Corpus of Electronic Texts Edition

Background details and bibliographic information

Regimen na Sláinte

Author: [unknown]

File Description

Electronic edition compiled by Beatrix Färber

Proof corrections by Mícheál Ó Geallabháin and Benjamin Hazard

Funded by University College, Cork

2. Second draft, revised and corrected.

Extent of text: 40,200 words

Publication

Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: G600009B

Availability [RESTRICTED]

Available with prior consent of the CELT project for purposes of academic research and teaching only.

Copyright for this edition lies with the estate of James Carney. The electronic version has been made available by kind permission of the copyright holder.

Sources

MS sources for Irish translations of 'Regimen na Sláinte'
1. Dublin, Royal Irish Academy, MS 24 P 26; 486 pages; the text is on pp 353-486, dated 1469. 'With the exception of pp. 470-482, and occasional short passages, there appears to be only one hand — that of Donnchad óg Ó hÍceadha — in the textual portion of the book.' (Ó Ceithearnaigh, 'Regimen' p xxv). Digital images of this manuscript are available on the ISOS Project, Dublin Institute for Advanced Studies, see: http://www.dias.ie/isos/.
2. Dublin, Royal Irish Academy, MS 12 Q 4 (a 19th-century transcript of H).
3. Dublin, Trinity College Library, MS H 2 13; 222 pages, written in double columns; the text is on pp 126-186. On p. 121b, a note dates the MS to 'anno domini 1486' and a colophon follows, however from this the name of the scribe has been erased.

Printed sources for Latin text
1. Regimen Sanitatis Magnini Mediolanensis medici famosissimi attrebacensi episcopo directum. ... printed in Paris by Felix Baligault for Claude Jaumar and Thomas Julian; undated 'but treated by bibliophiles an an incunabulum and given the approximate date 1500; vide Brunet, Manuel du Libraire' (Ó Ceithearnaigh 'Regimen' p xii).
2. Regimen Sanitatis Arnaldi de Villa nova quem Magninus Mediolanensis sibi appropriauit addendo et immutando nonulla. [in the collected works of Arnaldus de Villanova, edited and annotated by Nicholas Taurellus, printed at Basle, 1585.]

English translation
1. [Of parts of volume 1, lines 388–436; 566–606; 2486–2544; 2656–2683:] Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Irish medical writing, 1400-1600' in: Angela Bourke et al (ed.), The Field Day anthology of Irish writing 4, 350-352.

Selected secondary literature
1. Carl Gottlob Kühn, Claudii Galenii opera omnia, (Lipsiae [Leipzig] 1821–33; repr. Hildesheim: Olms 1985).
2. Oswald Cockayne (ed. & trans.), Leechdoms, wortcunning and starcraft of early England; being a collection of documents, for the most part never before printed, illustrating the history of science in this country before the Norman Conquest. 3 vols. (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, 35). 1864–1866.
3. James J. Walsh, Medieval medicine. London: Black 1920.
4. John D. Comrie, History of Scottish medicine, London, Published for the Wellcome historical medical museum by Baillière, Tindall & Cox 1932. Available at: https://archive.org/details/b20457273M002.
5. Lynn Thorndike, 'A mediaeval sauce-book', Speculum 9 (1934) 183–190.
6. Erich Schöner, Das Viererschema in der antiken Humoralpathologie (Wiesbaden 1964).
7. Francis Shaw, S. J., 'Irish medical men and philosophers', in: Seven Centuries of Irish Learning, 1000–1700, ed. by Brian Ó Cuív (Cork: Mercier Press 1971) 94.
8. Vivian Nutton, 'The chronology of Galen's early career', Classical Quarterly 23 (1973) 158–171.
9. Owsei Temkin, Galenism. Rise and Decline of a Medical Philosophy (Ithaca/London 1973).
10. Edward Grant (ed.), A source book in medieval science. (Cambridge, Massachussetts: Harvard University Press 1974).
11. Nessa Ní Shéaghda, 'Translations and Adaptations in Irish' (Statutory Lecture 1984, School of Celtic Studies), (Dublin: Institute for Advanced Studies 1984).
12. Terence Scully, 'The "Opusculum de saporibus" of Magninus Mediolanensis', Medium Aevum 54 (1985) 178–207.
13. Peter Brain, Galen on bloodletting: A study of the origins, development and validity of his opinions, with a translation of three works (Cambridge 1986).
14. Marilyn Deegan and D. G. Scragg (eds.), Medicine in early medieval England. Centre for Anglo-Saxon Studies, University of Manchester 1989.
15. Nancy G. Siraisi, Medieval and Early Renaissance Medicine. (London: Univ. of Chicago Press 1990).
16. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Irish medical manuscripts', Irish Pharmacy Journal 69/5 (May 1991) 201–2.
17. Fridolf Kudlien and Richard J. Durling (edd), Galen's Method of Healing. Proceedings of the 1982 Galen Symposium (Studies in Ancient Medicine 1) (Leiden: Brill 1991).
18. Sheila Campbell, Bert Hall, David Klausner (eds.), Health, disease and healing in medieval culture. (London: Macmillan 1992).
19. Luis García Ballester, 'On the origin of the six non-natural things in Galen', in: J. Kollesch and D. Nickel (eds), Galen und das hellenistische Erbe (Stuttgart 1993) 105–115.
20. Luis García Ballester, Roger French, Jon Arrizabalaga and Andrew Cunningham (eds), Practical medicine from Salerno to the black death (Cambridge: Cambridge University Press 1994).
21. P. N. Singer, Galen. Selected Works. Translated with an introduction and commentary. (Oxford: Oxford University Press 1997).
22. Margaret R. Schleissner (ed.), Manuscript sources of medieval medicine: a book of essays. (New York: Garland 1995).
23. Carol Rawcliffe, Medicine & society in later medieval England. [1066–1485] (Stroud: Alan Sutton Publications 1995).
24. Faye Getz, Medicine in the English Middle Ages. (Princeton 1998).
25. Mirko D. Grmek (ed.), Western Medical Thought from Antiquity to the Middle Ages. (Cambridge, Massachusetts, 1999).
26. Jerry Stannard, Herbs and Herbalism in the Middle Ages and Renaissance; edited by Katherine E. Stannard and Richard Kay. (Aldershot 1999).
27. Jerry Stannard, Pristina medicamenta: ancient and medieval botany; edited by Katherine E. Stannard and Richard Kay. (Aldershot 1999).
28. D. R. Langslow, Medical Latin in the Roman Empire, (Oxford: Oxford University Press 2000).
29. Fergus Kelly, 'Medicine and Early Irish Law', in: J. B. Lyons (ed.), Two thousand years of Irish medicine (Dublin 1999) 15–19. Reprinted in Irish Journal of Medical Science vol. 170 no. 1 (January-March 2001) 73–76.
30. Mirko D. Grmek, Bernardino Fantini, (eds) Western Medical Thought from Antiquity to the Middle Ages. [Translated from the Italian by Anthony Shuugar.] (Cambridge, Massachussetts: Harvard University Press 1999).
31. Aoibheann Nic Dhonnchadha, 'Medical writing in Irish', in: J. B. Lyons (ed.), Two thousand years of Irish medicine (Dublin 1999) 21–26. Published also in Irish Journal of Medical Science 169/3 (July-September 2000) 217–20 (available online at http://www.celt.dias.ie/gaeilge/staff/rcsi1.html).
32. Helen M. Dingwall: A History of Scottish Medicine: Themes and Influences. (Edinburgh: Edinburgh University Press 2003).
33. Lea T. Olsan, 'Charms and prayers in medieval medical theory and practice', Social History of Medicine, 16/3 (2003). Oxford: Oxford University Press 2003. (A link to this article is available online on http://www3.oup.co.uk/sochis/hdb/Volume_16/Issue_03/).

The edition used in the digital edition
1. Regimen na Sláinte (Regimen Sanitatis Magnini Mediolanensis). Séamus Ó Ceithearnaigh (ed), First edition [3 volumes.] Oifig an tSoláthair [Stationery Office] Baile Átha Cliath [Dublin] (1942) . Leabhair o Láimhsgríbhnibh. , No. 11

Encoding

Project Description

CELT: Corpus of Electronic Texts

Sampling Declaration

The present text represents pages 1-135 of volume 2: Footnotes are retained and integrated into the apparatus, except where they do not provide substantial information. The Latin text is available in a separate file. The references to the corresponding pages of the Latin text in the Irish translation have been rendered as supplied text sup resp="JCa" infra 110-111 as there is no one to one correspondance in the structure of the Latin text and Irish translation.

Editorial Declaration

Correction

Text has been checked and proofread twice. All corrections and supplied text are tagged. Corrections to the text made by the author from the original text from manuscript P are marked corr sic resp="". The apparatus has been constructed from the variants selected by the editor.

Normalization

The electronic text represents the edited text. Text supplied by the editor is marked sup resp="JCa"; and where mentioned in the edition, the source for the supplied text is indicated. The hardcopy uses italics to denote expansions; in the digital text ex tags are used instead. As Latin text is printed in italics in the hardcopy, possible expansions used in Latin words remain unmarked.

Quotation

There are no quotations.

Hyphenation

Soft hyphens are silently removed. Words containing a hard or soft hyphen crossing a page-break have been placed on the line on which they start.

