicina familiaris turbit: cartamus vt testatur Auerrois. Posuerunt medici experti multas bonas medicinas sanguinis mundificatiuuas puta cassiafistulam pruna mannam tamarindum violas serum caprinum: boraginem mirabolanos: et multa similia que in tabulis Salernitanis est videre. supra 1092 Omnes enim medicine sanguinem mundificantes vel sunt euacuantes fleuma quod est sanguis coctus imperfecte vel indigestus vel melancoliam ex sanguinis grossiori per viam ebulitionis generatam vel coleram ex subtiliori sanguinis per viam ebulitionis generatam. Nam cum sanguis ebulit quod subtile est ipsius conuertitur ad coleram innaturalem que omnino a corpore euacuenda est et quod grossius est in melancoliem conuertitur innaturalem. Et

p.152

similiter cum sanguis digeri non possit conuertitur in quoddam fleuma quod non est natum nutrire corpus. Vnde medicine euacuantes hos humores predictos: sanguinis mundificatiue ab autoribus nominantur. Non enim debemus vti medicina euacuante sanguinem in sua puritate. Vnde si non peccet sanguis in qualitate et substantia sed solum in quantitate non est adhibenda farmacia. Vnde Haly refert quod Galienus ordinauit hominem interfici qui inuenit medicinam sanguinis euacuatiuam oculis coopertis nc eandem medicinam alium docere posset.160 Vnde omnino inartificiale est medicinam sanguinis purgatiuam exhibere nisi modo predicto. Non sic est de humoribus aliis a sanguine: quia stantes in sua puritate quod ad161 substantiam & qualitatem: peccantes tamen in quantitate debent per medicinam farmacam euacuari eisdem appropriatam. Ex his patet in quo differunt medicine sanguinis mundificatiue a medicinis euacuatiuis ceterorum humorum. Nam medicine euacuatiue aliorum humorum a sanguine respiciunt humores illos vt distinctos a sanguine peccantes in qualitate quantitate vel substantia: sed medicine mundificatiue sanguinis respiciunt eosdem et sanguinem vt deficientes a sanguinis perfectione vel propter diminutionem caloris vt in fleumate: vel propter excessum non vltimatum caloris vt in colera:

p.153

vel propter excessum vltimatum caloris vt in melancolia. Non etiam multum a veritate remotum est quod aliqua melancolie species ex sanguine generetur a frigido cuius melancolie medicina euacuatiua etiam vocabitur sanguinis mundificatiua. Differunt preterea medicine mundificantes sanguinem a medicinis euacuatiuis aliorum humorum a sanguine in hoc quod medicine sanguinem mundificantes sunt benigniores et minus periculose: vnde sunt quasi quedam medicine benedicte: sed sic non est de medicinis euacuatiuis aliorum humorum a sanguine vt a sanguine distinguntur. Vnde in tabulis illorum de Salerno vbi ponuntur medicine sanguinis mundificatiue solum ponuntur leues et benedicte cuiusmodi sunt medicine superius nominate quarum quedam mundificant sanguinem fleumaticum quedam colericum quedam melancolicum. Medicine autem euacuantes alios humores distinctos a sanguine sunt fortiores et magis periculose: quod contingit quia tales humores sunt minus nature obedientes: quanto enim aliquis humor magis distat a sanguine tanto magis est nature inimicus si quidem sanguis nature est familiaris amicus. Dicamus igitur quod talis complexio calida et humida indiget medicina sanguinis mundificatiua: sed de modo exhibitionis talium

p.154

medicinarum et similium transeo quia de istis fiet vnum capitulum. supra 1095 Hec complexio consueuit multiplicare superfluitates et specialiter tertie digestionis quapropter eam habentes162 indigent exercitio veloci et forti ad predictarum superfluitatum expulsionem163 ex quibus posset opilatio generari et per consequens putrefactio in corporibus prouenire. Regulas in exercitio obseruandas inferius ponam in vno capitulo speciali. Eadem ratione indigent fricatione multa et forti et quod balneantur stomacho ieiuno bis ter in ebdomada vel ad minus semel. Et oportet stomachum habentium talem complexionem intueri. Nam si ipsius complexio ad malum verteretur: humores totius corporis ad malum declinarent. Nam error notabilis in prima digestione non corrigitur in secunda164. Amplius quia hec complexio est parata putrefactioni humorum bonum est vt his vtatur que putrefactioni resistunt: cuiusmodi sunt frigida: sicca: non viscosa: non pinguia165: non dulcia: non passibilia in substantia: non participantia caliditate extranea166: non vaporosa cuiusmodi sunt fructus vaporosi et specialiter virides et recentes puta ficus: vue: amigdala: et similia. Similiter lacticinia et specialiter recentia et vina dulcia et carnes humide et calide: et vnctuose

p.155

puta carnes mutonine: et idem intelligatur in aliis. supra 1122 Talis complexio minus leditur a ieiunio vnde forsan sufficit habentibus hanc complexionem comedere167 in tribus diebus quater. Hec complexio in actibus coitus sufficientior est aliis et minus leditur a coitu. Regule in vsu coitus inferius dicentur. Hec complexio minus leditur a vigilia inter omnes complexiones et plus a somno grauatur et ergo plus aliis debent vigilare et minus dormire. Plus autem conuenit ei irasci et minus gaudere: similiter tristari quam aliis complexionibus. Non conuenit ei vti cibis plurinii nutrimenti sed pauci et boni. Et de hoc inferius apparebit in speciali capitulo. Hec complexio consueuit in reumate abundare: vnde bonum est materiam reumatis interdum per sternutationem et interdum per gargarismata conuenentia euacuare precedentibus purgationibus vniuersalibus. Mastix et saxifraga sunt appropriata multum in reumatis mundificatione gargarizando vel masticanda vel sternutando. supra 1137 Hec etiam complexio satis parata est opilationibus venarum. Abstineant ergo habentes hanc complexionem a cibariis et potibus opilationem inducentibus: et vniuersaliter ab omnibus a quibus opilatio potest prouenire. Vnde vitare debent cibaria dulcia vnctuosa grossa et etiam potus turbidos grossos et dulces: debent etiam vitare. Balnea post cibum et

p.156

exercitum forte et coire et multum bibere: sunt enim causatiua descensus cibi a stomacho ante perfectam eius digestionem: et ideo talis cibus veniens ad venas causabit opilationes in eisdem. Hec sufficiant de illa complexione.

De complexione colerica

supra 1150 Consequenter dicemus de complexione calida et sicca168. Habentes enim hanc complexionem parati sunt cadere in febres inflammatiuas et specialiter in temporibus calidis: vnde laudo quod temporibus calidis vtantur oxizacra simplici cum syrupo violarum vel nenufaris. Et rationabile est vt predicti syrupi aromatizentur cum aliquanto spice vel cinamomi predicti syrupi aliqualiter stomachum debilitant. Amplius aqua hordei in temporibus calidis est conueniens eis169. Laudo quod predicti syrupi recipiantur cum decoctione quorundam seminum deopilatorum cuiusmodi est semen melonum cucurbite citruli scariole apii. Et quia hec complexio solet in colera abundare: et specialiter temporibus calidis indiget euacuantibus coleram cuiusmodi est reubarbarum scamonea correcta170: mirabolani: citrini: cassiafistula: thamarindi et similia. supra 1170 Huiusmodi complexionis regimen dicitur esse


p.157

declinans ad frigida et humida: quia parata est cadere in egritudines colericas calidas et siccas. Est autem complexio hec ad senectutem parata ratione siccitatis: quapropter indiget humectantibus et senectuti resistentibus: cuiusmodi sunt cibi laudabiles gallinarum: pullorum: et gallorum iuuenum171: et extremitates porcorum et carnes vitulorum: et omnia laudabilia odorifera non fumosa nec acuta sufficienter subtilia.172 Et omnium velocis et subiti nutrimenti est vinum. Balneum aque dulcis est ei conueniens: supra 1182 similiter somnus et fugere vigilias et labores inordinatos mentis et corporis. Vnde hec complexio minus indiget exercitiis fortibus et plus leditur a ieiuniis. Vnde habentes hanc complexionem cibandi sunt bis in die naturali: nec debent cibi eorum esse valde subtiles et passibiles nec dulces. Nam tales cibi cum percutiuntur173 a calore forte in coleram conuertuntur: sed debent esse cibi eorum fortioris digestionis. Hec complexio leditur a coitu inordinato: et est minus indigens quamuis propter caliditatem magis ad ipsum sit inclinata. Hec etiam complexio minus indiget fleubothomiis et specialiter propter euacuationem: tamen bene indiget propter sanguinis euentationem.


p.158

De complexione fleumatica

supra 1202 Consequenter dicamus regimen complexionis frigide et humide. Regimen habentium hanc complexionem debet esse declinans ad calidum et siccum: cuiusmodi est panis triticeus bene fermentatus cum aliqua salis quantitate. Et si addatur semen anisi: feniculi: et cimini erit panis magis appropriatus. Carnes volatilium paruorum: pardicum: turturum et columbarum iuuermm et paruorum vitulorum sunt conuenientes eis. Carnes autem porcine et vituline non conueniunt eis. Carnes gallorum iuuenum eis sunt conuenientes: et omnes carnes facilis digestionis ad calidum et siccum declinantes: et specialiter tempore frigido. Pisces et specialiter aquarum dulcium maxime inimicantur eis. Vnde pisces marini sunt minus nociui eis: et laudo quod decoquantur in vino cum seminibus calidis diureticis. Et inter alios pisces approbo ostreas & molas in dicta complexione. supra 1225 Hec maxime indiget exercitio et minus leditur a ieiunio: vnde sufficit in die semel comedere. Nec debent eius cibi esse fortis digestionis: nec sit potus eius aqua vel ceruisia sed vinum forte: odoriferum in substantia et actione subtile. Hec complexio parum fleubothomia indiget: sed magis indiget farmacia fleumatis euacuatiua: consueuit enim hec complexio fleuma multiplicare et specialiter in hyeme. Vnde circa principio veris bonum est purgare fleuma. Primo ergo


p.159

digeratur cum oximelle simplici vel diuretico vel squillitico vel cum decoctione ysopi: deinde purgetur cum dyaturbith vel cum decoctione polipodii et mirabolanorum kebulorum et seminis cartami in qua temperentur turbith: agaricus et zinziber. Hec complexio minus leditur a coitu quia in eo satis est potens quamuis parum appetat propter defectum calidi: vnde totalis dimissio coitus in ea multum nociua est. Stupha est conuenientior huic complexioni quam balneum aque dulcis: balnea tamen aque sulphuree artificialia vel naturalia sunt ei conuenientia. Sic etiam in hac complexione conuenit vigilia & somnus superfluus & precipue diurnus maxime nocet.

De melancolica complexione

supra 1255 Complexio frigida et sicca ceteris est deterior & ad senectutem paratior: indiget ergo regimine calefaciente & humectante in cibis & potibus & aliis. Panis igitur habentiura hanc complexionem sit triticeus sine sale cum parua quantitate fermenti: & sit panis satis mollis. Carnes eorum sint calide & humide: cuiusmodi sunt carnes castrate et caponum antiquorum et iuuenum. Vinum etiam odoriferum et subtile est de his que maxime conueniunt huic complexioni. Indiget etiam fricatione temperata et exercitio temperato


p.160

et balneo aque dulcis. Hec complexio indiget longo somno. Coitus est maxime huic complexioni nociuus: quia coitus infrigidat et desiccat et similiter tristicia et ira. supra 1275 Hec complexio quia sicca indiget inter refectiones tempori breui: vnde ieiunium nocet ei. Non indiget cibis fortis digestionis: quia calidum innatum est debile: quare etiam non potest sustinere multam cibi quantitatem: vnde minus de cibo sufficit ei quam aliis complexionibus: sed debet ad minus cibari bis in die. Fleubothomia in hac complexione nocet sed conuenit farmacia melancolie euacuatiua. Medicine autem ad hoc valentes sunt mirabolani indi: polipodii: lapis lazuli: folliculi sene: flores vtriusque bugglosse: et multa similia. Debet autem precedere digestiuum humoris melancolici: vt borrago: bugglossa: thimus: epithimus: scolopendria maior et minor cappares: thamariscus: psidia: vinum odoriferum: lupulus: cuscuta: et similia. Fiat hec purgatio in principio veris vel in fine estatis. Hec sufficiant de regimine totalis lapsus a vero temperamento iusticiali. Quid autem sit de regimine lapsus in singulis membris apparebit inferius.

