Corpus of Electronic Texts Edition

Background details and bibliographic information

Foras Feasa ar Éirinn (Book I-II)

Author: Geoffrey Keating

File Description

David Comyn and Patrick S. Dinneen

Electronic edition compiled by Beatrix Färber

Funded by University College, Cork and
Professor Marianne McDonald via the CELT Project

3. Third draft.

Extent of text: 160508 words

Publication

CELT: Corpus of Electronic Texts: a project of University College, Cork
College Road, Cork, Ireland.—http://www.ucc.ie/celt

(2002) (2010) (2014)

Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland.
Text ID Number: G100054

Availability [RESTRICTED]

Available with prior consent of the CELT programme for purposes of academic research and teaching only.

Notes

You can purchase the book(s) containing this text via the ITS website (http://www.irishtextssociety.org/). Click on the link to the RIA shop.

Sources

    Manuscript sources used in the edition
  1. A MS in the Franciscan Convent Library, Dublin. Written in the convent of Kildare. Probably the oldest existing transcript of Foras Feasa, written before 1640 (1636 according to W. P. Burke). (=UCD-OFM A 14).
  2. MS H. 5 26 by O'Mulconry, Trinity College Dublin, cat. no. 1397.
  3. MS H. 5 32, Trinity College Dublin, cat. no. 1403.
  4. Halliday's text, stated to have been printed from a MS 'by O'Mulconry, dated 1657, but differing considerably in places from those named.'
  5. An older MS, which was in the possession of D. Comyn, written by James O'Mulconry, of Ballymecuda, Co. Clare, dated 1643.
  6. A MS which was in the possession of D. Comyn, written in Dublin by Teig O'Nachtan (Tadhg Ó Neachtain), dated 1704.
    Editions, translations and adaptations
  1. The general history of Ireland ... Collected by the learned Jeoffrey Keating, D.D. Faithfully translated from the original Irish language, with many curious amendments taken from the Psalters of Tara and Cashel, and other authentic Records by Dermod O'Connor. Dublin, 1723.
  2. The Second edition. With an appendix, collected from the Remarks of the learned Dr. Anthony Raymond of Trim, not in the former edition. Westminster, 1726.
  3. [Another ed.] 2 vols, Newry, 1817.
  4. [Another ed.] Dublin, 1854.
  5. Forus Feasa ar Eirinn, mar a nochtar príomhdhala na hinnse o Pharthalon go Gabhaltus Gall, ar na chnuasach, & air na thiomsúghadh o phríomhlebhraibh Shenchusa Eirenn, agas o iliomad d'ughdaraibh baranthamhla coigcríche le Seathrún Ceitin, ollamh-diadhachta, An 1 chuid. (A complete History of Ireland ... Vol. I). 411 pp, Dublin, 1811.
  6. Díonbhrollach Fórais Feasa ar Éirinn: or Vindication of the Sources of Irish History by Rev. Dr. Geoffrey Keating, being the Introduction to his 'Groundwork of Knowledge of Ireland'. Edited (from MSS) with new translation, notes, vocabulary, etc. by David Comyn. 112pp, Dublin, 1898.
  7. Forus Feasa ar Éirinn. Keating's History of Ireland. Book I, Part I. Edited with Gaelic text (from a MS of T.C.D [H. 5. 26]), literal translation, explanation of Gaelic idioms, complete vocabulary, etc., by P. W. Joyce. 8 + 168 pp, Dublin, 1900.
  8. Foras Feasa ar Eirinn do réir an Athar Seathrun Céiting, ollamh ré diadhachta. The history of Ireland, from the earliest period to the English invasion. Translated from the original Gaelic, and copiously annotated, by John O'Mahony. With topographical appendix. 20 + 746 pp, New York, 1866.
  9. Sgélaigheacht Chéitinn. Stories from Keating's History of Ireland. Edited with Introduction, Notes and Vocabulary, by O.J. Bergin. 20 + 132 pp, Dublin 1909. Second edition, revised and enlarged, 1925. Third edition, revised and enlarged, 1930; reprinted 1981.
  10. Sir John T. Gilbert, Facsimiles of National manuscripts of Ireland. Pt. IV. [Pl LXXIII. History of Ireland by Geoffrey Keating. Trinity College. Commencement of Preface transcr. by John O'Maelchonaire. Text and transl. Pl. LXXIV. Michael Kearney's English version, 1668. Irish and Engl.] London, 1882.
  11. P. S. Dinneen, The history of Ireland. Foras Feasa ar Éirinn. Vol. IV. Containing the genealogies and synchronisms. With an index which includes the elucidation of place names and annotations to text of vols. I. II. III. Compiled and edited by Rev. Patrick S. Dinneen. (Irish Texts Society Vol XV.) 483 pp, London, 1914.
  12. Pádraig de Barra/Seathrún Céitinn, 'Foras feasa ar Éirinn', athnua le Pádraig de Barra. Imleabhar 1: .i. An díonbhrollach agus an chéad leabhar de Foras feasa ar Éirinn Seathrún Céitinn. Dublin 1982. Imleabhar II .i. an dara leabhar de Foras feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn. Dublin 1983.