Segmentation

div0=the whole text; div1=the part; div2=the chapter; div3=the subsection. Paragraphs are numbered in line with the printed edition, page-breaks are marked pb n=""; milestones are marked mls unit="MS P page" n="".

Interpretation

Editorial additions in author's notes, such as 'etc.' are in square brackets. Reference to manuscript foliation appears beside each line of text in the hardcopy. The corresponding milestone has been placed at the start of the line. Line numbering on the odd pages has been brought to the left side of each line.

Canonical References

This text uses the DIV2 element to represent the chapter.

Profile Description

Created: The Latin original was written between 1329 and 1334; the translation c. 1469

Use of language

Language: [GA] The text and footnotes are in (Early) Modern Irish.

Language: [EN] The front matter is in English.

Language: [LA] Some words and phrases are in Latin.

Language: [IT] One word is in Italian.

List of hands

H1 [main] Donnchad óg Ó hÍceadha

H2 [supplementary] unknown

H3 [supplementary] unknown

Revision History

• (2011-10-15)

  Beatrix Färber (ed.)

• Additions to bibliography made.
• (2011-03-09)

  Beatrix Färber (ed.)

• Additions to bibliography made.
• (2009-05-12)

  Beatrix Färber (ed.)

• Expansions encoded to end; additional proofing to end. XML file re-parsed; new SGML and HTML versions created.
• (2009-03-19)

  Beatrix Färber (ed.)

• XML header adapted from companion file; structural and content markup added, including divisions, lineation, MS foliation, annotations, Latin text, Latin terms and apparatus. XML file parsed; SGML and HTML versions created.
• (2005)

  Benjamin Hazard (ed.)

• Page breaks and paragraphs encoded.
• (2004/2005)

  Mícheál Ó Geallabháin (ed.)

• First proofing of volumes 1-3 (Irish text).
• (2004)

  Benjamin Hazard (data capture)

• Volume 1-3 scanned.

Corpus of Electronic Texts Edition: G600009B

Regimen na Sláinte: Author: [unknown]

List of witnesses

• P: Dublin, Royal Irish Academy, MS 24 P 26.
• Q: Dublin, Royal Irish Academy, MS 12 Q 4.
• H: Dublin, Trinity College Library, MS H 2 13.

p.1

An treas pairteagal: Do-gabur ó éxamlacht na neitheadh nádúrda

1

infra 139
Incipit tertia pars que est de regulis regiminis {MS P page 435} sanitatis & cetera, .i. is ann so thinnsgnus an treas pairteagal atá do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó éxamlacht na neitheadh nádúrda.
2710] Et biaid in chéd-chaibidil de do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó éxamlacht na ceathra ndúl teagmus co fuirimeallach dár corpaibh, mur atá, éxamlacht an talaim sho-aitreaba & an uisgi & an aéir & na teineadh.

2715] Et adéram neithe athchumaire coitchinna annsa ar chéd-chaibidil so d'inordugad an talman atá so-aitreabtha. Ar an adbur sin, an talam toghthur dá aitreabad, ní dliginn sé beith lathamuil ná gainmeach ná brén, ná a n-inad a furtamluiginn
2720] bríg mitall ná raibe ná ailime, ná a n-inad a mbíd cadauer daíneadh marb, náid droch-luibi náid droch-croinn neam-thorthacha, ach talam a mbíd crainnn maithi & luibe maithe torthacha, mur atá,

p.2

Agus tuicthear an cédna dona luibib. Et atáit cuid dona luibib neimneach, & ní dleagur an talam
2735] ana fhásaid d'aitreabad, óir ní fhuilid siat imchubaid dona corpaibh daena, mur atá, eleborus & esola & midaighi & opium & a cusmaile, óir atáit sin uile marbthach. Agus a chontrárda sin don talam a fásaid luibi maithe, torthacha, deadh-balaid,
2740] atá imchubaid dár corpaibh-ne.

Más ead, ní hé cáilideacht na talman amáin dleagmaid do thabairt dár n-úid acht a shuigiugad , & do-gabur an suigiugad sin a ceathra modaibh: óir atá cuid don talam arna shuigiugad a mullach
2745] sléibtid, & cuid eile fá shléibtib, & cuid eile a ngleanntaib, & cuid eile coimréid; & as é an talam so as fearr & as imchubaidi réna áitiugad díb. Óir is tarbach an talam so nach éidir leis na sléibtib a dorchugad, & ar an adbur sin atá do
2750] shochur aigi co séidinn gaeth faí & co ngnímaidinn grian air ó éirgi dí co dol faí. Mas ead, as maith

p.3

An talam shuigigthear a mullach shléibi, agá
2755] chompráid chum an talaim atá co hísil, cruthaigid sé aér séim, & glanuid an t-aér óna deathaighib eachtrannacha, & bíth fuar co nádúrda.

Et bíth a chontrárda sin annsna gleanntaib, .i. aér reamur neam-glan a mbí bríg theasaidi ar
2760] son inntaigthi deallraim na gréine ann, & co mór annsa tsamrad . Et dá mbeid na sléibti ard dá gach taeb don fhonn cruthaigthear aér fuar annsna gleanntaib ó dorchugad na sléibtid fuar, & co hárithi annsa geimread.

2765] Et inordaigid an talam atá a cabán an tshléibi an t-aér a substaint inmeadónaid, ach muna {MS P page 436} tairmiscthear co haiccídeach é, mur atá, comursanacht gaethraid; óir an úair éirgid deathaige uada a n-airdi¹ filltear tar ais iat ón tsliab atá
2770] as a cinn, innus co reamraidthear an t-aér ó choiméigniugad na ndeathaigeadh tar a n-ais. Et is gnáthaige bís teas mór annsna cabánuib sin & fuacht mór ná a mullach an tsléibi; & is minci fuacht & teas inmeadónanach inntu na annsna
2775] mullaigib. Et dá mbia an cabán & a aigid bu tuaid as fuar é, óir dorchaidthear mullach an tsléibi. Et dá mbia a aigid san aird teas as te é an uair bís an gaeth atuaig, óir filltear teas na

p.4

Tuillead: an talam is fearr & as imchubaidi d'áitiugad dligid sé beith gan dín air ón aird tshoir & ón aird tuaid, óir is mór glanuid na gaetha
2785] sin an t-aér. Ar an adbur sin is maith fuinneóga na tigead do beith ar an aird shoir & ar an aird tuaid, & gan a mbeith annsan aird tshiar ná san aird teas.

Agus is fír sin go riagalta; gid eadh, teagmaid
2790] co haicídeach gurab measa an gaeth atuaid ná an gaeth aneas: óir fédaid an gaeth atuaid teacht tré rann éigin don aird atuaid atá lán do marannaib, nó d'inaduib mianamla nó salcha, nó do morgad éigin ar mod éigin dá ndubramar romainn; &
2795] dá leith sin fhédus an gaeth atuaig beith nísa neam-glaine & nísa dimolta ná an gaeth aneas. Agus ar an cor cédna tuicthear an gaeth anair. Ar an adbur sin is maith na fuinneóga & inad an radairc do beith ar an aird teas & ar an aird
2800] tshiar co haicídeach, acht gé theagmus a chontrárda sin go minic inntu.

Et is ní imchubaid d'inad aitreabtha na ndaíneadh beith a fogus d'uisgib millsi glana rithius gu mór, fuarthur annsa tshamrad & téigthear
2805] annsa geimread, & ineadaigi uaine gan beith dorcha & mórán do chrannaib inmolta.

p.5

1

infra 141-2
Et na daíne aitreabus a comursanacht na fairgi as cúis geineamna don reuma é. Et as imchubaid an t-inad áitigthi beith a ngaire na
2810] fairgi san aird tuaig; óir do-ní beith a fogus don aird sin an talam measurda annsna cáilideachtaib gnímacha , acht muna bia sí ro-gar don aird sin, & co claenfad sí chum fuaraideachta gu mór tré fhad spáis na gréine uaithi; & ní fhuil sí ro-fhliuch ar a shon sin, ar son gurab mó chlaenus
2815] sí chum tirmaideachta ná na tailim² sho-aitreabtha eile. Ar an adbur sin is luga atá an aird atá a ngaire d'fhairgi imchubaid chum áitigthi ná an aird tuaid, óir atá an talam so teasaidi fliuchaidi nísa mó ná mur as éigin a beith, & ullmaigid na
2820] cuirp chum easláinti do-níthear ó morgad.

Et ní headh amáin dligmid an talam so-aitreaba do thoga acht dligmid na huisgi mur an cédna; óir as imda mod ara ngnáthuigmid é a follamnugad na sláinti, mur atá, a ól, & fothragad as, & biada
2825] do bearbad ann; más ead, dligmid a thuicsin co ndliginn bunáit an uisgi beith a talam molta gan beith brén na mianamail. Et dligmid a thuicsin nach rithinn sé a n-inaduib láibeamla á criadamla, & ná bia ana uisgi locha; acht bít siat ana
2830] n-uisgidib shiublaigius ar talam clocach gainmeach, nó ar talam luthamail gan beith brén ná truailligthi , & rithid siat chum na hairdi tuaid

p.6

2840] Tuillead: dligid siat beith gan dín orra ó gréin & ó gaíth, & blas milis do beith air, & an uair curthar a fín glan é gan dath an fhína do chlaechlód. Agus dligid sé beith édrum, solus, séim, & beith so-théigthi, so-fhuartha, & beacán
2845] residens do ligin dó tair és a thaburta óna bunáit.