De regulis sumptis ab habitudine

Non eodem regimine indigent pingues naturaliter plus quam requirat humane complexionis temperamentum


p.161

et naturaliter macilenti. Sunt enim quidam qui ex totali complexione et compositione sunt macilenti magis quam requirat habitudinis temperamentum in humana specie quod tam ex siccitate complexionis quam ex caliditate membrorum tertie digestionis: et similiter aliorum membrorum contingere consueuit. Potest preterea talis macies prouenire ex debilitate membrorum tertie digestionis: supra 1304 siue ex parte compositionis siue ex parte complexionis: ratione cuius debilitatis: vel membra non attrahunt alimentum: vel alimentum tractum non possunt digerere: et sic membra extenuantur. Quibusdam hominibus contingit quod eorum membra fortia sunt in attrahendo: et tamen non impinguantur sed manent naturaliter macilenta quod est ex caloris fortitudine resoluentis: et ex virtutis conuersiue membrorum debilitate et ex inabilitate restaurationis membrorum. Sunt enim forte membra inabilia vt a cibo restaurentur propter eorum duriciem: et siccitatem vt in membris melancolicis est videre: vel propter fortem consumptionem: vt in colericis in quibus calidum est acutum et consumptiuum: vnde quod deberet vel posset in membra conuerti a forti calore ante conuersionem consumitur. Ex dictis haberi potest que sunt cause superflue pinguedinis. Nam quia oppositorum

p.162

naturaliter opposite sunt cause: humiditas membrorum cum caliditate obtusa: & conuersiue fortitudo et digestiue membrorum et abilitas restaurationis ex parte molliciei et raritatis sunt cause pinguedinis naturalis siue multe carnositatis. Differunt autem carnositas et pinguedo: eo quod pinguedo est a frigido & humido: nec arguit fortitudinem conuersiue sed solum digestiue prime & secunde. Carnositas autem arguit caliditatem & humiditatem et sanguinis multitudinem & digestiue membrorum interiorum & exteriorum bonitatem et conuersiue similiter & restaurationem eorundem: vnde carnositas minus vituperabilis est quam pinguedo.

De impinguando macrum

supra 1330 Si ergo aliquis homo naturaliter sit extenuatus per carnis et pinguedinis priuationem: debet vti califacientibus & humectantibus & cibis multi nutrimenti facilis digestionis et conuersionis: et debet confortare membra tertie digestionis & ea preparare vt alimentum melius attrahant & digerant: retineant et conuertant: & debet vti hiis que siccitati resistunt & resolutioni cum magna causa extenuationis sit resolutio fortis. Conueniens est ei qui vult pinguedinem sui corporis seruare: abstinere a salsis: acutis: acetosis & pungitiuis: nisi forte vtatur hiis loco saporis vt


p.163

melioraretur appetitus. supra 1345Vnde triticum coctum oua sorbilia: a174 pultes sorbiles de farina frumenti: similiter triticum nutritum cum lacte.175 Lac: caseus recens amigdala fistici pinee auellane vue galline pulli columbarum pingiuium assatarum vel pastillatarum: similiter bonum vinum: leticiis vti et gaudiis: parum vti minutione et purgatione: balneare post cibum completa prima digestione: parum famescere176: multum comedere: parum bibere et specialiter vina fortia: parum irasci: sollicitari aut tristari aut coire: exercitium temperatum: fricatio temperata: et omnia dulcia et vnctuosa corpus impinguant. Si quis cupit memborum tertie digestionis virtutem attractiuam et digestiuam confortare: opportunum177 est ante introitum balnei membra primo moderate fricare: deinde fortius: postea pice emplastrari: deinde moderate exercitari: & Vltimo absque tarditate balneari: deinde siccis manibus exicari: postea inungi pauco oleo oliuarum camomillino vel anetino deinde cibari cibo conuenienti. supra 1369 Et si etas consuetudo et complexio permittant fundat super membra sua frigidam aquam in exitu balnei. Finis autem fricationis que ante emplastrum premittitur est vt inflatio non incipiat consumi. Amplius bene scias quod verberare corpora cum virgulis quousque rubeant eorum

p.164

carnes calorem ipsorum confortat ad attrahendum et digerendum et ad perfectius conuertendum nutrimentum attractum. Et laudamus vt virgule inungantur oleo oliuarum. Nunc ponatur vnum antidotum bonum ad illos qui volunt impinguari. Sumantur amigdale excorticate et auellane: semen papaueris albi granum viride ex quo fit terebentina: et exoluantur omnia in butyro vaccino et zuccara: de quo mane et sero parum comedatur et superbibatur vinum bonum. Hec sufficiant de impinguando macrum.

De macrefaciendo pinguem

supra 1370 Et ex predictis satis haberi potest quale debet esse regimen pinguium excessiue. Comedant namque cibaria pauci nutrimenti et magne quantitatis et citi descensus: et frequenter balneantur ante quam comedant et frequenter et festinum sit eis exercitium: et inungantur oleis resoluentibus: et vtantur trifera minori & electuario de lac ea178 et interdum tyriaca. Dimittant carnes & vinum & lac et omnia dulcia. Plurimum vtantur oleribus salsis acutis acetosis: et larga ventris solutione vtantur vrinam et sudorem prouocent: & labore multo & veloci vtantur antequam comedant & famem tolerent. Amplius disponant se ad comedendum semel in die et diu vigilent et vinum bibant


p.165

vetus et subtile et ad vltimum vtantur regimine contrario ei quod diximus in hoc capitulo. supra 1390 De his autem que macrescere faciunt sunt diaciminum diatreon pipereon. Comedant autem predicta electuaria ieiuno stomacho fame instante: et post eorum acceptionem tamdiu fameant quod eorum appetitus deprimatur et aliqualiter extinguatur. Et vt sit ad vnum dicere famem pati & sitim in balneo aereo sudare et medicinas maciem facientes assumere: parum dormire & in lecto duro et multum coire et morari sub sole et in mansionibus calidis corpus pingue macrescere faciunt. Medicamen corpus macrescere faciens et desiccans. Recipe trifere minoris drag. iii. pulueris pigre: turbith electi ante drag. iii. misceantur et sumatur quaque die pro dosi eius medietas vel de tertio in tertium. Amplius euacuationes et vomitus non equales macrescere faciunt sed equales impinguant. Et illud quod plurimum extenuat est alteratio complexionis ad contrarium complexionis facientis pinguedinem. Verbi gratia: si est caliditas frigefactio: et si frigus calefactio. Et est notandum quod maciem facientia sunt diuretica secessiua sudorem prouocantia resoluentia et desiccantia et vniuersaliter impedientia motum alimenti ad membra et moram eiusdem in membris extenuant corpus. Vnde olera et alia stupefacientia et infrigidantia sunt corpus extenuantia eo quod attractiua membrorum debilitatur: quia

p.166

attractio fit a calido. supra 1391 Ex dictis sufficienter haberi potest quomodo membrum particulare extenuatum sit impinguandum et pingue extenuandum. Impinguandum est ex parte attractionis nutrimenti conuenientis ad ipsum et retentionis eius supra ipsum et conuersionis eius ad naturam ipsius. Et hee operationes complentur per fricationem et rubificationem cum medicinis rubificantibus: et cum fricatione que est fortior: et cum effusione aque calide et vltimo cum linitione piscis sicut superius dictum est: vel cum appositione alicuius habentis virtutem piscis cuiusmodi sunt vermes rubei vocati sanguisuge terrestres. Interdum autem indigemus opere cyrurgico: et specialiter in naso: labio et aure ad incisionem carnis indurate a calore impediente membrum augeri et impinguari. supra 1401 Si autem velemus aliquod membrum pinguius quam oportet extenuare iuuat ad hoc ipsum facere quiescere cum frigore suo et ligare vias cibi ad ipsum et stringere cum ligamento et attrahere cibum ad oppositum eius. Et de epithimatibus que prohibent testiculum aut mammillam impinguari siue augmentari est vt sumatur chimolea et cerusa plumbi et misceantur cum expressione iusquiami albi et oleo myrtino administretur inunctio: et assiduetur epithimatio eius cum fricatione lapidis in quo fleubothomatores acuunt sua ferramenta cum vnus super alium

p.167

fricatur cum aceto: vel cum succo iusquiami albi. Amplius epithimatio fiat cum aqua aluminosa aceto et farina fabarum et coriandro et similibus tribus diebus continuis: deinde emplastretur mammilla cum sepe lilii tribus aliis diebus et fiat hoc in mense tribus vicibus. Et hec sufficiant.

De regulis sumptis a diuersitate memebrorum

Tota regio corporis humani in quattuor partibus a sapientibus est diuisa: quarum prima est regio virtutum animalium: puta cerebrum et membra adiacentia. Secunda est regio virtutis vitalis: vt puta cor et pulmo179. Tertia est virtutis naturalis: puta stomachus splen: epar et intestina. Quarta est virtutis generatiue: puta testiculi et membrum virile in viris: et matrix & collum matricis180 in mulieribus. supra 1425 Et quia hec membra sunt diuersarum complexionum: compositionum et operationum vtique indigent diuerso regimine. Et incipiemus primo a capite et dicemus de conseruatione cutis capitis et capillorum in ea situatorum: deinde dicemus de cerebro et aliis membris sibi adiacentibus: deinde de nutritiuis et vltimo de generatiuis.


p.168

Et vlterius nos addemus regimen membrorum exteriorum totius corporis et cutis: omnium musculorum siue totius corporis preterquam capitis de qua primitus faciemus mentionem.

De conseruatione cutis capitis et capillorum

supra 1430 Quod cutem capitis ab vlcere et scabie preseruat est si cum balneari volueris primum ipsum cum melle inunxeris: et idem facit sapo precipue in hyeme181 si eam predicto modo vnxeris. Nec aliquo modo lotio capitis est negligenda quin fiat ad minus bis in mense vel in duobus mensibus ter: deinde effunde aquam mediocriter calidam super caput: et pluries antequam a vapore calido balnei calefiat. Et hoc est quod quidam sapiens cuidam regi precepit. Cum balneari volueris primo infunde septies aquam calidam super tuum caput et sic dolorem capitis non timebis: Pectines qualibet die caput ex182 pectine eburneo: & sepe: quoniam poros aperit & vapores ad superiora euaporare facit. Et si capilli debiles fuerint & exiles lauentur cum lixiuio ex cineribus oliuarum facto183 et sit lixiuium ex aqua decoctionis capillorum veneris: supra 1444 & edere arboree & terrestris. Amplius


p.169

fricare radices capillorum cum oleo anetino masticino et oliuarum eos multiplicat & conseruat et caniciem retardat184. Amplius puluis lazuli mirabilem habet proprietatem in conseruando palpebrarum pilos. Amplius185 decoctio bletarum in vino conseruat pilos barbe: & specialiter si lotio fiat post rasuram immo lotio ex vino simplici aliquid valet186. Amplius frequens barbe ablutio cum aqua frigida eius caniciem retardat et prohibet depilationem. Et in hoc omnes antiqui concordati sunt: quod mirabolani kebuli conditi caniciem retardant & capillorum colorem et specialiter nigrum conseruant187: & hoc plurimum expertum est.