Et bíth a fhis agad gurab í truime nó étruime an uisgi sligi is luga is olc chum aithne maitheasa an uisgi; óir as é an t-uisgi as édruma acu uisgi as fearr díb. Et aithintear a beith trom nó édrom
2850] ó thomhus misúr d'uisgidib éxamla, & is mur sin aitheóntur an chuid atá trom nó édrom dé. Tuillead: aithintear a beith trom nó édrom ó bréidinnaib do thuma, a misúr inann d'uisgidib éxamla & a tirmugad ainnséin & a meadhugad, &
2855] an bréid bus édruma acu as é a uisgi bus fearr.

Agus dá teagmad ná bud éidir linn uisgi édrom ná séim ná solus d'fhagbáil acht uisgi reamur buaideartha, dligmid sin do cheartugad maille réna bearbad; óir tuitid na rainn reamra talmaide
2860] a n-íchtur óna bearbad, & bít na rainn tshéime glana a n-uachtar, & is mur sin bus éidir linn an

p.7

Et ní fhuil inad ag an bearbad so annsan uisgi glan, óir dá mbeirbthear an t-uisgi glan aenda an
2870] comór sin do-gébad sé cáil ailime chugi ar son a rann talmaide do losgad, & ana diaid sin do cuimeósgaidi na rainn reamra sin do loisgid ris, & do saileóchaidi é, & do beith droch-blasta. Óir ní dleagur an bearbad dásachtach ceartaidius
2875] in t-uisgi reamur buaideartha do thabairt annsan uisgi shéim glan, acht bearbad mín, óir ní headh amáin chúisigius an fiuchad láidir na rainn reamra do thuitim acht cumuiscid na rainn reamra & innarbthur na rainn tshéime a ndeathaigib.

2880] Et is mur sin is follus mur cheartaidius an bearbad an t-uisgi & treóraigius chum maitheasa é. Gidh eadh, is fearr an t-uisgi bís glan uaid féin & tic trít an talam ná an t-uisgi beirbthi, óir is
2885] luga do rannuib talmaide atá aigi trí mur shilius sé co séim trít an talam ná ag an uisgi beirbthear. Do réir chonsiquens as fearr é ná an t-uisgi beirbthi. Óir na huisgi is luga bís maith as iat rig a leas rith trít an talam, & na huisgi as gaire do beith
2890] maith as iat rig a leas a mbearbad.

p.8

1

infra 145-6
Tuillead: bíth a fhis agad co ceartaigthear reime an uisgi ó aigéid do chumusc ris. Tuillead: bíth a fhis agad co ceartaiginn & co séimidinn gluasacht láidir an uisgi ó shoitheach gu soitheach, & clocha
2895] beaca do chaithim ann a hinad ard, reime an uisgi. Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid dona coimplexaib measurda an t-uisgi atá fuar gu ro-dásachtach, mur atá, uisgi an reóid nó an tshneachta, gid eadh, as imchubaid é don droing
2900] agá fuil coimplex te gu dásachtach.

Et bíth a fhis agad gurab dásachtach an urchóid do-ní an t-uisgi don ghaili an uair ibthear ar céd-longad {MS P page 438} é, nó a ndiaid shaethuir nó fhothraigthi nó meisgi nó tharta mailísig, & gu háirithi an
2905] uair thinnsgnus an corp dá taburthar é dá díleagad. Et dá mbia éigintus mór fána ól measraigthear a n-aér é ar tús & nigthear an bél co minic leis; & muna lór so ibthir as soitheach gá mbia bél cumang é, & is mur sin is luga urchóidigius sé do lucht na
2910] meisgi & an chéd-longtha. Et dá teagmad neach ar céd-longad a ndiaid shaethuir móir, & ná bud éidir leis aipstinens do dénum ó uisgi, ibeadh sé fín maille ré huisgi a teas measurda. Tuillead: gibé ara mbía tart mailíseach ná sloigid sé uisgi,
2915] ach a shúghad co mín. Et bíth a fhis agad gibé ara mbí tart mailíseach gurab maith do codlad & an tart d'fhulang, óir ceartaigthear & díleagthur an linn as cúis don tart. Gid eadh, dá n-ibthear an t-uisgi & an díleagad do thoirmeasc & an tart

p.9

Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid mórán d'uisgi fhuar d'ól a coiméd na sláinti. Et dá teagmad comad éigin uisgi d'ól ibthear é a
2925] ndiaid bíd. Et do-ní an t-uisgi bog sgeathrach do thogairm & anfhainnigid an gaile; gid eadh, an uair ibthear gu hannam é glanaid sé an gaile & lagaid an brú. Tuillead: bíth a fhis agad gu comfhurtachtaidinn an t-uisgi na bríga uile ana
2930] n-oibrigthib ach má beacán, .i. an bríg díleagthach & an bríg attarraingtheach, an bríg fhostaigtheach & an bríg innarbthach. Agus as imchubaid é dona daínib agá mbít cuirp thearca, & a n-aigid gach uile fhluxa bís ó gach uile ball. Gid eadh,
2935] urchóidigid sé dona féithib & don droing agá mbíd dúinti & neascóidi. Tuillead: bíth a fhis agad gurab beac nach comfhurtachtaigid na huisgi na hinne uile & an choimriachtain; ar an adbur sin tarbuigid sé do lucht easláinti na seilgi
2940] & an gaile & na n-ae, & co coitchinn don droing agá mbíd inne anfanna.

Et téigid uisgi na raibe & an nitruim na féithe, & as imchubaid ana n-easláintib fuara iat. Agus as imchubaid don droing ara mbí sgaibies & goráin
2945] iat, & is láidir théigid siat na hae & na hinne. Agus innarbuid na huisgi beirbthear gu láidir linn ruad, & brisid an gaethmuireacht reamur bís annsna

p.10

Tuillead: togthur an t-aér thimchilluigius sinn mur togthur an t-uisgi & an talam so-aitreabtha. Et atá an t-aér éigintach a regimen na sláinti ar dá modaibh: an céd-mod díb , .i. d'innfhuarad
2960] na spirad & an teasa ré n-abur innatus; an dara mod, ar son innarbtha na ndeathaigead imurcach dorchaidius an spirad & an teas adubramar. Do réir mur do-chíamaid an teine gá múchad ó easbaid an aéir, is mur sin dligmid a thuicsin
2965] co rigid a leas ar cuirp & ar spiraid ré haér oilius & choimédus & measraidius iat, & glanus óna himurcachaib deathmura; óir is ó attarrang an aéir measraidthear an teas ré n-abur innatus, & óna innarbad glantur. An céd-mod díib sin, .i.
2970] attarrang an aéir, as de gairthear diastoles , & {MS P page 439} don dara mod, .i. dá innarbad, gairthear sistoles .

Dá mbia an t-aér tarraingthear brén nó neamglan, truailltear na spiraid & an teas nádúrda. Más ead, dligid an liaig beith co deithideach a timcheall

p.11

Tuillead: taburthar d'áig ná tosgaidi an t-aér a n-aencháil dona ceathra cáilib; & dá teagma an tosgugad sin ann, measraigthear an méid bus
3000] éidir. Tuillead: éxamailtear an t-aér do leith a choimplexa, óir dá mbia sé teasaidi dísgaílid na bríga & tearcaigid an corp; & dá mbia a theas

p.12

An t-aér fliuch, immorra, sleamnaigid & fliuchaid an croicinn. Agus an t-aér tirim dubaid & tirmaigid an corp . Tuillead: toghthur an teine, óir gnáthuigmid
3015] ar mórán do moduib a coiméd na sláinti í, mur atá, biad do bearbad & ar cuirp do théigead. Más ead, dligmid a thuicsin cad bus adbur don teinidh gnáthuigmid innus nach beith nádúir neimi ná mitaill innti, & nach beith a hadbur do thalmain
3020] bréin ná morgaigthi ná luthamail ; & ná bíth do chonnad morgaigthi ná truailligthi. Más ead, dligmid gach connad morgaigthi bís do chrannaib agá mbí droch-coimplex do sheachna, mur adubramar don taeb thuas dín, mur atáit, fígid
3025] & trom.³

Tuillead: moluim teine do chrannuib tirma gan beith glas. Agus moluim gu coitchinn an teine gá mbí lasair glan gan deathach. Agus dimoluim gach teine bís fá iadad ó nach innarbthar

p.13

An dara caibidil: don tsaethar

3035] Testificatur a sapiente quod & cetera, .i. beirid an t-eagnuid d'fhiadnuise co coimédann an saethur measurda imchubaid roim an mbiad an tshláinti; óir calmuigid an saethur roim an mbiad an teas nádúrda & calmuigid an bríg thochluigtheach
3040] annsa gaile, ar an adbur sin is sanntach gabuid na baill an oileamain chucu, & oslaicthear na póire, ar an adbur sin innarbthur gu toltanach imurcacha an treas díleagad & sgaíltear an oileamain co foirbthi ar na ballaib.