De cerebro

supra 1459 Sanitas cerebri conseruatur cum fumigationibus & odoramentis specierum aromaticarum: cuiusmodi sunt lignum aloes & ambra et herbe odorifere: puta maiorana: balsamita: balsamum: viola sarracenica188 et similia. Hec enim cerebrum confortant & reuma prohibent et dolorem emigraneum curant: et hec specialiter competunt in hyeme: sed189 in estate fiant suffumigationes ex odoriferis: rebus frigidis: puta ex rosis sandalis &


p.170

similibus. Et in via cibi competunt pulli & agni iuuenes decocti modica aqua. Conseruant enim cerebri sanitatem & augent ipsius virtutem. Et sicut dicit Aristoteles comedere paruos pullos augmentat et confortat cerebrum: & eius sensus conseruat: sed comedere grossos pullos siue gallos confortat cerebrum et acuit visum et precipue cerebrum gallorum veterum siue turturum mirabiliter acuit intellectum. supra 1475 Preterea suffumigetur caput super fumum aque decoctionis camomille: sticados et mentastri. Amplius sternutationes in ieiuno facte cerebrum purgant190 et hebetudinem sensuum remouent. Nam vt dicit magnus Auemzoar sternutationes deopilant cerebrum et ingrossant collum mundificant faciem: confortant sensus: caniciem retardant: et dissolunt fumositates inclusas in cerebro. Non est ergo sternutatio negligenda. In hyeme prouocetur a calidis: et in estate a frigidis vel temperatis. Potest etiam sternutatio prouocari aspectu191 radiorum solis. De rebus maxime conferentibus cerebro sunt: thus: achorus: spica: sticados: maiorana: mirabolani: & specialiter kebuli et similia multa que in aureolis192 medicinarum facile est inuenire. Quod autem maxime nocet cerebro est indigestio et digestionis corruptio. Hec enim

p.171

radix est omnium egritudinum. Que autem plus intellectum purificant: sunt gaudium cordis: leticia et tranquilitas: Dicit autem quidam sapiens quod gaudium et leticia deseruiunt intellectui.

De oculis

Sanitas oculorum conseruatur si quis abstineat a cena nocturna et ne statim dormiat stomacho pleno. Consequenter vti puluere cuius recepta sequitur193. Recipe seminis feniculi partem vnam eufrasie minoris partem semis maiorane: sileris montani an. partem vnam: zuccari albi partem vnam et semis194 fiat puluis. Vsus istius pulueris omnibus modis visum conseruat et confortat. Amplius suffumigare oculos supra fumum aque calide decoctionis feniculi oculos mundificat a viscositate grossa. Et potest illa decoctio fieri ex vino albo et aqua: et potest addi in illa decoctione eufrasia: ruta verbena: & celidonia: et hoc multum sepe per195 me expertum est. supra 1499 Aspectus viridium visum confortat: et inter album et nigmm coloratum: ita quod sit color ad membrum196 declinans: quanto enim color magis a medio distat tanto magis debilitat siue minus confortat visum. Amplius si intueatur aqua frigida in pelui coloris viridis: et in eadem


p.172

oculi submergantur continue paruo temporis interuallo organum oculorum fortificat. Et conseruat ipsis existentibus sub latitudine sanitatis. Non loquimur enim in hoc opere de regimine egrorum sed sanorum. Vsus turturum et auium paruarum visum confortat: & similiter feniculus quousque modo sumatur. Vtamur ergo crudo et cocto. Nihil adeo visui nocet sicut somnus cum stomachi repletione: & specialiter diurnus. Et idem intelligatur de coitu. Amplius omnia genera acrimonium: sicut allea: cepe: & similia visum debilitant. Et similiter nasturcium: lactuca: acetum: caules: et omnia vaporosa: & specialiter sero visum debilitant et offuscant. Et veri similiter suspecti de oculorum infirmate seu debilitate. abstineant a salsis: vaporosis: acetosis: acutis pungitiuis. Caueant etiam a frigore: puluere: & fumo: & specialiter carbonum precipue marinorum & metallorum et argenti viui. Et similiter a vento. Et oportet vt minoretur aspectus in litteris minutis nisi interdum ad exercitium oculorum. supra 1520 Amplius fletus vomitus balneum nocent oculis. Napi siue rape mirabilem habent proprietatem in confortando visum. Amplius vsus mirabolanorum conditorum summe visum conseruat et fortificat. Super omnia procuretur lenitio ventris. Hec enim maxime visum confortat et conseruat.

p.173

De lenitione ventris inferius apparebit in capitulo de farmacia siue ventris lenitione. Quod purissime visum conseruat et oculos corroborat et a grossa viscositate mundificat est linire palpebras oculorum cum licio distemperato cum aqua feniculi.

De auribus

supra 1529 Dicunt quidam quod acetum forte tepidum guttatim in ieiuno auribus instillatum plus ceteris medicaminibus auditui confert: quia auditus instrumentum confortat et prohibet fluxum reumatis ne ad ipsum de cerebro descendat. Et si sit in ipso aceto succus menthe et demum auribus instilletur tunc erit in operatione sua: tunc enim optime meatum mundificat aurium a superfluitatibus grossis ipsum opilantibus que interdum auditum grauant. Et in auribus diuersas egritudines generant. Amplius oleum amigdalarum amararum et nucleorum persicorum197 auribus instillatum tepidum meatus aperit et confortat. Summopere cauendum est ab omni tumultu omnique strepitu molendini vel aquarum ab alto cadentium: quoniam adeo auditum ledunt vt vix vox socii possit audiri: Et dicunt medici quod illud quod pre ceteris auditum conseruat et preseruat est suffumigare aurem supra fumum


p.174

aque calide: et si in ipsa bulierit absinthium vel pulegium vtile erit. Cauendum est preterea ne quis balneetur in aqua lutosa et immunda ne aures ingrediens immundet et opilet.

De odoratu

supra 1550 Quod sanitatem odoratus conseruat est mundificare nares studiose a grossa viscositate vt in ipsis nihil de ipsa maneat. Nam hec manens in naribus fetorem generat et olfactum corrumpit. Caueat quis ab omni fetore et maxime in augustis et profundis habitaculis opacum et corruptum aerem habentibus in quibus sol intrare non potest vt ipsos vapores corruptos consumere possit et aerem ab ipsis mundificare. Nam ex corruptione aeris corrumpuntur spiritus animales. Et assuetus fetore adeo leditur quod in fetoris absentia olfactus assueto fetore corruptus fetorem sentire non cessat. Ideoque odorem rerum redolentium ex assuefactione mala non potest sentire. Nam necesse est quod assuefaciat odorare redolentia: et specialiter per suffumigationem rerum redolentium et aromaticarum: puta ligni aloes ambre et boni cinamomi et odoret specialiter mustum ad conseruandum spiritum animalem.198


p.175

De ore

supra 1567 Os sanum conseruabitur si ante comestionem et post cum aqua calida abluatur: hoc enim mundificat & humiditates gingiuarum a capite descendentes aufert199 et desiccat. Et dixerunt quidam sapientum quod dentrifricium factum cum puluere gariofilorum200 nucis muscate et spice nardi qualibet die in ieiuno fetorem oris remouet. Si dissoluatur aliquantulum masticis in oleo rosato: et inungatur pallatum confortat &201 conseruat ipsum. Caput leporis combustum puluerisatum valet contra cancrum gingiuarum et palati.

De lingua

supra 1575 Lingue sanitas conseruatur cum ablutione facta in ieiunio et cum mellis fricatione et zinziberis puluere. Hec enim linguam attenuant et eius grauitatem remouent. Amplius aues parue in assatura vel pastillatura vel frixatura valent in grauedine lingue. Nuces lingue inimicantur vnde ab eis est abstinendum in sanitatis lingue conseruatione. Caules competunt in lingue grauedine comesti et masticati: vnde infantum accelerant locutionem et ambulationem. Confortant enim musculos et articulos. Amplius tenere in ore species aromaticas et specialiter in ieiuno: puta


p.176

gariofilos202: cubebas linguam a grauedine liberat et ad loquendum facilitatem dat et eius sanitatem conseruat. Hec sufficiant de regimine sanitatis totius capitis.

De mery et canna pulmonis

supra 1591 Consequenter dicamus de regimine sanitatis mery et canne pulmonis. Dicamus ergo quod mery et canna pulmonis conseruantur cum potu brodii pinguium gallinarum et carnium semiannualis agni cum dulcibus rebus coctarum et specialiter cum liquiricia. Et si cum predictis carnibus caulium summitates decoquantur erit laudabilis potus. Potus vini dulcis valet ad idem. Ossa mollia castratorum iuuenum multum competunt in conseruatione mery et canne pulmonis leniendo: confortando: mollificando et meatus pectoris elargando. Non comedat quis ossa paruarum auium: pullorum pardicum: piscium spinosorum et similium. Non comedat carnes grossas que vix digeri possunt. Abstineat a salsis acetosis et oleo aquatico203. Nam hec omnia ledunt cannam et mery. Amplius oua mollia competunt in conseruatione dictarum partium. Amplius liquiricia comesta et eius decoctio gargarisata et potata valent ad idem. Qui patitur casum vuule seu elongationem precauere


p.177

debet a vomitu et specialiter in ieiuno. Amplius qui desiderat conseruationem dictorum membrorum caueat a potibus frigidis actuali frigiditate: et specialiter aque frigide. Ex hoc enim potu habentes talia membra debilia incurrere possunt spasmum mery et per consequens mortem ex defectu alimenti attracti. Nam mery mortificatum a frigido potu nequit esse medium attrahendi sine transgluciendi. Hoc enim modo Galie. vnum ex infirmis sinochum vel causionem patientem ex potu aque frigide morti tradidit: quia204 ipse non preuidit eius meri debilitatem et complexionis eius frigiditatem.

De pulmone

supra 1616 De conseruantibus et confortantibus pulmonem sciendum quod cicera in alba zuccara fracta mundata a cortice exteriori decocta cum lacte caprino vel cum butyro recenti pulmonem nutriunt et confortant. Ad idem valent pinee205 et amigdale specialiter amare a cortice exteriori mundate. Amplius lac caprinum stomacho ieiuno ad idem valet. Et similiter canna mellis et passule enucleate stomacho ieiuno. Salsa acetosa pungitiua acuta contrariantur pulmoni. Mirra sub


p.178

lingua retenta pulmonem confortat si illud quod ex ea liquefit paulatiue traiiciatur. Amplius succus caulium clarificatus cum melle transglutitus pulmonem confortat et conseruat: et vocem clarificat. Amplius pinee: amigdale liquiricia multum mundata iuuant pulmonem et eius cannales et pectus. Amplius vinum nouum dulce coctum: et per decoctionem a subiecta grossa deputatum plus ceteris prodest pulmoni et eius cannalibus: et superiori canne ante cibum sumptum et post cibum. Pulmo vulpis mirabilem habet proprietateni in pulmonis hominis conseruatione et confortatione. Ad idem valent cancri fluuiales et ostree terrestres et limatie sunt optime secundum quod declaraui in quodam tractatu quem composui de emoptoica passione & ptisi: si quis videre voluerit videat quia volo me breuiter expedire.