3045] Tuillead, .i. calmuigthear na horgáin ón tshaethur {MS P page 410} & cruadaigthear iat mur an cédna, ar an adbur sin is deacair a ngallrugad & calmuigthear iat chum gach uile oibrigthi. Tuillead, calmuigthear gluasacht an chuirp & na spirad ón tshaethur, &
3050] ón chalmugad sin innarbthur na himurcacha co toileamuil trít na póirib. Et ní liginn an saethur measurda na leanna náid na himurcacha do chruinniugad annsna corpaibh; & an uair imdaigius

p.14

Et ní dleagur saethur do rád ach ris an ní
3070] médaigius an anál & luathaigius í. Agus is cúis do médugad an teasa ré n-abur innatus an saethur sin, ó teagmann mórán dona socamluib adubramar romainn. Et an drong lérab áil a sláinti do choiméd ní dligid siat an saethur do mainneachtnugad.

3075] Et bíth a fhis agad co fuil cuid dona corpaibh ana n-imdaiginn mórán do leannaib oma neim-díleagtha co foluigtheach, nó línad na mbiad co himurcach, do nach imchubaid saethur. Óir
3080] dá mbeith na cuirp línta do droch-leannuib & ná bud éidir léis an nádúir a folmugad⁴ maille

p.15

⁵ Et mur an cédna, ní himchubaid an saethur dona corpaibh gortacha ná dona corpaibh folma. Et ní dliginn aen-neach gortach, dá chalmacht, saethur do dénum, gid eadh, dligid caithim sul
3095] do-níd an saethur gnáthach. Agus is é so dob áil lé hIpocráid an uair adeir sé: Ube indigensia non oportet laborare, .i. an t-inad ana fuil an riachtanus a leas ní héigin an saethur do dénum ann.

3100] Tuillead, ní headh amáin dligmid an saethur do thoirmeasc do lucht na corp línta, ná na corp truag, ach dligmid a thoirmeasc nó co mbia an díleagad coimlínta, & co háirithi an céid-díleagad & an dara díleagad; óir bít na díleagtha sin
3105] a cumsanad & a codlad an tan sin, & dá mbia gluasacht & neam-chodlad 'na n-inad sin

p.16

Et teagmaid an aimsear a mbí an céid-díleagad
3120] & an dara díleagad coimlínta, ó édrumacht an gaile & ó dathugad imchubaid an fhuail gan beith imurcach, & an uair bís an fual arna dathugad co himurcach & gontach annsa ghaili, & mothugad teann na gorta, & na maetháin arna rigid, d'imid
3125] aimsear an tshaethair an tan sin & ní dleagur a dénam ar aen-mod. Agus as í as aimsear don gorta an uair do-níthear inordugad & cusmailiugad & union na hoileamna ris na ballaib; óir tairrngid na boill ó na cuislinnaib beaca & na cuisleanna
3130] beaca ó na cuisleannaib móra & na cuisleanna móra ó na haeib & na hae ón ghaili, & is mur sin cúisigthear mothugad annsa ghaili ré n-abar gorta. Et is mur sin is follus gurab ann dleagur an saethur do thinnsgaint sul inntaigthear an
3135] oileamain atá arna caithim a substaint na mball,

p.17

Et ní héidir a chomurthugad do litreachaib críchnaidthi caindiacht ná cálideacht ná mod an
3140] tshaethuir a follamnugad na sláinti, mur nach éidir caindiacht na neitheadh eile do-bearar dár corpaibh; óir is do réir éxamlachta an choimplexa & na haibíci, na haísi & an régióin & na mbríg as indénta an saethur.

3145] Et atá drong rig a leas saethur láidir do dénam, mur atá, an drong gnáthuigius mórán bíd do chaithim, & agá mbí bríg ainmidhi gluaisteach láidir, & gá mbít laserti & féithe láidiri, & gá mbít ailt imchubaidi chum an gluasachta, & ag nach
3150] fuil teas nádúrda cnaíteach ná ro-láidir, óir is dóib sin as imchubaid saethur mór láidir.

Et ní himchubaid an saethur láidir don droing atá easbadach a cuid dona cuingillaib sin adubramar: verbi gratia, cóirigim co teastaiginn an cuingill déiginach díb sin & co fuil teas láidir
3155] cnaíteach acu, gid eadh, atáit na cuingill eile adubramar romainn acu, & ní rigid a leas an drong sin saethur mór láidir do gnáthugad mur rigid a leas an drong adubramar romainn. Agus tuicthear mur sin dona cuingillaib eile. Et mur so dá fadthur
3160] aen-neach ó teastaigid na cuingill sin adubramar & agá fadthur cuingill chontrárda, .i. neach ithius beacán & agá mbí bríg ainmidhi mothuigtheach

p.18

Et as éidir leat a breathnugad trít na neithibh fuirimeallacha so cad as indénta dona neithibh inmeadónacha.

3170] Agus is ro-deacair caindiacht an tshaethuir indénta do thuicsin, & mur an cédna a cháilideacht, lé résún amáin ar ligin an dearbtha thort. Más ead, bíth ar ndóchus as in dearbad amáin, agá smuaineadh cinnus atá fear an tshaethuir ann
3175] féin an céd-lá, & an dara lá, & mur sin ó shoin amach, óir measmaid an nádúir do beith maith an uair atá sí imchubaid chum gabála gach neith ingabála; óir is í an méide so & ar an mod so thsanntaigius an nádúir an saethur, an méid & an
3180] mod atá sé imchubaid dí; & mur an cédna, tuicthear dona biaduib & don chodlad & dona neithibh eile theagmus dár corpaibh tré fhollamnugad na sláinti.

Agus atá sin fírinneach ar tuicsin maitheasa
3185] na mbés, óir fédaidh an nádúir measurda tochlugad, ar son mailísi an droch-gnáthuigthe, do leith shubstainti & cáilideachta & caindiachta nach {MS P page 442} fuil imchubaid dí. Óir atáit drong imchubaid co nádúrda chum tuitme ó beacán an tshaethuir, &
3190] drong eile thochluigius an saethur nísa mó ná mur reagar a leas, & drong eile nísa luga. Et atáit drong eile 'na lucht leanna finn co nádúrda

p.19

Caindiacht an tshaethuir, immorra, fhédmaid do sgríbad lé litreachaib cinnti is mur so dligmid a tuicsin, .i. an saethur do dénam nó co tinnsgna an duine allus do chur de, & an anál médugad
3210] & luathugad, & dath an chuirp do deargad, & na cuisleanna do reamrugad, & línad na mball do laigdiugad nó gu tinnsgnaid na boill lagad. Agus an uair bus follus so dleagur sgur don tshaethur
3215] & na boill do choimilt co coitchinn.

Agus dligid an choimilt sin beith co láidir & claenad chum gairbi ar dá chúisib: an chéd-chúis díb ar son co nglantar na himurcacha do cuirid ón tsaethur faí an croicinn; an dara cúis ar son
3220] co ndaingnigthear an corp & co n-indarbthar na deathaige atá co hinmeadónach innus nach

p.20

Et is mur so as imchubaid an choimilt d'éis an tshaethuir ó na cúisib adubramar romainn, is
3230] mur sin as imchubaid an choimilt roim an saethur, óir ullmaigid an choimilt na cuirp chum an tsaethuir & osglaid na póire co mín áilginach. Agus is mór fhurtachtaidius an choimilt roim an saethur don droing lérb áil gnáthugad saethuir móir.

3235] Moda an tsaethuir, immorra, ní héigin a n-innisin ann so ar a n-imad; gidh eadh, adéram moda coitchinna an tshaethuir ann so. Más ead, adeirmid ag labairt do nuimir an tshaethuir co fuil cuid díb ana saethur amáin & cuid ana saethur & ana
3240] n-obair: sompla don chéid-ní díb so, mur atá, cluithi liathróidi bigi; sompla don dara ní, mur atá, romur nó treabad. Tuillead, atá cuid don tshaethur thachmuigius an corp co huilidi & cuid tachmuigius rann de: sompla don chéid-ní, mur atá, coisideacht
3245] & a cusmaile; sompla don dara ní, mur atá, an guth ana shaethur don sgamán amáin & an sgríbneoireacht ana saethur don láim amáin & a cusmaile. Et dá ndearna duine an saethur

p.21

Et dá teagmad co ndingnad duine saethur ar mod eile a n-égmuis chluithi liathróidi, mur
3255] atá, marcaideacht nó coisideacht nó rámuideacht, {MS P page 443} gluaisid a chorp co huilidi ar son co fuilid imurcacha an treas díleagad dleagur d'innarbad an gach aen-ball don chorp. Et mad coisigeacht bus saethur ann is maith clocha do thógbáil co minic
3260] annsna lámuib & a caithim, & an ceann do thógbáil co minic & féchain tar t'ais, & na boill do shíneadh, & an anál do chonnmáil, & musguile na bronn do rigid méid éigin; óir comfhurtachtaigthear an teas nádúrda ó chonnmáil na hanála, & osgailtear
3265] na póire, & innarbthur na himurcacha trít na póirib an tan sin. Agus dleagur musguile an ochta do rigid & musguile na bronn nísa luga, óir innarbthur imurcacha an ochta & an sgamáin chum na mball oileamnach ón rigid sin, & innarbthur
3270] ó na ballaib oileamnacha ainnséin iat. Et an drong agá mbí sgairt chléib anfhann ní dligid an anál do chonnmáil air eagla co n-innarbfaidi imurcacha chuci ón inchinn, mur is follus annsa droing do-ní saethur mór ag séideadh a n-anála
3275] a poll an stuic ó líntur na cuisleanna & ó ndeargthur an aigid.

p.22

infra 162-3
Tuillead, atá cuid don tshaethur mór & cuid beac & cuid inmeadónach: sompla don chéid-ní, mur atá, siubal mór ré haimsir fada; sompla
3280] don dara ní, mur atá, sibal beac ré haimsir girr ; sompla don treas ní .i. sibal measurda. Agus cúisigid an saethur mór in truaigi, & an saethur inmeadónach an reime measurda. An saethur beac, immorru, médaigid sé an teas ar mod éigin.