De corde

supra 1640 Consequenter dicamus de cordis preseruatione et confortatione. Et est sciendum quod summopere fugienda sunt ad iram prouocantia et angustiam: quia sicut testatur sapiens quidam cor duos habet nociuos hostes scilicet desperationem et tristiciam. Ex desperatione206 prouenit torpor et pigricia. Ex tristicia vero senectutis festinatio.


p.179

hec ergo duo genera multum cordi nocent: sed tristicie nocumentum maius est: quia naturalem calorem extinguit et spiritum profundat et compositionem cordis dissoluit et tandem interficit. Habens ergo iram et tristiciam eas a corde suo expellat et leticie: gaudio: paci: exercitio delectabili et venationi cum auibus venatorum intendat. Nam hec gaudium leticiam et audaciam generant et animum confortant. Vti cibis subtilibus puta carnibus pullorum: columbarum: gallinarum: pardicum: turturum: agnorum: capreolorum: et ceteris cibis subtilem sanguinem generantibus conuenit in cordis conseruatione. Amplius euitandus est aer fetidus nebulosus impurus. supra 1660 Non enim potest spiritus vitalis conseruari nisi cum attractione boni aeris et boni odoris: et ex hoc etiam cor conseruatur. Vinum bonum subtile odoriferum est de maxime confortantibus cor. Nihil reperitur quod adeo confortet cor et spiritum et calorem naturalem euigilet sicut bonum vinum odoriferum vetus moderate sumptum in estate mediocriter lymphatum: vinum enim sanguinem mundificat: et eius tenebrositatem remouet precipue si cum sonis et melodiis sumatur. Multum etiam iuuat sedere in locis amenis vt viridariis et pratis scilicet vbi sunt herbe odorem delectabilem producentes. Et in orto vbi sunt cursus aquarum ab alto cadentium ad ima suauiter et sine magno strepitu.

p.180

Strepitus enim ledit animum et auditum. Et dicunt sapientes quod audire instrumenta musicalia expellit ab animo strepitum et a corde tristiciam et stuporem. Sed nota quod dilectus socius et amicus bonus et solatiosus narrationibus et instrumentorum delectationibus supplet melodiam207. Et vt sit ad vnum dicere virtus cordis conseruatur subtilibus cibis et conuenientibus: odore laudabili: tranquillitate: gaudio et dimissione eorum que tristari faciunt. Et renouatione rerum delectabilium puta vestium et similium et habitatione cum dilectis. supra 1686 Et nota quod syrupus compositus ex succo buglosse vtriusque & seta cruda summe confortat. Nam hec sumpta simplicia vel composita confortant cor. Et est notandum diligenter quod eorum que confortant cor: quedam sunt temperata vt iacinctus: aurum: argentum: bugglossa. Alia sunt calida sicut duronicum208: zedoar209: muscus: ambra et seta cruda: et ambo ben210: crocus: Et gariofili211 sunt mirabiles et lignum aloes crudum: et melissa et semen eius et cardomomum: cubebe: smaragdus et enula et mirabolani. Alia sunt frigida puta margarita: carabe: camphora: corrallus: sandali:

p.181

et rosa et spodium et lutum sigillatum. Et ex eis est coriandrum siccum et humidum sed vsum coriandri inhibeo nisi ante preparetur modo consueto quia aliter habet naturam veneni. Amplius scias quod oua gallinarum mirabiliter confortant cor: generant enim sanguinem cordi proportionabilem: vnde mirabiliter competunt in cordis seruatione et habentibus cor debile naturaliter.

De stomacho

supra 1701 Ex sanitate stomachi totius corporis sanitas noscitur dispensari. Nam stomachus se habet in animalibus sicut radix in arboribus. Sicut enim a radice venit alimentum ad totam plantam: vnde si radix non nutriatur tota planta arescit: et si nutrimentum non sit conueniens planta non diu durat: sic etiam si stomachus non nutriatur et cibus in stomacho non digeratur totum corpus arescit: et similiter si digestio corrumpatur in stomacho membra cetera non nutriuntur. Error enim notabilis factus in prima digestione non corrigitur in secunda nec in tertia: et sic alimentum est ineptum212 ad hoc vt conuertatur in nutricium213 et per consequens deficit vita. Et cum vita per alimentum consistat multum sollicitari


p.182

debemus in custodienda stomachi sanitate. Ad custodiendam igitur stomachi sanitatem iubent quidem sapientum semel in mense vomitum prouocare cum aqua calida & aliquanto aceti. Hoc enim mundificat stomacum a superfluitatibus cibi & potus et humoribus malis. supra 1723 Amplius comedere vuas passas in ieiuno cum granis suis stomacum confortat & rectificat eius malam complexionem. Absinthium et spica nardi in potu eum confortant & sanum eum conseruant. Emplastrum ex214 mastice & ligno aloes confortat stomacum & eius malam complexionem rectifiicat. Amplius potus absinthii soluit stomachi duriciem et expellit ab ipso grossos fumos. Et volens conseruare stomachum vtatur cibo facto ex auibus sicut pardicibus: turturibus iuuenibus in aqua coctis. Caueat ne comedendo aquam frigidam bibat nisi forte in fine comestionis si fuerit ea assuetus et aliter non & parum bibat ex ea. supra 1738 Amplius syrupus rosatus aromatizatus cum ligno aloes stomacho prodest et sanitatem eius conseruat. Dicit Aristoteles215 quod sumere in ieiuno drag. iii. electuarii de ligno aloes et reubarbaro confortat calorem stomachi & adiuuat digestionem: et eius orificium a fleumate mundificat: procurat appetitum et ventositatem

p.183

remouet216. Et similiter aqua rosarum cum mastice et carnibus citoniorum rectificat stomachum. Amplius inunctio stomachi ex oleo de mastice digestionem eius et complexionem rectificat. Amplius multum approbo vsum coriandri conditi in cuius condimento addatur ligni aloes drag. i. gariofilorum spice nardi sandali muscatelli ante. drag. semis cinamomi electi: melano piperis ante. drag. i. et semis fiat puluis. Fiant ergo: iii. libre coriandri conditi et addatur predictus puluis. Amplius euitentur genera fructuum scilicet poma: pira: mespila: auellane: grana pini: et euitentur omnia lacticinia et medulle et cerebella et maxime quadrupedum. Et vniuersaliter omnia interiora magnorum animalium quadrupedum: vti tamen possunt cerebella gallorum et gallinarum et ceterarum auium preterquam auium degentium in ripis aquarum. Pelliculla interior stomachi gallinarum mirabilem proprietatem habet in stomachi hominis conseruatione. Et scias quod omnes medicine et omnia facientia abominationem stomacho inimicantur. supra 1771 Amplius retentio fecum et ventositatem est de his que debilitant stomachum. Et coitus immoderatus maxime debilitat stomachum. Suspecti igitur de stomachi debilitate et passionibus eius contineant. Amplius vigilia immoderate summe debilitat stomachum et etiam dimissio exercitii. Et vomitus laboriosus

p.184

debilitat stomachum immo ipsius continuatio mortem inducit. Et hoc vidi per experientiam: attamen vomitus non laboriosus est innatiuus et laudabilis ex parte purgationis. Amplius ex debilitantibus stomachum sunt ceruisia et vinum nouum non defecatum. Et similiter potus inter duas comestiones digestione stomachi adhuc non completa stomachum debilitat. Amplius scias quod mentis curiositas et ingenii sollicitudo sunt de his que maxime stomachum debilitant. Summe vitanda est repletio nauseatiua et multiplicatio ferculorum et eorum interruptio et similiter eorum difformitas et mense prolongatio et mala masticatio et potus multiplicatio. Hec enim omnia digestionem corrumpunt et stomachum debilitant. Hec sufficiant de conseruatione sanitatis stomachi.

De epate

supra 1787 Consequentur dicamus de sanitatis epatis conseruatione. Dicamus ergo quod decoctio reubarbari: reupontici: absinthii: eupatorii rose et lacce administrata in ieiuno confortat epar debilitatum. Et similiter electuarium de laccaet rosis. Et similiter comestio carnium subtilium laudabilium puta perdicum iuuenum et similium cum ciceribus decoctarum vel assatarum non ad carbones sed cum aqua calida: hec enim melior est assatura. Nam illa que fit ad carbones non euadit ab


p.185

adustione vel siccitate nimia nisi custodiatur diligenter. Sed assatura que super aquam fit calida equaliter et vniformiter fit: et ab adustione securatur. Vue passe et ficus albe epar magnificant. Nam quoniam epar in dulcibus delectatur ideo facilius ea appetit et auidius. Et huius probatio est consequenter si anser vel gallina ficubus sit impinguata carnes eorum pingues erunt et humide et delectabiles et ius eorum delectabilissimum. Ficus vero et vue passe si comedantur in ieiuno epar deopilant et confortant et eius complexionem rectificant. Et similiter pulli parui modica aqua decocti in cibo sumpti epar conseruant et confortant. Amplius notandum quod vsus malorum granatorum dulcium et vuarum passarum magnificat epar et intantum eius malam complexionem rectificat quod comedentem ridere facit. Vinum etiam subtile in substantia moderate sumptum epar calefacit et deopilat et confortat et conseruat: et eius sanitas totum corpus in sanitate conseruat. supra 1801 Amplius scire debes quod intromittere cibum super cibum scilicet indigestum et error ordinis eius est ex rebus magis nociuis non solum epati sed etiam stomacho. Et similiter potare subito aquam frigidam in ieiuno et post balneum coitum et exercitium quandoque perducit ad infrigidationem vehementem epatis & ydropisim. Et si aqua frigida quis indigerit propter epatis inflammationem

p.186

non recipiat eam solam sed cum aliquantulo vini vt non infrigidetur vehementer. Nec traiiciatur impetuose transglutiendo sed paulatim sugendo. Amplius scias quod omnia viscosa epati nocent ex parte qua faciunt accidere opilationem. Et ex eorum summa est frumentum non omne sed glutinosum. Et supposito quod bene digeratur in epate causabit in membris sequentibus opilationem. Et similiter vinum dulce opilat epar et deopilat pulmonem. supra 1820 Huius autem causa est quia vinum dulce non gradatim venit ad epar: ex eo quod epar multum diligit ipsum quia dulce et propter facilem eius penetrationem quia potus et quia calidum quare non moratur ea quantitate qua separetur fex ab eo immo peruenit ad epar cum grossitudine sua. Inuenit enim vias scilicet meseraicas paratas: sunt enim ample et vene in epatis substantia sunt valde stricte. Cum ergo ad epar peruenit non moratur quantitate qua digeratur immo expellitur subtile in venas strictas velocitate sue penetrationis et remanet sedimen propter viarum constrictionem. Sed in pulmone contrarium euenit. Nam ad pulmonem venit vinum dulce cum iam colatum est a via meatuum mery per viam resolutionis ex meatibus strictis ad amplos. Aut ex via concaue cum iam dimisit fecem. Et vadit adhuc illuc cum sit colatum et transit ex meatibus

p.187

strictis ad amplos quare colatur vice alia. supra 1821 Et bene scias quod medicine in quibus est amaritudo qua ftat apertio: et stipticitas quedam qua fiat confortatio: et odor conueniens substantie spiritus prohibens a putrefactione: sunt inquantum huiusmodi medicine epati conuenientes: et huiusmodi sunt cinamomum sticados; absinthium: mirra: spica: crocus: et similia. Scias quod auellane conuenientes sunt epati omni quoniam non sunt vehementis caliditatis et sunt apertiue et earum chymus est bonus. Et epar lupi & carnes limatiarum conuenientes sunt epati cum proprietate que est in eis. Et similiter species endiuie et specialiter illa in qua est maior amaritudo. Epati enim calido competunt ratione proprietatis et deopilationis et amaritudiriis et alicuius stipticitatis. Si igitur epar sit calidum species endiuie administrentur cum melle vt earum frigiditas temperetur. Et hec de epatis conseruatione.

De splene

supra 1837 Consequenter de splene dicendum est. Nam splen est instrumentum ridendi. Habentes enim splenem bene dispositum et fortem ad mundificandum sanguinem grossum et turbidum ex quo corpus non potest bene nutriri naturaliter sunt


p.188

leti et sine tristicia. Et per oppositum splene existente debile sanguis grossus et turbidus manet in venis et mouetur ad cor et ad cetera membra corporis et ideo reddit hominem tristem et melancolicum. Bene ergo sollicitari debemus de sanitatis ipsius conseruatione. Confortetur enim corpus splenis cum cibis bene nutrientibus & deopilantibus cuiusmodi sunt gallina cocta cum modico brodio: & carnes pulline & eduline cum modico aceto condite & lac nouiter mulsum cura modica zuccara et eligatur lac caprarum et camelinum. Hec enim splenis opilationem aperiunt et eius sanitatem custodiunt. Et vinum rubeum in commestione summatur. Et generaliter omne quod impinguat prodest spleni: omne enim tale restringit splenem et ipsum temperate diminuit. Paruitas splenis significat bonam complexionem corporis et eius grossicies contrarium. Absinthium etiam in potu cum melle sumptum prodest spleni et eius complexionem rectificat. Et dicunt medici quod bibere aquam vel vinum que diu steterint in vase tamarisci confortat et conseruat splenem. supra 1858 Caueat quis a grossis et stipticis fructibus: cuiusmodi sunt pira: mespila: sorba: coctana: et similia: quoniam orificia splenis constringunt et articulos debilitant. Caueat similiter a grossis carnibus puta bouinis caprinis ceruinis et porcellinis. Et ab omni

p.189

legumine et onmi quod fit de lacte: puta caseo et lacte acetoso. Hec enim omnia epar et splenem ledunt et coleram nigram generant. Et vtatur vino albo vel citrino quod splenem attenuat et opilationem aperit et eius grossiciem subtiliat. Et dicunt quidam empiricorum217 quod sanitatem splenis conseruat: vt quando ire velis sinistrum pedem ante dextrum moueas et hoc in ascendendo et descendendo seruetur. Hec sufficiant de splene.

De intestinis

supra 1868 Dicamus quomodo intestina in sanitate conseruantur quod fit cum a fecibus in eis contentis mundantur & similiter dum ab humore viscoso qui in eis multiplicari consueuit218: vel ex regiminis malicia vel ex debilitate mundantur nam hic humor interdum impedit exitum fecum naturalem. Mundantur ergo intestina a fecibus & humore viscoso219 cum potu aque mellis in ieiuno & cum comestione ficuum siccarum pinguium in ieiuno & cum potu aque decoctionis220 earum. Et ad idem valet brodium pingue agni annualis decocti cum bletis. Et ad idem valct brodium galli antiqui decocti cum polipodio et aniso. Amplius scias quod vue passe non enucleate in ieiuno comeste


p.190

pre ceteris intestina confortant. Amplius dicunt quidam quod risum decoctum in recenti lacte comestum intestina confortat et nutrit. supra 1889 Volens autem sanitatem suorum intestinorum conseruare caueat ab omni cibo aectoso acuto grosso et viscoso. Abstineat a pane azimo et a carnibus animalium magnorum domesticorum et siluestrium: bouum: vaccarum: leporum et porcorum: domesticorum: anserum: anatum domesticorum et siluestrium et ab interioribus animalium. Et a piscibus paruis recentibus et salitis. Caueat et ab assatis ex piscibus et carnibus. Abstineat a caulibus: rapis: pomis: piris: mespilis: sorbis: et similibus. Amplius abstineat ab omnibus generibus olerum preterquam a ruta: bleta: feniculo: petrosilino et similibus calidis sicut menta et eruca nam in aliis ab istis est inflatio. Amplius abstineat a generibus lactis et eorum que sunt de lacte. Cucurbita et cucumeres et citonia inimicantur intestinis. supra 1900 Amplius nuces amigdale humide et fabe specialiter humide et vniuersaliter legumina specialiter humida nocent habentibus intestina debilia. Amplius mora celsi multum nocent intestinis et similiter granata aecetosa suspecti ergo dc egritudinibus intestinorum abstineant a predictis et sciant quod ventositatum retentio multum debilitat intestina et quandoque producit ad hidropisin & generat tenebrositatem visus et epilentiam et vertiginem

p.191

supra 1903 exercitium post cibum immediate et similiter potus aque frigide & vinum plurimum post cibum immediate nocent vlceribus nocumento mirabili: et similiter coitus immoderatus specialiter super cibum multum debilitat intestina. Dixerunt sapientes quod alleum coctum cum carnibus pinguibus edi221 mitigat intestina et impetuosam eorum remouet ventositatem et inflationem consumit. Comedere etiam allia cruda sicut faciunt Gallici dolorem intestinorum curat222 et grossam repellit ventositatem et ideo alleum dicitur tyriaca rusticorum.

De renibus

Quod pre ceteris conseruat renes & confortat quando debiles sunt in propria operatione puta ad attrahendum propriam aquositatem223 vrinalem sanguinis dicitur spirnagia224 cum carnibus arietis decocta et comesta. Ad idem valent vue passe bene enucleate225. Renes enim nutriunt & ferculentiam vrine mundificant. Semina melonum post potum comesta cum zuccara idem operantur. Et similiter pulpa melonum cum zuccara comesta ad idem valet. supra 1923 Amplius farina ordei cum lacte preparata renes impinguat et eorum sanitatem


p.192

conseruat. Amplius ad idem valent pinee et amigdale cum penidiis comeste. supra 1929 Omnes fructus frigide nocent et similiter acetum et carnes grosse sicut caprine bouine et lac accetosum. Et omnes herbe frigide multum nocent renibus: sed rapa prodest aliquantulum. Et scias quod lacti omnino inest proprietas mirabilis in confortatione renum & comedere renes cum aliquibus aliis impinguat renes & confortat. Lac etiam camelinum comestum renes confortat aggregat & consolidat. Amplius vinum passulatum aliquantulum ponticum renes confortat. Et coitus immoderatus & balneum immoderatum & odire tranquillitatem & quietem & multum vti cibis diureticis & potibus renes debilitant & rarificant & calorem eorum innatum exalant.

De vesica

supra 1946 Scias quod electuaria calida puta dyagalanga226 dyatrionpipereon227 & similia confortant vesicam. Potus aque frigide in ieiuno vesicam debilitat. Etiam sepe comedere vix preseruat vesicam ab egritudine. Amplius panis tritici preparatus cum butiro vel cum melle magnam habet proprietatem in conseruando vesicam. Amplius drag. semis228


p.193

de ligno aloes quolibet die in potu sumpta valet contra frigiditatem vesice et eam confortat. Nichil adeo ledit vesicam sicut longa vrine retentio vltra voluntatem mingendi. Amplius comedere carnes bouinas & herbas frigidas: & cibaria frigida & aquam frigidam bibere in ieiuno multas egritudines generant in vesica. Et super omnia vsus aceti ledit vesicam sicut dicit Galienus.

De ano

229

supra 1963 Anus est membrum de facili lesionem suscipiens & cum susceperit difficulter curatur quare indiget bono regimine cum cibis & aliis rebus conuenientibus. Sanitatem igitur ani custodire cupiens non sedeat diu super terram vel super frigidum actu. Amplius abstinere debet a carnibus bouinis & vniuersaliter a carnibus grossis siluestribus & generantibus coleram. Colera enim suo acumine ledit anum. Caueat ab omnibus generibus acruminum. Sedere enim aliquando aliquandiu supra lapidem calidum in stupha anum confortat. Nam sua propria caliditate actuali consumit humiditatem superfluam ani. Est enim anus velut totius corporis emunctorium: vnde ad ipsum fluunt multe humiditates. Amplius cibi stiptici non competunt habentibus anum debilem nec


p.194

fructus frigidi. Vtantur carnibus arietis castrati iuuenis pinguis cum modico brodio. Euitent cepe super omnia quoniam orificia venarum aperit. Etiam sedere in sede facta de corio leonis anum confortat. Et similiter sedere in sede facta de corio thauri & forte cerui & quorundam aliorum quorum corium habet proprietatem in calefaciendo & confortando anum cum quis sederit super eis.

De membris generationis

supra 1991 Dicamus consequenter de illis que confortant membra generationis. Et quia generationis membra ordinata sunt a natura & ad actum generationis qui consistit in spermatis generatione & fermentatione & eiusdem per actus coitus conuenienti emissione & in prolis finali generatione: illa que ad hec iuuant membra generationis confortant et quia defectus coeundi & generandi interdum prouenit a principalibus membris non intendimus in isto capitulo loqui de isto quia de confortatione membrorum principalium superius dictum est. Notandum quod actus et coitus vsitatus modo & hora conuenientibus est de his qui maxime confortant membra generationis. Sic enim mulierum mamille melius lactant & lac generant ex vsu lactationis: modo: qualitate: quantitate & hora conuenientibus & ex deassuefactione lactationis totaliter perit actus


p.195

lactationis & generationis conuenientis lactis et interdum lacte corrupto malam aquirente qualitatem mamilla destruitur: supra 2014 sic suo modo non intelligo de membris generationis que ordinantur ad actum coeundi. Perit enim actus si actus non assuescatur. Et interdum ex spermatis detenti corruptione non solum seminaria vasa sed etiam totum corpus corrumpitur. Sperma enim corruptum in toto corpore se habet ad modum veneni. Vnde sicut parum veneni sufficit corrumpere totum corpus ita & spermatis corrupti aliquantulum sufficit corrumpere totum corpus. Vsus ergo moderatus coitus est vnum ex his que confortant membra generationis. Habet etiam coitus moderatus quamplurima alia iuuamenta & immoderatus quamplurima nocumenta que inferius apparebunt vbi de coitu specialem faciemus mentionem. Sufficit enim ad presens scire quod coitus moderatus et debite assuefactus membra generationis corroborat et confortat et immoderatus debilitat et etiam totalis dimissio. Ille ergo qui sanitatem membrorum generationis desiderat fugiat illa que coitum debilitant et impediunt: et vtatur his que coitum confortant. Debilitantia autem coitum & virtutem eius sunt res meditatiue: sicut horribilitas coeundi. Tanta enim videtur esse horribilitas in actu coeundi quod nisi esset delectatio admixta: ne dum

p.196

homines sed etiam alia animalia fugerent actum coeundi. Vnde quidam homines eleuati spiritu contemplationis hunc actum totaliter abhorrent: et ideo debiles sunt in actu et membra generationis debilitant. Et non solum horribilitas sed etiam verecundia et antecessio intellectus ad cor facit deficere ab actu coeundi ex quo membra generationis debilitantur. supra 2041 Amplius scias quod balnei multiplicatio est ex his que debilitant membra generationis in actu coeundi: et etiam frequentatio fleubothomie et precipue arteriarum et venarum que sunt retro aures. Ab his ergo cauere debet qui sanitatem membrorum generationis desiderat. Abstineat etiam a quibusdam quorum vsus nocet actui coitus. Quedam enim nocent desiccando: et quedam nocent infrigidando et stupefaciendo: et quedam vtroque modo. Vnde agnus castus vaporatus et bibitus nocet. Et etiam herba basiliconis. Camphora abscindit coitum infrigidando et exsiccando: et similiter semen caulium. Vnde tale semen sumptum post cibum corrumpit sperma. Et similiter vsus coriandri debilitat coitum infrigidando & dessicando. Acetum etiam & omne acetosum abscindit coitum infrigidando. Qui ergo desiderat sanitatem membrorum generationis: debet vti multiplicantibus sperma et calorem innatum & spiritum ventosum. supra 2065 Hec enim sunt necessaria in coitu

p.197

scilicet materia exuberans: calor incitans & ventositas erigens. Quedam iuuant ad actum coitus multiplicando sperma: et alia confortando calorem: et alia ventositatem generando. Et quedam sunt que ab omnibus his modis coitum iuuant & membra generationis confortant & conseruant. Et de numero horum sunt medicine quedam & quidam cibi. Dicamus ergo de cibis. Meliores enim cibi sunt carnes edi pinguis masculi et carnes ouine et cicer & cepe absque frixione carnis: frixio nanque prohibet confortationem carnis et multitudinem nutrimenti eius quia frixio desiccat. Ad idem valent galline & pulli columbini impinguati et proprie allaude & oua sorbilia proprie puluerizata cum cynamomo & pipere et galanga et sale scinci: & oua piscium: et caro piscium calida. Et si fuerit illic frigus resiste cum zinzibere et pipere et macropipere et cynamomo et similibus. Et cibus de rapis et napis: et cibus de caulibus: & cibus de bauciis: et proprie de bauciis postquam bene decocta est caro earum valent ad idem. Et de illis quibus fit iuuamentum sunt cerebella paruarum auium et butirum et lac. supra 2082 Et similiter cibus qui fit de tritico cocto cum multa aqua usque quo fiat sicut puls et rizi cum lacte et caro cum lacte ouino. Et conferunt in secundis mensis sparagi eruca & porri: et capita carduorum & menta

p.198

proprie ipsa enim confortat membra: spermatis valde et eius vsus fortitudinem facit super sperma quare forte fit desiderium. Et sciendum quod ille qui assiduat comestionem passerum et bibit super eam lac loco aque sine cessatione est erectus et multi spermatis. Amplius cepa frigatur cum butiro donec rubea fiat et dissoluatur in decoctione et frangantur super eam oua et erit cibus conueniens in conseruatione membrorum generationis. Sunt autem quidam quorum complexiones sunt calide: desiderantes tamen conseruationem et confortationem membrorum generationis. supra 2096 Et his competunt lac acetosum et lac dulce et pisces assati calidi et melones et citruli cucumeres et cucurbite et fructus et olera humida omnia ita quod lactuca et semen portulace addunt eis in spermate quamuis communiter noceant. Et albumen oui est plurimi iuuamenti multiplicans sperma. Et cerebella animalium et medulle eorum et cancri fluuiales conferunt eis: Auicenna quarto. Nascentibus enim omnibus vite discrimen interitusque imminet. Infantia vero que in septimum vsque annum protenditur tota in alendo versatur id quod per septem ceruos illos quos rabby Venatus fingitur non obscure licet intellegi. Post infantiam pueritia sequitur que fabularum auditione admodum delectari consueuit. Hinc illi captiuitas vastatioque ab episcopatibus narratur. Amplius

p.199

granum pini bene confortat. Et etiam carnis anatum sperma multiplicat.