3285] Tuillead, atá cuid don gluasacht luath & cuid mall & cuid inmeadónach: an chuid atá luath, mur atá, rith láidir; an chuid atá mall, mur atá, gluasacht mín; an chuid atá inmeadónach mur atá, gluasacht inmeadónach. An gluasacht luath,
3290] immorra, téigid sé na cuirp ar tús & téchtaid & cruadaigid ainnséin. An gluasacht mall, boguid na cuirp & osglaid na póire. An gluasacht inmeadónach, immorra, coimédaidh sé na cuirp ana nádúir féin.

3295] Tuillead, atá cuid don tshaethur láidir & cuid anfhann & cuid inmeadónach. Et adearar an gluasacht láidir a dá modaibh: an céd-mod díb, an uair ceangailtear an gluasacht luath & an gluasacht láidir ré chéile, mur atá so, .i. rith
3300] mór do dénam a spás fhada & is ris sin is cóir saethur láidir do rád . Agus tuicthear an saethur beac & an saethur measurda as sin. Et is follus as na ráitib sin oibriugad an tsaethuir láidir & an tshaethuir inmeadónaid. An dara mod ara

p.23

An treas caibidil: Don choimilt

Fricacio iuuamentum habet in superfluitatem
3315] tersie digestionis expellendo, .i. atá tarba ag an coimilt d'innarbad imurcach an treas díleagad, & mur an cédna a calmugad teasa na mball & chum móráin do neithibh eile; ar an adbur sin as intinnsganta don choimelt annsa chaibidil so do
3320] láthair, & dob áil linn sin do choimlínad co hathchumair innti. Et ar tús laibeórmaid do tharba na coimilta; et laibeórmaid an dara huair d'aimsir & do mod na coimelta, & an treas uair dá modaibh & {MS P page 444}dá gnéithib generálta.

3325] Ar an adbur sin bíth a fhis agad gurab í is tarba choitchinn don choimelt & don tshaethur imurcacha an treas díleagtha d'innarbad. Ar an adbur sin ní

p.24

Tuillead: bíth a fhis agad co reamraigthear na boill tearca ón choimeilt, & co tanuidthear na
3340] boill reamra, & co mbogthar na boill chruaidi, & co cruaidigthear na boill boga, & co coimédtur na boill measurda ana suigiugad nádúrda féin uaithi. Et as imchubaid do na corpaibh tearca an choimeilt, & ní har son innarbtha na n-imurcach amáin ná
3345] ar son na neitheadh adubramar romainn, acht dá reamrugad méid éigin, & dá mbeith neam-fhuilingtheach do na neithibh teagmuiseacha bud cusmail do dénam urchóidi nó dhíthi. Et tuicthear an mod so do na corpaibh reamra & cruaidi
3350] & boga.

Tuillead, tarba eile do-ní an choimeilt: óir innarbaid sí an chorthacht ó na ballaib, ar an adbur sin as ní do-ní cumsanad an choimeilt; et atá an choimelt so éigintach a ndiaid an tshaethuir
3355] ainmeasurda chúisigius an chorthacht.

p.25

infra 166
Tuillead: furtachtaigid an choimelt a n-aimsir an chodalta ar son co n-édromaiginn sí na cuirp; & toirmiscid sí rith na leannann chum na n-alt. Agus is mór dligmid an choimelt láidir garb do
3360] sheachna do chorpaibh na macám, óir toirmiscid sí an fás. Et as í sin tarba choitchinn na coimelta.

Aimsear na coimelta, immorra, inann hí & aimsear an tshaethair. Agus as inann fad dligius aimsear na coimelta lé n-innarbthur na himurcacha &
3365] dligius aimsear an tshaethair lé n-innarbthur; na himurcacha. Et ní labruim don choimeilt do-níthear roim an saethar ná 'na diaid, acht don choimelt choimlínus bríg an tshaethuir. Et is inchomurthaig co deithideach gurab do réir éxamlacht
3370] an choimplexa & na haibíce & na neitheadh nádúrda & nach nádúrda éxamailtear gnáthugad na coimelta & a fad & a mod, mur adubramar romainn don tshaethur.

Et bíth a fhis agad co fuilid sé gnéithe aenda
3375] ar an coimeilt & a naí comshuigigthi. Agus atáit; a trí aenda díb sin do réir chaindiachta, mur atá, coimelt mór & beac & inmeadónach, & a trí aenda do réir cháilideachta, mur atá, coimelt garb & mín & inmeadónach: nó as éidir coimelt láidir
3380] nó anfann nó meadónach do rád rú so. An choimelt imurcach, immorra, as cúis do thruaigi an chuirp hí; & médaigid an choimelt measurda an fheóil; et ní fhuil oibriugad ag an coimelt big chum an

p.26

Et is as na gnéithib aenda sin teaguid na gnéithe comshuigigthi adubramar. Óir is éidir an choimelt imda do chomshuigiugad ris an coimelt láidir & égruaid & inmeadónaid; & mar an cédna comshuigigthear
3395] an choimelt tearc risin coimelt láidir & égruaid & inmeadónaid; & as mur an cédna comshuigigthear an choimelt measurda, idir beith imda & tearc, risin coimelt láidir & anfhainn & inmeadónaid idir an coimilt láidir &
3400] égruaid. Et fédtur oibrigthi na ngnéitheadh comshuigigthi sin do thuicsin ó na gnéithibh aenda adubramar romainn; innus gurab amlaid sin críchnuigthear gnéithe na coimelta & na cuirp darab imchubaid iat; is mur an cédna don
3405] tsaethur.

An ceathramad caibidil: Don fhothragad

{MS P page 445} Post consideracionem exerccicii⁸ & fricacionis sequitur consideracio balnei & cetera .i. ar ndénum

p.27

3425] Et atáit tarbachta eile ag an fothragad, mar atá, an codlad do thogairm, & dúinti na póiread d'oslugad, & dath maith do thabairt ar an croicinn, & na leanna & na hadbair atá faí an croicinn do dísgaílead, & an gaethmuireacht do chnaí, & an
3430] teinneas do míniugad, & an brú do chumgugad, & an chorthacht d'innarbad.

Tuillead: téigid an fothragad co gnáthach, & fuaraid co gnáthach, & fliuchaid & tirmuigid mur an cédna. Óir an uair theagmus ar tús do na
3435] ballaib téigid iat, mur do-ní teas gnímach an

p.28

Tuillead: bíth a fhis agad an uair do-bearar an fothragad co hainimchubaid annsan inad nach
3450] reagur a leas co ndéin mórán d'urchóidib; óir, an uair do-ní neach comnuidhi fada ann, anfhainnigid an craidi & togairmid urlagad & singcoipis, & gluaisid na leanna atá a cumsanad & ullmuigid iat chum morgaid, & gluaisid iat chum tuitme
3455] chum na mball anfhann chúisigius neascóid do geineamain a ndoimne nó a fuirimeall na mball. Agus sgrisaid sé áilgeas an chaithme, & anfhainnigid sé bríg na coimriachtana. Ar an adbur sin fédmaid a chonclúidiugad nach dligid an drong
3460] gá mbíd cuirp línta náid gaileada náid ailt égruaidi fothragad do dénam; & mur an cédna don droing agá mbít craidi & féithe égruaidi; & co háirithi ní dligid siat fuireach fada do dénam ann.

p.29

¹⁰ Tuillead: bíth a fhis agad nach gnáthuigmid
3465] fothragad a coiméd na sláinti acht do glanad an chroicinn amáin. Agus dligid an fothragad beith measurda a teas an tan sin & comnuide gearr do dénam ann. Agus is ar céd-longad as imchubaid an fothragad an tan sin, & tar és thsaethuir &
3470] coimelta.

Et as é as cúis don fhothragad co minic imurcacha na corp nach fédann an saethur do dénum d'innarbad. Agus dligid sé beith dísgaílteach nísa mó an tan sin d'oslugad na póiread & d'innarbad na
3475] n-imurcach & do shéimiugad an chroicinn. Agus dligid sé beith te nísa mó & fuireach fada do {MS P page 446}dénam ann nó co lagaid súile na méiread¹¹ nó co tinnsgna an corp allus do chur de.

Tuillead: do-bearar an fothragad do reamrugad
3480] na corp. Agus ní dleagur fuireach risin díleagad do beith coimlínta an tan sin; acht an tan bus follus an gaile do beith arna édromugad, dleagur dul annsa fothragad an tan sin & gan fuireach fada do dénam ann, óir is gearr an aimsear reagar
3485] a leas beith annsa fothragad chum na corp do reamrugad a n-aithfhégad an chomnuidhi dleagur do dénam ann dá thruagugad. Et an drong lérb áil a reamrugad, an uair thinnsgnaid deargad do dénam, fágaid an fothragad, & crotar uisgi fuar
3490] ar a corpaibh co huilidi, & ongthar a mboill lé holaid éigin dúnus na póire & chonnmus an

p.30

Et an uair bus áil leat an corp do thruagugad, déntur fothragad co gnáthach dó; & as é an fothragad tirim maille ré beacán uisgi as imchubaidi dóib sin; & dligid an fothragad sin beith te
3500] & fuireach fada do dénam ann nó co faicthear súile ná mér ag lagad. Agus ar fhágbáil an fhothraigthe dóib ní dligid siat uisgi fuar ná ola do gnáthugad. Agus dligid allus do chur díb d'éis an fhothraigthe, & dligid aipstinens fada do
3505] dénam & biada tirma oilius co beac do chaithim.