De conseruatione cutis et similium

supra 2103 Consequenter dicamus de conseruatione cutis et musculorum et membrorum exteriorum totius corporis. Hec enim conseruantur balneationibus in aqua calida suaui aut in balneo aereo mediocri cum mundificatione conuenienti. Corporis autem mundiftcatio fit cum suaui cutis fricatione et leui iniunctione cum oleo oliuarum antiquo odoris suauis in tempore hyemis vel cum oleo rosarum et violarum in tempore estatis. Etiam sciendum est quod inunctio facta in balneo cum melle despumato mirabiliter mundificat a sordicie et extrahit quod est sub cute de superfluis humoribus et per poros exire facit. Hoc idem facit farina fabarum et cicerum cum fricatione panni asperi. Hec enim calorem viuificant et cutem attenuant. supra 2116 Amplius scias quod multus motus iuncturarum confortat corpora fleumatica. Extremitates autem lauentur cum aqua calida in hyeme: et cum frigida in estate. Et dixerunt sapientes quod fricare vngues manuum & pedum cum aqua et acceto conseruat eos a confractione denigratione & etiam ne abscondantur: inunctio cum sale et oleo mixtis eos confortat et specialiter plus prodest eis aqua calida quam fripida. Calciamentum


p.200

strictum ledit digitos pedum: est enim causa superpositionis digitorum pedum vnius supra aliam: & distortionis eorum. Item ire per lutum temporibus frigidis et nudis pedibus pre ceteris ledit cerebrum et infrigidat & debilitat oculos et est causa distillationis vrine. supra 2135 Et scias quod ludus palme ambabus manibus simul in alto proiiciendo brachiis multum confert quoniam eorum conseruat sanitatem. Amplius scias quod fricatio pedum quando fit ieiuno stomacho eorum grauedinem et itinerandi lassitudinem et duriciem remouet. Et similiter fomentatio pedum et crurium in aqua confractionem: siue concutionem & tumoremque ex lassitudine et longa itineratione remouet omnino.

De regulis regiminis sanitatis appropriatis sexui femineo

Consequenter dicamus de regimine sanitatis mulieribus appropriato. Sunt enim quattuor230 appropriata mulieribus231: puta impregnatio: parturitio: lactatio et per consequens232 mamillarum conseruatio & menstruorum euacuatio233: de quibus


p.201

breuiter dicamus: supra 2153 et primo de impregnatione. Sunt enim quedam mulieres simpliciter steriles & maleficiate quibus hoc capitulum non deseruit. Et alie que non sunt steriles sed non de facili impregnantur & tamen sunt sub latitudine sanitatis. Primo ergo nos ponemus regimen talium mulierum antequam impregnantur ad hunc finem quod facilius impregnantur. Secundo earundem ponemus regimen postquam sunt impregnate vt fetus possit ad debitum finem venire. Tertio eorundem ponemus regimen cum actu parturierint & parturierunt. Quarto ponemus regimen lactantium. Quinto ad hoc ponemus regulas quibus scitur matricis conseruatio ex menstruorum debita euacuatione & aliis. Quantum ad primum notandum quod quedam mulieres non sunt bene fecunde per accidens: ratione alicuius maleficii a quo bonum est precauere quantum est possible. Et interdum propter maliciam ftgure aut compositionis matricis & colli eius. Et etiam propter malum motum commixtionis viri cum muliere. Et etiam propter vsum quarundam rerum conceptionem impedientium. supra 2176 Primo ergo nos ponemus aliqua ex quibus maleficia potuerunt precaueri & euitari: Si enim serapinum in camera posueris siue hypericon omnia demonia fugabuntur. Vnde hypericon dicitur a multis fuga demonis.

p.202

Item lapis magnetis portatus ad idem valet & concordiam facit inter virum & mulierem. Ad idem valet adamas quem quidam false dicunt esse magnetem. Amplius cor turturis portatum fugat demonia & portantem reddit hominibus gratiosum. Item pirus auis comesta incantatione ligatos soluit & prosperitatem tribuit. Tyriaca exhibita cum decoctione hypericon maleficium tollit. Et hypericon emplastrum renibus maleficium tollit. Amplius corallus si teneatur in domo soluit maleficia. Amplius squilla integra suspensa in limine hostii maleficium tollit. Et idem est de arthemesia. Ad idem etiam valet radix pionie portata. Item si vir portet secum cor coturnicis masculi & uxor cor femelle semper conuenient. Item si quis portauerit semper secum yringum insidias demonum non patietur. supra 2177 Si autem mulier non sit bene fecunda propter maliciam complexionis naturalis vel accidentalis cum materia vel sine materia vtatur contrariis in complexione et purgantibus materiam peccantem. Sed quia difficultas impregnationis vt plurimum fit ex mala complexione frigida et humida cum materia vel sine materia ideo ab hac inchoandum est: & de ea tractandum. Iste enim indigent calefacientibus & desiccantibus matricem et euacuantibus humiditatem eius superfluam. Vnde ierapigra est eius conueniens farmacum. Et ex eis quc exhibentur sunt calide

p.203

confectiones puta tyriaca & metridatum & theodoricon & dyacalamentum cum decoctione arthemesie vel abrotani vel calendula. Vrina elephantis potata est mirabilis in impregnatione: & similiter limatura eboris & siseleos. supra 2195 Simplicia quibus ego consueui vti in hoc casu & in quibus inueni iuuamentum sunt hec: matricaria: arthemesia | abrotanum | calendula millefolium | camedreos: camepitheos | squilla | rubea | tinctorum spica: blactebizantie: ameos & costus. Ex his igitur potest fieri sirupus & vinum tempore vindemiarum & balneum. Et quia hoc habet locum in regimine curatiuo de huiusmodi transco. Amplius debes scire quod coagulum leporis suppositum post menstruorum mundificationem iuuat ad impregnationem. Medicine autem simplices pessariorum sunt hec: oleum de balsamo: oleum de ben: oleum de lilio | costos niger & adeps anseris blactebizantie: muscus & spica: cyperus: anetum: ameos: ysopus: bdellium: nux cipressi & gariofili & cordumeni. Et vt sit ad vnum dicere calida stiptica sunt materia pessariorum mulierum habentium matricem frigidam & humidam. supra 2210 Amplius debes scire quod fleubothomia sophenarum234 iuuat multum ad impregnandum. Primo quidem quia matricem mundificat. Secundo quia facit matricem ad inferius descendere: ex quo

p.204

semen viri perfectius ad eam descendit & attingit. Verum est tamen quod fleubothomia est conueniens magis in causa calida quam frigida: immo in causa frigida forte non competit nisi propter causas predictas. Amplius exercitium & stupha sicca & cibi subtiles & clisteria calida & exsiccatiua competunt mulieribus habentibus: matricem humidam & pinguem. Similiter vinum forte & rubeum & tyriaca talibus conueniunt. Et iunctio matricis ex oleo de lilio est eis conueniens: & similiter ex melle albo. Interdum etiam mulieribus non bene fecundis competunt dissoluentia ventositatem impedientem conceptionem. Que autem sunt illa satis est magnifestum: puta diacyminum: anisum: ameos: feniculus: semen rute: agnus castus: castoreum & similia & in potionibus & in pessariis & vnguentis. supra 2227 Amplius scias quod testiculi ferris mirabilem habent proprietatem in faciendo mulierem fecundam. Et similiter matrix leporis & coagulum eius. Ex his igitur cum limatura eboris & sisileos235 fiat puluis quo mulier vtatur mane & sero cum brodio cicerum vel cum decoctione arthemesie. Nota quod prima materia recepta in matrice habet naturam lactis sex primis diebus ad hunc calorem lactis operatur calor naturalis in spermate leporis remissus & calor matricis ita quod ista materia

p.205

dealbatur sicut lac. Interdum autem et raro frigida competunt vt mulier efficiatur fecunda in electuariis sirupis et balneis: et quia illa satis nota sunt etiam ingrediuntur regimen curatiuum transeo. supra 2228 Regimen autem mulieris non bene fecunde propter maliciam figure seu compositionis matricis et colli ipsius non vniuersaliter haberi potest. Solum enim malicia situs recipit cuiam: puta quando est matrix nimis alta: nam per fleubothomiam sophenarum236 et per ventosas crurium descendit et supra 2236 conceptio fit facilior.

Debet autem vir et mulier commisceri ad inuicem hora et modo et figura conuenientibus ad hoc vt sequatur fecundatio. Hora autem naturalis et conueniens est postquam facta est administratio illorum que menstrua mundificant: et est perfecte mulier mundata ab eis. Et quando mulier non est famelica nec crapulata nec ebria. Et quando non est calefacta nec infrigidata in excessu. Et prima digestio est completa et tempus aduenerit suscipiendi alium cibum. Et eligatur hora qua mulier coitum appetit non propter aspectum vel confricationem sed naturaliter. Debent autem vir & mulier tanto tempore prolongare coitum quod sperma sit digestum. Nec debent tantum differe quod ambo spermata corrumpantur. Si enim accidat illud vtantur


p.206

coitu secundum modum qui non est ad impregnandum. Deinde demittant ipsum tamdiu quod sciatur quod sperma bonum iam aggregatum sit. Amplius prolonget vir ludum cum muliere cuius complexio est bona cum mamillarum tactu suaui & verbis amicabilibus et tactu pectinis eius et obuiet ei non permiscendo se ei permixtione vera. Cunque mulier desiderat & affectat permisceatur ei fricando de ea quod est inter anum eius desuper et vuluam. Ille enim est locus delectationis eius. Considerat ergo horam in qua sit ipsius mulieris fortis adherentia et eius oculi incipiunt mutari in rubedinem: et eius anhelitus eleuari: et verba eius balbutire: et tunc mittat illuc sperma oppositum ori matricis dilatando locum eius illic parumper scilicet tanta dilatatione ne ingrediatur aer exterior et non est bonum vt vir expleat suum desiderium ante mulierem immo simul parum vel mulier ante. Et in seminum emissione vir adhereat mulieri fortissime secundam figuram quod mulieris crura sint eleuata parumper. Nec vir statim descendat sed adhereat donec videat anhelitum mulieris quietatum et quod nodi oris matricis quiescunt muliere iacente parum eleuatis coxis et euerso dorso. Et tunc descendat et mulier remaneat horula vna supina constrictis pedibus et retento anhelitu. Et si dormierit post illud erit melius ad conceptionem et si contingat ipsam conuerti sit ad dextrum latus.