Et ná hibeadh uisgi fuar ná aen-ní eile atá fuar co gnímach d'éis an fhothraigthe, óir is cúis d'idroipis sin.

Et ní dligid na daíne slána co coitchinn fothragad
3510] uisgi fhuair do dénam acht muna beid coimplexa ro-theasaidi acu & féithe láidiri & ailt maithi; gid eadh, ná dénuid an drong sin comnuide fada ann.

Et adeirim co fédann duine óg fothragad uisgi
3515] do dénam beas fuar co measurda, & co háirithi dá mbia coimplex teasaidi aigi & corp feólmur & regimen maith & aimsear theasaidi & uair the, & a dénam tair és meadóin laí. Agus is ann dleagur an fothragad sin do gnáthugad, tair és fhothraigthe

p.31

3530] Tuillead: bíth a fhis agad co fuil cunntabairt ar droing do na daínib fá dol a fothragad ar céd-longad ar son co méduidthear & co ngeintear linn ruad ana corpaibh; & dligid an drong sin greim aráin arna thuma a súg na n-uball ngráineach nó
3535] a fín uisgeamail do chaithim roime. Et atáit drong eile ana ngeintear dúinti ó dul a fothragad & co háirithi an drong caithius biad co grod roime; & as imchubaid oximel nó siróip aigéidigthi dóib.

3540] Et bíth a fhis agad gurab imchubaid na colpada d'innlad a coiméd na sláinti, & co háirithi a coiméd na súl & na cluas. Et dleagur a n-innlad nó a coimilt lé huisgi atá te co measurda. Et dligid an t-innlad sin beith annsan oidchi ré ndul
3545] annsa leabaid & a fad ón biad; & co háirithi as imchubaid an fothragad sin don droing nach déin suipér.

Tuillead: ná mainneachtnaidthear an ceann

p.32

Et is lór linn don fhothragad an méid beanus sé ré coiméd na sláinti. Fothraicthi na mitall, immorra, ní himchubaid iat ar aen-mod a coiméd
3555] na sláinti; gid eadh, is maith iat do leigeas móráin d'easláintib. Et ní thabramaid dár n-úid leigeas na heasláinti ann so, ar an adbur sin ní dénmaid mencion do na fothraicthib fhodnus dóib.

An cúigead caibidil: Don choimriachtain

{MS P page 447} Coitus secundum ueritatem iuuamentum habet in
3560] expulcione superfluitatum .i. atá furtacht ag an coimriachtain co fírinneach ag innarbad na n-imurcach, & co háirithi imurcacha an treas díleagtha. Et adearar nach cúisiginn éigintus an choimriachtain co fírinneach, mur do-ní an saethur
3565] & an choimilt & a cusmaile, óir atáit so éigintach an gach aen-aís. Agus is éidir leis na macámuib beith beó gan coimriachtain do gnáthugad, mur as follus co mbíd drong slán beo gan coimriachtain do dénam fead a n-aimsiri; gid eadh, gan cunntabairt,

p.33

Et innarbthur imurcacha an treas díleagtha lé saethur & lé fothragad & lé coimeilt, an uair pheacuigid siat a cáilideacht & a caindiacht. Óir as ead as sperma ann imurcaid an treas díleagad
3585] nach peacaidinn a cáilideacht, atá arna hordugad do choiméd na gnee; & is ón choimriachtain coimlíntur an coiméd sin annsna hainmintib fuirbthi, óir ní fhuil aen-shligi as mó atá imchubaid d'innarbad na himurcaidi sin ná an choimriachtain,
3590] et co háirithi an uair thuitius an sperma a soithigib an tshílne. Et is mur sin is follus do beith 'na furtacht mór a coiméd na sláinti.

Et atáit tarbachta eile do-ní an choimriachtain: óir édromaigid sí na cuirp línta, & do-ní an t-anam
3595] subach faílid, & mínigid an fhearg, & innarbaid na smuaintigthi, & médaigid an tochlugad, & togairmid in codlad.

p.34

infra 175-6
Tuillead: dá cúisigthear dobrón ó grád mná ar neach in méide sin gurab beac nach fadann bás,
3600] gnáthuigeadh sé mórán coimriachtana, ginco fadann sé an bean dá fhuil a grád, & míneóchaid cuthach a gráda.

Tuillead, édromaigid an choimriachtain measurda an ceann & an chial . Et ní headh amáin a coiméd
3605] na sláinti, acht as imchubaid í a leigeas móráin d'easláintib mur is follus annsa phraitic. Et na daíne gnáthuigius coimriachtain & sheachnus ainnséin í, cúisigthear tromdacht & fuaraideacht ana corpaibh & docomlacht gluaisti. Et teagmaid
3610] ó uireasbaid na coimriachtana & ó imdugad an sperma, & óna inntóg a ndásacht & a fuacht uair eile, co n-inntaigthear a neim é, innus co curthar droch-deathaige neimneacha chum an chraidi & chum na hinchinne, mur theagmus
3615] annsna mnáib ó chumgugad matrix.

Et mur do-ní an choimriachtain measurda mórán tarba don droing darab imchubaid í, is mur sin do-ní an choimriachtain ainmeasurda urchóid don droing darab animchubaid í; óir
3620] is mó anfainnigius sí ná do-ní én-fholmugad eile, & truaillid an tochlugad, & cabánaigid na súile, & anfhainnigid an inchinn & na cédfada ana suigiugad. Et dligid an drong gá mbíd cuirp anfanna coimriachtain do sheachna, mur do

p.35

Tuillead: dligid na daíne anfanna truaga, & an drong gá mbíd féithe anfanna & cuisleanna cumga, coimriachtain do sheachna gu mór; óir gortaigid an
3630] choimriachtain mór minic na féithe, & urchóidigid dona súilib, & truaillid bríga an chuirp co huilidi, & treóraigid a n-arsaideacht ar an adbur sin is beac as imchubaid í dona sean-daínibh.

Et atáit na daíne agá fuilid cuirp reamra láidiri
3635] lán d'fhuil, & gá fuilid cuisleanna fairsingi, & ar a {MS P page 448} fuil dath dearg & mórán finnfaid, ullam chum na coimriachtana, & co háirithi a ndeireadh na haísi macánta, & an drong gnáthuigius oileamna méduigius an sperma, & ibius fín milis, & chodlus
3640] mórán.

Et as intuicthi co deithideach an choimriachtain as imchubaid a coiméd na sláinti co ndliginn beith ó thoil nádúrda shláin nach dúisgthear ó radurc ná ó glacad ná ó ímáigiugad láidir, acht
3645] dligid sí beith ó imdugad an sperma & ó línad maille ré gaethmuireacht.

Et dligid neach coimriachtain do gnáthugad an feadh beas tochlugad láidir aigi, & aireóchus sé¹³ é féin édrom lúthgáireach . Agus ní dliginn
3650] neach gá mbia corp lán do biad a gnáthugad.

p.36

infra 177-8
Et nídleagur a dénamh tair és bíd gan inmeadón, mur nach dleagur saethur do dénam. Agus ní himchubaid do na corpaibh ara mbí gorta mór í, óir sgrisaid an choimriachtain sin an teas nádúrda, &
3655] togairmid an eitic.

Et as í uair imchubaid na coimriachtana ar coimlínad an chéid-díleagtha, & an dara díleagtha, & ar tinnsgaint an treas díleagad. Agus dleagur an choimriachtain do dénum roim an saethur &
3660] roim an coimeilt. Et dá mbeith aen-neach ar an suigiugad so a tosach na hoidchi do bud í uair imchubaid na coimriachtana í; óir bíth an codlad fada ana diaid an tan sin, & fásaid an bríg, & inorduigthear an sperma a matrix, & gabthur an
3665] toirrcheas co hurusa an tan sin, & is beac anfainnigthear na cuirp ón choimriachtain sin.

Tuillead: an drong darab imchubaid an choimriachtain ní dligid siat beith arna tégad ná arna fuarad co dásachtach, acht gé luga urchóidigius
3670] sí d'éis an teasa ná tar éis an fhuachta.

Tuillead: dleagur an choimriachtain do sheachna tar és na folmuigthid láidir, mur atá, sgeathrach & flux bronn & cuisle & saethur láidir corparda. Et mur an cédna dleagur a seachna déis fheirgi
3675] móire & dobróin & gairdeachuis móir & co háirithi a n-aimsir na n-imurcach d'innarbad.

Tuillead: dligid na mná torrcha bís amuirseach ar toirrcheas marb an choimriachtain do sheachna. Tuillead: ní dleagur ar aen-mod an sperma do

p.37

An seisead caibaidil: Dona neithibh itear & ibthear co generálta

Ordo naturalis est ut post predicta & cetera .i. is ord nádúrda labairt dona neithibh itear & ibthear a ndiaid na neithead adubramar romainn; óir atá an biad & an deoch éigintach d'éis an
3690] tshaethuir & an fhothraicthi & na coimriachtana. Labrum ar tús don biad & don dig co generálta. Et laibeórmaid an dara huair co speitsialta d'adburaib na mbiad innus co mbeith ar foirceadal co tarbach & co lór.