p.207

supra 2237 Amplius scias quod suffumigatio cum aromatibus calidis stipticis est de his que preparant matricem ad concipiendum. Et non debent talia aromatica calida boni odoris ante conceptionem odorari desuper per nares quia impedirent impregnationem cum essent causa motus matricis ad superiora: sed post impregnationem competit odor eorum desuper per nares et non per inferius: quia ex hoc impeditur aborsus. Nam matrix et fetus mouentur ad partem superiorem aromaticis applicatis naribus. Amplius dico quod mulier desiderans impregnari et esse fecunda cauere debet a sterilizantibus et conceptionem impedientibus. Mulier enim volens concipere non comedat os de corde cerui nec secum portet matricem caprinam nec lapidem vocatum gagates: impediunt enim conceptionem. Item caueat a comestione granorum edere nigre. Amplius non portet secum os de corde cerui: nec smaragdum: nec zaphirum. Hec enim impediunt actum coeundi. Amplius non portet secum radicem pimpinelle nec bibat coagulum leporis post partum nec teneat scolopendriam suspensam supra lectum. Item apis comesta reddit mulierem sterilem sed partum facilitat. Amplius non portet secum auriculam mule vel corium nec comedat limaturam ferri: nec succum mente nec matricem mule: reddunt enim mulierem sterilem. Et vniuersaliter vitanda sunt omnia actum coitus impedientia que superius


p.208

dicta sunt a muliere volente concipere. Nos autem hic volumus addere quedam que multum valent ad concipiendum. Lolium enim et thus suffumigata disponunt mulierem ad concipiendum: et similiter nepita. Item theodoricon anacardinum per pessarium immissum cum modico scamonnee sine dubio concipere facit si post immediate mulier coierit cum viro potenti. supra 2266 Amplius ad idem valet melissa suffumigata et vulua leporis assata et commesta. Et spuma quam habet lepus circa os quando rodit herbam si bibatur a viro vel muliere. Quidam dicunt quod suppositorium vel pessarium vel sacculus de nigella matricem mundificat et ad concipiendum disponit sed teneatur parum quia nigella est aliquantulum violenta. Amplius aqua cicute exhibita mulieri infecunde mane: eadem die ad vsum concipiendi eam conuertit. Item fiat vnguentum ex cerebro gruis et axungia anseris vel leonis et ex eo inungatur virga virilis cum vir debet coire cum muliere et concipiet. Item lapis qui inuenitur in cerebro aquile portatus ad idem valet et similiter lapis inuentus in vulua cerue. Item post menstrua lauet mulier pudenda cum vino puro rubeo et post suffumigetur cum vino decoctionis nepite et supponat sibi basiliconem et mentem maiorem237 et concipiet si deus voluerit. Item fomentatio ex decoctione roris marini multum disponit ad

p.209

conceptionem. Item alleum humidum tritum decoctum: cum oleo rosarum quousque eius aquositas consumatur: suppositum est mirabile ad impregnandum. Amplius fenugrecum tritum cum adipe anseris suppositum multum iuuat. Amplius muscus cum oleo rosarum dissolutus suppositus multum confortat matricem ad concipiendum. Item inungantur vtriusque sexus membra cum succo satirionis et superaspergatur puluis vulue leporis: facit enim vt sterilis concipiat. Et sic patet regimen mulieris ante impregnationem.

De regimine pregnantis

supra 2296Nunc restat ponere regimen mulieris pregnantis. Sunt enim quedam appropriata mulieri pregnanti que hic breuiter sunt apponenda. Debet enim mulier pregnans omnia euitare que aborsum possunt inducere & specialiter in principio impregnationis: tunc enim fetus in matrice est sicut flos in arbore qui ex leui causa cadit ab arbore. Et similiter in fine impregnationis ante tempus partus puta in septimo vel octauo mense. Tunc enim fetus est in matrice sicut fructus quasi maturus in arbore qui ab arbore ex leui motu descendit et sic fetus tempore illo ex causa leui efficitur abortiuus. Oportet igitur quod mulier pregnans euitet motum superfluum: saltum: percussionem: casum: & coitum proprie: et repletionem cibi: & iram: & tristiciam: & timorem


p.210

proprie. Amplius euitare debet balneum: nisi apud propinquitatem partus. supra 2314 Et etiam omnia inducentia tussim: nam tussis fortis est causa aborsus. Et similiter intelligatur de sternutatione immoderata. Bonum est igitur vt solicitetur ne eius caput fiat reumaticum. Amplius euitare medicinas laxatiuas et per partes inferiores et superiores. Et si neccessitas cogat ad earum vsum fiat hoc cum cautela & sint medicine leues et benedicte. Amplius procuret habere ventris lenitionem cum cibis lenientibus cuiusmodi sunt brodia pinguia: et pureta de boraginibus et bletis cum foliis violarum: et oua sorbilia et cassiafistula cum aliquantulo spice et aqua quorundam fructuum laxatiuorum. Nam lenitio ventris est pregnantibus multum vtilis. Amplius euitare debet balneum. Balneum enim facit abortire dupliciter. Primo quidem lubricando. Secundo faciendo fetum moueri ad aerem frigidum. Amplius euitare debet fleubothomiam et specialiter de sophenis nisi in casu magne necessitatis et hoc ingreditur curam egritudinis. Et scias quod quanto fetus maior est tanto fleubothomia est deterior. Amplius euitare debet diuretica menstrua prouocantia et partum facilitantia. supra 2340 Amplius euitare debet: sitim famem: repletionem nauseatiuam: frigus superfluum et calorem immoderatum et ventum australem: et similiter

p.211

borealem post austrealem. Amplius bonum est quod pregnans vtatur quibusdam electuariis confortantibus embrionem quorum vnum est diamargariton. Amplius oporlet quod vehemens studium sit in stomachis ipsarum pregnantium quare oportet vt confortentur stomachi earum cum confectionibus ex zuccara rosarum cum xiloaloe et mastice: et electuariis factis cum zuccara plurima et speciebus aromaticis in quibus non est multa caliditas: et emplastris stipticis calefacientibus et aromaticis. Amplius debet pregnans euitare vehementer pinguia vel vehementer dulcia et potum aque: et sit contenta potu vini odoriferi | puri | subtilis | pauci. supra 2356 Interdum autem oportet mundificare stomachum pregnantis cum appetitus eius est valde corruptus. Ex quo ad hoc decoctio anisi et polipodii clarificata cum zuccara rosarum est conueniens mundificatiuum. Nam humorem euacuat et appetitum rectificat et excitat. Abstineat pregnans a caseo sicco et acuto: et si forsan appetat assetur humidus super carbones. Amplius exercitium temperatum est ei conueniens. Cibaria eius debent esse facilis digestionis: boni nutrimenti et multi: indigent propter se et propter fetum. Amplius post cibum competit pregnantibus comedere cinia assata et proprie frixa: et similiter frusta ligni aloes Indi et assiduetur comestio et fricatio manuum

p.212

et pedum earum. Et similiter poma granata post cibum eis competunt. Et similiter coriandrum conditum. Et scias quod mina citoniorum et bolus armenus est de his que sedant nauseam earum. Amplius scias quod puluis cimini torrefacti in aceto infusi et origani secundum partes equales et castorei partis vnius tertia interdum competit eis et specialiter propter consumptionem ventositatum. Et scias quod quando mulier pregnans indiget mundificatiuis propter immundiciam matricis et partium adiacentium melius est quod mundificatio illa fiat a quarto mense vsque ad septimum. Et quod fiat per supposita a parte inferiori quam per supra 2378 administrata per partes superiores.

De regimine appropinquantium partui

Muliere autera appropinquante partui competit exercitium et balneum et coitus et menstrua prouocantia et cetera partum facilitantia que scripta a sapientibus quasi sunt infinita. Sunt autem quedam partum facilitantia proprietate que est in eis sicut magnes retentus in manu sinistra. supra 2396 Et suffumigatio cum vngula asini vel equi vel cum oleo piscis saliti: et similiter corallus suspensus in coxa dextra. Et scias quod mulieres menstruose huius temporis vtuntur pliris cum musco in facilitando partum. Amplius suffumigatio


p.213

mirre multum competit: et suffumigatio cum galbano et castoreo commixtis cum mirra et felle vaccino. Amplius ad idem valet sulfur citrinum et spolium serpentis et fimus columbinus. Hec enim suffumigata partum facilitant et similiter asa fetida et castoreum in potu sumpta facilitant partum. Amplius sumere in potu cinamomum est bonum valde. Et similiter decoctio foliorum altee cum aqua et melle si sumatur in potu ad idem valet. Simplicia autem partum facilitantia sunt hec cinamomum | cassialignea | cortex cassiefistule | mirra | aristologia rotunda | costos | sauina | armoniacus | thus | rubea | asa | storax et castoreum. Ex his autem possunt fieri suffumigationes: pillule: electuaria et similia. supra 2411 Amplius bonum vinum et odoriferum competit mulieribus partui appropinquantibus et subtilis dieta. Amplius scias quod lana submersa in succo rute et supposita partum facilitat. Etiam scias quod ciclamen artistologia: staphisagria et cucumer asininus supposita partum facilitant. Et similiter fel thaurinum. Amplius arthemesia cocta cum aqua calida: emplastretur super vmbilicum et crura et statim fetum educit. supra 2415 Etiam menta bibita cum aqua mellis partum facilitat. Etiam pimpinella trita et supposita statim fetum educit. Amplius caueatur quod pira non sint in domo mulieris parturientis. Ad idem valet suffumigatio

p.214

facta de cornibus & vnguibus caprarum. Amplius vngula muli portata sub camisia partum facilitat. Multa alia sunt partum facilitantia que ad presens obmittuntur propter breuitatem: et quia habent locum in regimine curatiuo.

De regimine enixe

supra 2416 Nunc restat ponere regimen mulieris enixe ad triginta vel ad quadraginta dies. Sciendum igitur quod post partum immediate competunt cibi subtiles boni nutrimenti et multi et velocis digestionis: sicut aqua carnium laudabilium: et oua sorbilia et vinum subtile et odoriferum: non nimis forte: non turbidum. Vitare debet autem mulier enixa omnia genera fructuum et olerum & frigidorum leguminum et acruminum. Et summopere caueat a frigiditate continentis: et specialiter vsque ad tres dies. Iaceat igitur continue in lecto cooperta: cruribus tamen parum coopertis et eleuatis: comedat sepe et parum in vice. Non balneetur vsqne ad quattuor vel quinque dies. Transactis autem quattuor vel quinque diebus balneetur bis vel ter in septimana. Et quanto magis appropinquat ad triginta vel quadraginta dies tanto potest vti grossiori dieta & in sanitate consueta. supra 2435 Interdum autem fluit sanguinis multitudo immediate post partumex quo


p.215

contingit mulierem periclitari. Huic autem accidenti obuiandum est cum ligatione brachiorum dolorosa et cum appositione ventosarum magnarum ad mamillas sine scarificatione et cum appositione pannorum infusorum in accto supra ventrem et suppositione colleriorum stipticorum puta rosarum balaustiarum et karabe et similium. Et de illis quibus inest proprietas in hoc secundum quod dicitur est suspensio stercoris porcini in lana et suspendatur in coxa eius. Amplius enixe contingere consueuit mamillarum dolor et apostemata propter magnam lactis exuberantiam. Horum autem cura est lactatio per mulierem vilem. Tale enim lac inconueniens est lactationi infantis. Et ad idem valet epithimatio mamillarum cum aqua decoctionis fabarum & orobi & coriandri. Et quia hoc ingreditur regimen curatiuum transeo. Amplius scias quod linire mamillam cum cancro marino vel fluuiali contrito habet proprietatem in lactis minoratione. Amplius scias quod epithimatio mamillarum cum aqua decoctionis rute est de his que lac minorant. supra 2458 Interdum etiam post partum non mundificatur mulier: sed retinetur sanguis corruptus qui deberet euacuari & ex hoc possunt egritudines generari valde male puta febres et apostemata et dolor matricis: et sternutatio est tali mulieri iuuatiua. Et vniuersaliter omnia humida quoniam naturaliter in substantiam aliti mutari non possunt nisi sit

p.216

virtute excessus caloris naturalis qui vix in muliere reperitur et maxime in muliere enixa que ex emissione sanguinis in partu dealbata est quod est signum frigiditatis maxime albedo nanque secundum Aristotolem est mater frigiditatis. Quanto enim mulier albior tanto secundum eum. Et similiter secundum Auerroys plus de frigiditate habere dicitur. Amplius suffumigatio cum capitibus allecum salitorum aut cum vngula equi aut asini valet ad idem. Et ad vltimum fiat fleubothomia sophene: valet enim ad menstrua prouocanda et prohibet apostematis aduentum et repletionis nocumentum: Et fleubothomia vene curuature poplitis est fortior in hoc. Et si contingat enixam hoc tempore febricitare aqua ordei confert ei: et si non retinet menstrua et granata dulcia: quia febres enixarum vt plurimum sunt ex menstruorum retentione cum fit curatio cum fleubothomia sophene fit iuuamentum cum ea. Amplius scias quod talibus mulieribus interdum inflantur ventres earum et tunc eis competit in potu dyamarte et reliqua dissoluentia ventositates. Amplius eis competunt origanum serapinum et mastix cum equalitate. supra 2478 Amplius interdum talibus mulieribus contingit dolor matricis. Et cura eius est sedere in aqua calida decoctionis aneti et camomille et inungere locum matricis cum oleo violato dulci tepido. Et si

p.217

forsan in loco matricis contingant vlcera curentur cum vnguento albo Rasis et similibus vnguentis conuenientibus vlceribus supra membra neruosa. Hec sufficiant de regimine enixe.