3695] Tair éis an fhothraicthi & an tsaethuir do do dénam dleagur an biad do thabhairt, óir atáit na cuirp folam an tan sin. Agus is don fholmaideacht sin gairius Ipocráid an gorta; & a mbél an gaile críchnuigthear í, gid eadh, is ó na ballaib eile
3700] thinnsgnus. Et as í an gorta so as fear garma

p.38

Et as intseachanta gu mór gan an gaili do línad don biad, agá rigid & agá chur a truime móir, & ac cur na hanála a cumga & an puls a luas. Agus
3720] as intseachanta mur an cédna línad urlaictheach do-ní fasdidium mór, & co háirithi do droch-biadaibh; óir cúisigthear teinneas alt ó na droch- biadaibh reamra, ó ndéntur fastidium & teinneas dubán & disuria & reime annsna haeib & annsa
3725] tsheilg & easláinti fleumaticacha co huilidi. Et dá tí fastidium ó droch-oileamain tshéim, teacaid droch-easláinti géra an tan sin & neascóidi géra; ar an adbur sin as intseachanta gu mór an repletion.

Ná hitear biad an méide so innus nach bia cuid

p.39

Tuillead: dligmid a thuicsin nach bia in tochlugad
3745] mailíseach, óir ní dearbad díleas ar an mbiad do chaithim an tochlugad mailíseach; más ead, rithim chum comurthad eile, mur atá, folmaideacht do mothugad annsa ghaili, & imurcacha an bíd do caithead roime sin d'innarbad, & an fual do beith
3750] díleagtha; & an uair bus follus sin as aimsear do chaithim an bíd, ginco bia in tochlugad ar marthain, & co speitsialta, má táinic an uair anar gnáthuig sé biad do chaithim, & gan seachrán do beith annsa chéid-biad ná a n-aen-ní do thoirmeósgad díleagad
3755] an chéid-bíd.

Et dleagur a thabairt d'áig co deithideach co fuil drong do na daínibh rig a leas mórán bíd

p.40

Et mur thuicmid do chaindiacht big nó móir an bíd ana mod féin tuicthear an cédna don biad reamur & don bhiad shéim; óir an drong gá fhuil
3770] teas láidir & boill chruaidi & bríga oileamnacha {MS P page 450} láidiri & thshaethraigius co mór, reagaid a leas diet reamur do chaithim, mur atá, feóil daim & muici & lachon & a cusmaili. Et a chontrárda so don droing agá mbít cuirp boga fhliucha thearca & gá
3775] mbí teas anfhann, óir is diet séim rigid a leas, mur atáit, uigi boga & eanbruithi feóla.

Tuillead: adeirim co fuil drong rig a leas biad gá fuil oileamain mór do chaithim, & drong rig a leas biad gá fuil oileamain beac, & drong rig a
3780] leas biad gá fuil oileamain meadónach. Óir na daíne truaga agá fuil teas dísgaílteach gu mór, & thsaethraigius gu mór, rigid a leas biada oilius gu mór, mur atáit, uigi boga, & feóil mairt & muice, & eanbruithi feóla & fín milis. Agus a chontrárda
3785] sin do na daínibh atá lán do méthrad & do linn fhinn, & gá fuilid cuirp fhliucha boga, & nach

p.41

Ar an adbur sin dá ngnáthuige neach do biadaibh
3790] oilius co holc, ginco déin sé díth ar tús ar son an gnáthuigthe nó ar son láidireacht na bríge díleagthaigi, gid eadh, cúisigid mórán d'easláintib fá deóid. Gid eadh, fédaidh drong droch-biad do chaithim a méid éigin ar son a gnáthuigthe & ar
3795] son shuigigthi éigin nádúrda agá fuil cusmailius ris. Ar an adbur sin gibé neach gnáthuigius droch-biad do chaithim ní dliginn a gnáthugad do chlaechlód gu hobann acht tar éis a chéile; & dá teagmad ná bud éidir leis an gnáthugad do
3800] chlaechlód ar son cúise éigin speitsialta, is maith beith deithideach an tan sin d'fholmugad an leanna geintear ón droch-biad, óir do remchoimédfaidi an tshláinti uada sin. Et dá teagmad méid éigin mailísi annsa biad gnáthuigtheach, ná claechluigthear
3805] é, óir ceartaigid an nádúir & an díleagad láidir an mailís beac. Gid eadh, dá mbia in mailís inchomurthaig is maille ré docomal ceartaigthear ón nádúir hí.

Tuillead: as intuicthi cáilideacht gnímach &
3810] brígach na mbiad. An cháilideacht gnímach, immorra, .i. co ndleagur na biada caitear do beith te co gnímach annsa geimread & fuar annsa tshamrad, & biada inmeadónacha annsna haimsearaib inmeadónacha; & mur an cédna don cháilideacht
3815] brígaid, óir dleagur neithe teasaidi do réir bríge

p.42

3820] Tuillead: an drong thuitius a teasaideacht rigid a leas biada fuara d'fhagbáil; & is mur sin tuicthear do na cáilib eile.

Tuillead: adeirim gurab intseachanta na neithe as cúis do thruailliugad an díleagtha, mur
3825] atá, slugad na codach & a droch-cogaint, & imad na cúrsad, mur atá, mórán do biaduib & do deochaib éxamla do chaithim ar aen-bord, & mórán ribóideachta & droch-ord na mbiad, mur atáit, biada reamra do chaithim roim an mbiad séim;
3830] óir truailltear an díleagad uaid so; óir díleagthur an biad séim roim an mbiad reamur, & anaid nísa shia ná an chóir annsa ghaili tré gan sligi aigi as, & truailltear mur sin é, & truaillid sin an biad nár díleagad annsa ghaili. Ar an adbur sin as résúnda
3835] na biada séime do chaithim ar tús & na biada reamra ainnséin; óir dá ndíleagthur iad roim na biadaibh reamra fágbuid an gaili, & anuid na biada reamra annsa ghaile nó gu ndíleagthur iat co fuirbthi; óir an tshligi atá follus don ní shéim
3840] ní fhuil sí follus don ní reamur.

Et as intuicthi dá sanntaidi neach beacán do biad reamur do chaithim & línad mór do biad shéim, as í mu dóich an tan sin gurab résúnta an

p.43

3850] Tuillead: tabair dot úigh nach bia an biad caitear ar tús sleamain, óir tar éis díleagtha an bíd so tairrngid leis an biad eile gan díleagad ana choimideacht.

Tuillead: is mór is tuctha d'aire gan tortha
3855] stipeacda do chaithim a tosach na coda, mur atáit, oráitsi & péireadha & mespila, óir toirmisgid so an biad d'fhágbáil an ghaili. Gid eadh, as imchubaid iat a tosach na coda don droing ara mbí flux bronn co gnáthach. Gid eadh, is do
3860] choiméd na sláinti labramaid annso.

Item, is coiméd coitchinn gan gnáthugad dona praiseachaib ná dona torthaib acht a méid bic ; óir geinid siat fuil uisgeamail deathmur atá ullam chum morgaid. Et dá teagmad tortha do gnáthugad a coiméd na sláinti caitear na tortha
3865] stipeacda a ndiaid na mbiad eile, mur atáit, oráitsi & péireadha & castania, & na tortha laccthacha roim an cuid, mur atáit, áirneada & fígeadha & seiríne & a cusmaile. Agus ní hinchaiti na biada eile dá n-éis so gan inmeadón, acht spás beac do
3870] beith aturra, & deoch lagus an brú d'ól, mur

p.44

Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid gu
3880] mór blasa éxamla, toltanacha a coiméd na sláinti ar eagla co caithfid nísa mó ná mur do ricfead a leas díb.

Ar an adbur sin as imchubaidi na blasa mianamla dona daínibh easlána ná dona daínibh
3885] slána.

Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid leigeas a coiméd na sláinti acht chum rémchoiméda na sláinti; óir mur as é as díleas don biad an tshláinti do choiméd, as é as díleas don leigeas
3890] an corp do chlaechlód. Más ead, ná gnáthuigeadh fear coiméda na sláinti aen-ní a mbía nádúir leigis acht chum rémchoiméda amáin.

Tuillead: bíth uair an chaithme fuar, & munab éidir a beith fuar bíth an t-inad fuar. Agus bíd
3895] uaire an chaithme mur so innus comad éidir lé neach cumsanad do dénam; óir ní co hobann dleagur an saethur do dénam a ndiaid in chaithme acht d'éis chomnuide, & siubal mín ainnséin

p.45

Tuillead: as dona neithib fhurtachtaidius an díleagad ar tús beacán codalta do dénam ar an taeb ndeas, innus comad feirrdi do thuitfid an biad a n-íchtar an ghaili, & codlad aimsear fhada
3905] ana diaid sin ar an taeb clé do chríchnugad an díleagtha; óir ní fhuil laigi as imchubaidi do chalmugad an díleagtha ná laigi ar an taeb clé, óir leatar na hae ar an gaile a' timargad an bíd annsa laigi sin, mur do-ní an chearc réna huidib,
3910] & díleagthur an biad co fuirfe annsa gaili trít sin. Et is inntaigthi a ndeireadh an chodalta ar an taeb ndeas, innus comad usaidi leisin mbiad an gaile d'fhágbáil chum na n-ae & imurcacha an chéid-díleagtha chum na n-inneadh.