De regimine lactantis

supra 2486 Nunc restat dicere aliqua breuia de lactantis regimine sed ante dicemus lactantis conditiones quarum prima sumitur ex parte etatis. Debet enim eius etas esse sanitatis et complementi et est etas iuuentutis a vicesimoquinto anno vsque ad tricesimumquintum. Hoc enim tempore lac debet esse perfectius sicut et totius corporis membra a quibus lac habet exordium. Secunda conditio sumitur ex parte habitudinis et figure: debet enim esse boni corporis et collum habere forte et pectus magnum et amplum: et debet esse bonorum musculorum et dure carnis: et magnarum venarum & medie habitudinis inter matiem et pinguedinem. Tertia conditio sumitur ex parte mamiilarum. Oportet enim eius mamillas esse magnas decenter et solidas nec debent esse extranee magnitudinis nec laxe et moles: sed debent esse medie inter molliciem et duriciem. Et extremitates papillarum mamillarum non debent esse nimis parue ne infans in earum compressione laboret. Quarta conditio sumitur ex parte morum ipsius. Debet enim esse bonorum


p.218

morum et laudabilium que tarde patiatur ab anime accidentibus | puta | ira | tristicia | timore et similibus. Omnia enim corrumpunt lactis complexionem. Vnde prohibendum est ne stolida lactet: malicia enim morum ipsius ad hoc perducit eam vt infantis paruam habeat solicitudinem et ei parum blandiatur. Amplius non debet esse luxuriosa et ebriosa nec crapulata. Hec enim lactis corrumpunt complexionem. supra 2518 Quinta conditio sumitur a substantia qualitate et quantitate lactis. Debet enim esse substantie mediocris: non nimis fluidum: nec nimis grossum et caseatum: nec diuersarum partium: nec spumosum. Eius quidem substantia experitur: mulgendo ex eo guttam super vnguem. Nam si fluat est subtile: et si non est grossum et spissum. Et scias quod lac temperate substantie habet partes caseatas: et aqueas equales. Experieris igitur cum in ampula ponitur: et parum mirrhe super ipsum proiicitur et digito permiscetur. Per hoc enim scitur aquositatis ipsius et caseitatis quantitas que debent esse equales in lacte. Amplius quantitas lactis debet esse sufficiens ad infantis nutritionem. Amplius color lactis debet attinere albedini et sapor dulcedini. Non enim in lacte debet esse amaritudo | salsedo | nec acredo | nec color viridis. Amplius nutrix non debet esse somnifera: nec grauis somni. Nam propter hoc

p.219

multe nutrices dimiserunt infantes fame deficere: & eosdem lactando suffocauerunt obdormientes super eos. Amplius multum considerandum est quod lac nutricis non sit antiquum: nec nimis partui propinquum. Sit igitur duorum mensium: vel mensis cum dimidio ab hora partus. Et sit partus naturalis et masculus et sit mulier que abortire non consueuit. supra 2545 Amplius considerandum quod nutrix sit complexionis proportionalis infanti quam debet nutire: et specialiter sit infra latitudinem temperate complexionis vel prope. Quia si infans forte colericus sit non est malum quod nutrix sit fleumatica: vel quod eius regimen sit declinans ad fleumaticum. Scimus enim ex supradictis quod regimen melius complexionum lapsarum debet esse per contraria et non per similia. Et si forsan lac nutricis fuerit grossum et mali odoris: melius est vt non detur nisi postquam mulctum fuerit et in aere moram fecerit. Et si fuerit vehementis caloris: non detur aliquo modo ieiuno. Amplius si lac fuerit grossum: conueniens est vti subtiliantibus: puta oximelle diuretico cum decoctione origani montani: ysopi: epithimi et similium. Amplius in cibis eius vtatur croco: et vtatur exercitio moderato. Et si forsan mulier fuerit calide complexionis: dabimus ei in potu oximel simplex cum vino subtili siraul siue separatim. Et si forsan lac nutricis fuerit subtilius quam oportet: desinat

p.220

ab exercitio: et cibis vtatur ingrossantibus sanguinem et precipiatur ei vt diu dormiat: et vtatur vino dulci grosso et robusto: nisi fuerit quod prohibeat. supra 2564 Interdum contingat quod in mamillis nutricis est nimia lactis exuberantia: ex qua contingit lac in mamillis corrumpi. Huic autem accidenti remediatur ex vsu eorum que pauci sunt nutrimenti et ieiunio: exercitio: balneo et vigilia: et similibus: & emplastro mamillis & pectori apposito ex cimino & aceto: aut lentibus coctis in aceto: aut fabis aut luto absoluto cum aceto: et per potum rei salse et comestione mente. Et ad idem valet musillago: psillii: epithimata cum aceto: Amplius scias quod ruta et ozinum garioifilarum: epithimata: et interius sumpta lac minorant. Et similiter ex armoniaco et aceto: vel ex armoniaco et vino. Et ad idem etiam valet: epithima ex radice caulium. Amplius fiat linimentum ex muscillagine: fenugreci lacca: et litargiro: & oleo rosato. Amplius scias quod cancer marinus et fluuialis: contritus et epithimatus habet proprietatem in isto: et forte interius sumptus. supra 2582 Et similiter si timeamus caseationem lactis in mamillis: liniantur cum oleo de menta: et de viola sarracenica: et hoc cum mamillarum complexio declinat ad frigidum. Et si ad calidum: quod satis potest tactu discerni: epithimentur

p.221

mamille cum musillaginibus frigidis: & oleis frigidis: et succis frigidis notis. Et scias quod acetum vini cum oleo rosarum conquassatum: et calefactum linitum super mamillas: est de resoluentibus caseationem calidam. Et ex prohibentibus caseationem frigidam est epithimatio cum aqua decoctionis feniculi et balsamite et aneti: et fenugresci: et similium. Et similiter epithima ea oleo dc lilio et nasturcio camomilla et costo: valet ad idem. Et quia hoc ingreditur regimen curatiuum: transeo. supra 2597 Interdum autem nutrix non habet lac sufficientis quantitatis pro nutrimento infantis: cuius causa potest esse penuria nutrimenti: vel malicia complexionis in toto corpore: vel mamillis calida vel frigida: vel debilitas attractiue mamillarum. Quia si penuria nutrimenti sit causa nutriatur iure facto ex ordeo: et furfure: et leguminibus. In iuribus quoque ipsius et cibis ponende sunt radices feniculi et semen eius anetum et nigella. Quidam autem dixerunt quod comedere vbera ouium et caprarum cum lacte: quod in eis continetur valde est iuuatiuum: propter hoc quod in eis existit de similitudine aut propter proprietatem que in eis est. supra 2619mAmplius scias quod drag .i. verminum terrenorum siccorum in aqua ordei continue sumpta multis diebus valet ad lactis multiplicationem. Et similiter elixatura capitum piscium salsorum valet ad idem sepe potata: et fiat

p.222

elixatura in aqua aneti. Hic improbat opinionem Auicenne et nota rationem commentatoris probando quod generatum ex semine et sine semine differunt specie sic quod agens est diuersum & recipiens diuersum & sic receptum erit diuersum. Sed diceres stante eadem causa materie effectus erit idem numero verum est stante eadem mensura et materia eque disposita. Sed sic non est quia tempus raptim transit & non reuertitur idem numero.238 Amplius ad idem valet butirum et sisamum: et valet decoctio raphani in vino. supra 2625 Amplius mamille liniantur ex stercore sturdorum cum lacte asine et oleo more emplastri: & lac prouocabitur. Etiam fricare mamillas blandis manibus lac multiplicat. Et si in mamillis videatur abundare calor: nutriatur ordeo et spinargiis: et similibus declinantibus ad frigiditatem: et si eis videatur dominari frigus: sit eius nutriens subtile ad caliditatem declinans. Et ad hoc conferunt semen bauciarum: et ipsemet baucie. Etiam scias quod approximatio ventosarum sub mamillas absque scarificatione & multa compressione augmentat mamillarum caliditatem: et attrahit materiam lactis ad mamillas. Quia si forsan velimus rectificare odorem lactis ex eo quod sit odoris mali: dabimus in potu vinum boni odoris: & similiter nutriemus cum cibis boni

p.223

saporis et delectabilis odoris. Euitare debet nutrix ea que sanguinem permiscent menstruum: & lactis odorem corrumpunt: & ipsius minuunt quantitatem. Debet igitur euitare coitum quantum potest: & ebrietatem: et satietatem nauseatiuum: & exercitium et balneum immoderatum: et similiter iram tristiciam: vigiliam: et genera acruminum. Et vniuersaliter omnia que sanguinem conturbant et consumunt: & malum humorem generant. Quomodo autem mamillarum magnitudo valeat impediri: et earum magnitudo debita procurari: sufficienter haberi potest ex supradictis capitulis: de regulis regiminis sanitatis ex parte habitudinis.

De conseruatione matricis

supra 2652 De matricis autem conseruatione & debita menstruorum prouocatione: quia satis patet ex dictis superius in isto capitulo: propterea volo breuius pertransire. Sciendum igitur quod menstrua temperata in qualitate & quantitate: & in tempore suo currentia secundum consuetudinem naturalem in omni spacio: sunt cause sanitatis mulierum: et mundificationis corporis earum ab omni nocumento in quantitate & qualitate: et faciunt ipsas acquirere castitatem & paucitatem desiderii. Et mensura equalis menstruorum est vt menstruetur mulier in omni mense vsque ad triginta dies. Et est diligenter notandum quod


p.224

menstrua naturaliter fluunt in qualibet lunatione semel: & si fluunt plus vel minus: non est ex toto secundum naturam. In quibusdam autem fluunt in prima quadra: puta in puellis: et in quibusdam in secunda: puta in iuuenibus: et in quibusdam in tertia: puta prouectioribus: et quibusdam in quarta: puta senioribus. Et incipiunt menstrua fluere in mulieribus communiter post decimum quartum annum: quibusdam citius: quibusdam tardius: secundum diuersitatem complexionum & habitudinum: & similiter regionum & similium. Et communiter durant vsque ad quinquagesimum annum. Et in quibusdam non durant vltra tricesimumquintum: et in quibusdam solum vsque ad quadragesimumquintum annum. Quedam enim mulieres sunt ita male complexionate quod non possunt vsque ad quinquagesimum annum peruenire: et in talibus menstrua citius naturaliter deficere consueuerunt. supra 2678 Quando autem menstrua alterantur a dispositione propria naturali sunt causa debilitatis mulierum et alterationis forme: & paucitatis conceptionis: et multiplicationis aborsus: et debilitatis fetus. Multum igitur sollicitari debet medicus quod menstrua non alterentur a dispositione propria naturali. Que autem sit dispositio menstruorum naturalis et propria: scitur ex colore et substantia eorum. Et diuersificantur secundum diuersitatem complexionis: habitudinis regionis: etatis et regiminis.

p.225

Et hoc potest experentia disci: puta videndo colorem et substantiam menstruorum diuersarum mulierum: in complexione: etate: habitudine: et sic dc aliis. Sed quia hoc non pertinet ad presens opus: transeo. Sufficit autem ad presens scire quod si menstrua alterentur a dispositione propria naturali: siue talis alteratio sit ex mala dispositione totius vel matricis sunt causa nocumentorum supradictorum. Studendum igitur est quod sint in propria naturali dispositione: conseruando si fuerint: vel reducendo si non fuerint. Quod quomodo fieri potest: sufficienter haberi potest ex supradictis capitulis sumptis ex diuersitate complexionis: etatis et habitudinis: et ex his que superius in hoc capitulo dicta sunt de his que matricem confortant. In hoc igitur terminetur regimen sanitatis appropriatum sexui femineo: et per consequens secunda pars huius tractatus.