Et comurthaig co deithideach dá teagmad biad
3915] gá mbeith droch-cáil ó chúis éigin, mur atá, biad aigéidigthi, nó saillti, nó poinnticda, nó a cusmaile, gurab résúnta ní éigin do chaithim gá fuil cáil chontrárda don biad sin do cheartugad mailísi an
3920] chéid-bíd: verbi gratia, .i. dá caithead neach biad atá saillti co gnímach dobad imchubaid ana diaid, sul do díleagfaidi é, neithe millsi fliucha, nó neithe insipita do chaithim, & as imchubaid sin mur regimen; & tuicthear a chusmailius sin
3925] do na neithibh eile.

{MS P page 452}Tuillead: seachaintear gan fín ná uisgi d'ól

p.46

3940] Tuillead: bíth a fhis agad an neach ara mbí gorta mór nach dliginn sé biad séim do chaithim ar tús; & dá teagmad co caithfidi an biad séim ar tús do-gébad aduathmuireacht an gaile roim an mbiad reamur ana diaid innus nach éidir leis an
3945] biad reamur do gabáil ná do díleagad, más ead, do réir chonsiquens, truailltear é. Ar an adbur sin caitear an biad reamur ar tús. Et as é as cúis dó sin, óir bíth teas ard a ngailib folma lucht na gorta nach imchubaid don biad shéim.
3950] Ar an adbur sin an uair caitear an biad séim sgaíltear é ar fud an ghaile co huilidi, ar son áilgis láidir an gaile & sochumsgaidthi an bíd shéim. Et cúisigthear línad taidbrigtheach uada sin, & iatur bél an gaile, & is trít sin aduathmuirius

p.47

Tuillead: is mór dligmid beith deithideach a nuimir an chaithme; & coimédaidh an gnáthugad gu mór an nuimir sin, & mad olc é dligmid a
3965] sheachna d'éis a chéile. Gibé do gnáthuig biad do chaithim aen-uair sa ló ní dliginn sé claechlód obann do dénam chum caithme fá dó, nó¹⁴ econtra¹⁵; óir is mór urchóidigius an claechlód obann; más ead, dligid an liaig beith co deithideach a coiméd
3970] an dearbtha.

Et bíth drong ann darab lór biad do chaithim aen-uair sa ló nádúrda do réir résúin, mur atá, an drong gá fuili bríga & baill láidiri, & gan a mbeith sodísgaílti, & beacán saethuir do dénam, & biad
3975] do chaithim gu lór aen-fheacht. Óir is lór do lucht leanna finn biad do chaithim aen-fheacht sa ló, & gu háirithi an drong gá mbít cuirp fhliucha & a mbeith mur so, .i. gur gnáthuigidur biada reamra rigne méid éigin; & is lór dóib sin caithim
3980] mur adubramar acht muna beith gnáthugad ana n-aigid.

Et an drong gá fuilid cuingill chontrárda do na

p.48

Et is lór dona daínibh measurda & do na daínib atá inmeadónach aturra sin caithim fá thrí risin dá lá, innus co mbia spás sé huairi dég idir an dá chaithim.

3990] Et atá drong eile dligius biad do chaithim fá thrí nó fá cheathair sa ló nádúrda, mur atáit, na seanóire, & an drong atá ag éirgi a heasláinti dá n-inntóg chum a staidi féin. Óir is amlaid atáit na seanóiri mur atá an lóchrann ullam chum a
3995] báiti, ar an adbur sin muna tucthur biad dóib co minic múchthur an teas, & dá tucthar mórán ar aen-shligi dóib cnaítear & múchthur a teas; ar an adbur sin dligid siat beacán do chaithim & a chaithim co minic.

4000] Agus as mur an cédna dleagur an drong bís ag éirgi a heasláinti d'oileamain; óir atá teas anfhann acu nach fuil cumachtach ar díleagad do dénam, ar an adbur sin is maith dóib beith coigilteach ar biad nó co calmuigthear a cuirp &
4005] a teas nádúrda chum an díleagtha; & as é a chusmailius {MS P page 453} sin tuicthear dona leanbuib.

Et ar tuicsin coimplex na ndaíneadh adérmaid gurab maith fhuilngid lucht leanna finn an tréiginus, & gurab ro-beac fhuilngit lucht leanna
4010] ruaidh. Lucht fola deirge & leanna duib, immorra,

p.49

Do na haesaib, immorra: óir is follus dúin nach éidir leis na ndaídinaib, & co háirithi an drong atá anmamuil acu, tréiginus d'fhulang. Et na sean-daíne & co háirithi an uair bít siat a mod inmeadónach,
4020] ní maith ní holc fhuilngid tréiginus.

Agus as iat sin na neithe as éidir linn do rád do réir résúin do nuimir an chaithme.

Et as inchomurthaig co deithideach co fuil cuid dona biaduib nach inchaithme ar aen-shligi, mur
4025] atá, bainne & uinégra & gach uile ní aigéidigthi, & bainne & iasg, & bainne goirt & raidis, ná feóil én do-ní eitillach a ndiaig rais; & ní dligmid ola ná méthrad coimédtur a soitheach sdáin do chaithim ar aen-shligid risna biadaibh.

4030] Tuillead: dligi a fhis do bheith agad in moch-thráth nó am hráthnóna dligid na biada reamra do chaithim; & as í mu dóich do beith mu breithimnus maith co ndleagur an biad reamur do thabairt im easpartain acht muna toirmisci
4035] an réma é, & is mó an chaindiacht dleagur do thabairt de ar mbeith na hoidchi fada & ar son an chodalta, óir is annsa chumsanad & annsa chodlad do-níthear an díleagad; óir cumsanaigid

p.50

4045] Tuillead: as inchomurthaig, gibé lérb áil a shláinti do choiméd, gan mórán d'ól a tús ná a meadón a choda, acht a sheachna co deireadh a choda, & ibthear an tan sin an méid choisgius in tart fíre. Óir as ead as tart fíre ann mur adeir
4050] so: Sitis est quedam estuacio in stomacho causata ex cibo recepto qui habet stomachum quodammodo califacere & desicare , .i. is ead is tart ann, teasbach éigin cúisigthear annsa ghaile ó chaithim na mbiad téigius & tirmaigius an gaile ar mod éigin.
4055] Agus teagmaid an teasbach sin gu mór a ndeireadh in chaithme, más ead, as inibthi in deoch an tan sin & gan ach beacán d'ól a tosach na coda.

Bíth a fhis agad co n-abur deoch a trí modaibh, .i. deoch cumuscda & deoch threóraigtheach
4060] & deoch coisgius an tart.

An deoch cumuscda, immorra, ibthear í ar aen-shligi risin mbiad; ar an adbar sin tuigim, & an breithimnus imshlán, nach dleagur a seachna feadh an chaithme; más ead, ibthear hí a tosach
4065] & a meadón & a ndeireadh na coda; & is mór as imchubaid an deoch so an uair caitear na biada

p.51

Deoch coisgi an tarta, immorra, ní dleagur a
4070] hól co deiread an chaithme; óir ní tart fírinneach acht an tart bís ó theasaideacht an ghaile ar son an bíd, & ní faicthear gu resúnta gurab ar aen-shligi thinnsgnus an tart & an t-ocras, óir is dá thochlugad chontrárda iat.

4075] An deoch threoraigtheach, immorra, as imchubaid co mór í ar coimlínad an chéid-díleagtha, óir ní holc deoch d'ól an tan sin do threórugad an bíd ón ghaile chum na n-ae & d'ullmugad an ghaile do gabáil na mbiad eile. Et dá teagmad tart ar
4080] neach, & gan biad do chaithim do roime, & gan {MS P page 454}gorta air, as tart mi-nádúrda an tart so & as imchubaid deoch roim an mbiad annsa chás so. Agus ligmid do sin, óir téit sé tar tórannaib regimen na sláinti.

4085] An deoch atá imchubaid co riagalta a coiméd na sláinti ní huisgi í acht fín, nó deoch eile atá cusmail ris, mur atá, linn nó deoch do-níthear do na luibib & a cusmaile; gid eadh, as é an fín as fearr díb. Et as trít atáim athchumair annso,
4090] óir laibeórad leathatís dím co speitsialta dona deochaib.

An fín gnáthuigmid a regimen na sláinti ní dliginn sé beith gér ná teinnteamail ná reamur ná milis ná aigéidigthi; & bíth 'na fhín fhinn,
4095] nó a cusmailius rósa annsa tshamrad; & bíth

p.52

4105] Et bíth a fhis agud co deithideach gurab tart brégach bís ar neach an uair nach bí teasbach a mbél an ghaile, óir bíth sé co minic ón sgamán nó ón bráigid nó ón bél nó ó luaithrid nó ó aér theasaidi. Et ní reagur a leas deoch d'ól an tan
4110] sin ach gargraisim fhína uisgeamail nó uisgi fhliuchus na boill adubramar. Nó féda, mád fearr lat, tortha a mbí mórán súig do chogaint & a cur amach, nó beacán dá súg do shlugad ar son tirmachta na sgórnaighi, & toirmeósgaid sin an
4115] tart. Et as imchubaid tarrang an aéir fhuair annsa bél & annsa sróin isin tart sin.