    Further reading: a selection
  1. Nicholas Sanders, De schismate Anglicano (Colonia 1585).
  2. Ulick de Burgh, Earl of Clanricarde (ed), Memoirs of the Right Honourable The Marquis of Clanricarde, Lord Deputy General of Ireland, containing Several Original Papers and Letters of King Charles II, Queen Mother, the Duke of York, the Duke of Lorrain, the Marquis of Ormond, Archbishop of Tuam, Lord Viscount Taaffe, &c. relating to the Treaty between the Duke of Lorrain and the Irish Commissioners, from February 1650, to August 1653. Publish'd from his Lordship's Original MSS. To which is Prefix'd, a Dissertation, wherein some Passages of these Memoirs are illustrated. With a Digression containing several curious Observations concerning the Antiquities of Ireland. London: Printed for James Woodman, at Camden's Head, under Will's Coffee-House, in Bow-Street, Covent-Garden, 1722.
  3. John O'Donovan, Annala Rioghachta Eireann: Annals of the kingdom of Ireland by the Four Masters, from the earliest period to the year 1616. Edited from MSS in the Library of the Royal Irish Academy and of Trinity College Dublin with a translation and copious notes. (Dublin 1848–51).
  4. Eugene O'Curry, Lectures on the manuscript materials of ancient Irish history (Dublin and New York 1861; repr. Dublin 1878; repr. Dublin 1995). [comments on Keating's FFE].
  5. Thomas D'Arcy McGee, A popular History of Ireland: from the earliest Period to the Emancipation of the Catholics, 2 vols. (New York 1863).
  6. William P. Burke, 'Geoffry Keating', Journal of the Waterford and South-East of Ireland Archaeological Society 1, no. 4 (1895) 173–82.
  7. William P. Burke, 'Correspondence', Journal of the Waterford Archaeological Society 2 (1896) 238–239.
  8. Douglas Hyde, Literary History of Ireland. From earliest tiems to the present day [general remarks about Keating's work and style in relation to other writers] (2nd impression, New York 1901) 556–557; 580.
  9. Eoin Cathmhaolach Mac Giolla Eáin (=John MacErlean), Dánta Amhráin is Caointe Shethrúin Chétinn; Dochtúir diadhachta (1570-1650 A.D.) (Baile Átha Cliath [Dublin] 1900).
  10. Ris[t]eárd Ó Foghludha (=Richard Foley), Saoghal-ré Sheathrúin Céitinn: Sacart is dochtúir san diadhacht, staruidhe, file, ughdar, &c. Risteard Ó Foghludha (Richard Foley or 'Fiachra Éilgeach') do scríbh, (Dublin 1908. Reprinted from Gaelic Journal XVIII, 1–12, 47–57, 1908.)
  11. Richard Henebry, 'Geoffrey Keating', in: Journal of the Ivernian Society 5 (1913) 197–202.
  12. Gerald O'Nolan, A critical analysis of Keating's prose (Dublin: Educational Co. of Ireland 1922).
  13. Geoffrey Coulter, 'Dr. Geoffrey Keating. A learned outlaw. History written in a cave', Irish Times, 25 October 1929, p. 4.
  14. Anne Cronin, 'The sources of Keating's Forus feasa ar Éirinn', in: Éigse 4, 1943/44 (1945) (pt. 4) 235–79, 1945/47 (1948) (pt. 2, 1946) 122–35 [no more publ.] 1. The printed sources; 2. Manuscript sources, (1) The manuscript sources of book 1, chaps. 4–23).
  15. M. J. Connellan, 'The see of Tuaim in Rath Breasail synod', in: Journal of the Galway Archaeological and Historical Society 24 (1950/51) 19–26. (ad FF iii, 302–5).
  16. Pádraig Ó Súilleabháin, 'Céitinn agus Caesarius Heisterbacensis', in: Éigse 9 (1958/61), (pt. 4) 242 (Varia, no. 4).
  17. Brian Ó Cuív, (ed), An eighteenth-century account of Keating and his Foras feasa ar Éirinn, in: Éigse 9 (1958) 263–69.
  18. Cainneach Ó Maonaigh, Scríbhneoirí Gaeilge an seachtú haois déag. Studia Hibernica 2 (1962) 182–208.
  19. Brian Ó Cuív (ed), 'A seventeenth-century criticism of Keating's Forus Feasa ar Éirinn', in: Éigse 11/ 2 (1965) 119–140. [From MS RIA. 23 M 40; with notes].
  20. Brian Ó Cuív (ed), l. Labraid Loingsech [incl. ed. of relevant scholia to ACC, from MS NLI G 50; on Keating's use of source material for the Labraid Loingsech section in FF] in: Éigse 11, (1964/66) (pt. 3, 1965) 167–187, 290.
  21. Aidan Clarke, The Old English in Ireland 1625–42 (London 1966).
  22. Pádraig Ó Fiannachta, 'Stair finnscéal agus annála', in: Léachtaí Cholm Chille 2/1 (1971) 5–13.
  23. Francis John Byrne, 'Senchas: The nature of Gaelic historical tradition,' Historical Studies, 9 (1974) 137–59 (esp. 147–148: 'FFÉ as an example of pseudo-history and blending of seanchas with continental models of history).
  24. Brian Ó Cuív, 'The Irish language in the early modern period', in: Theodore William Moody; Francis Xavier Martin; F. J. Byrne (eds), A new history of Ireland, vol. 3: Early Modern Ireland, 1534–1691 (Oxford 1976) 509–545.
  25. Kathleen Hughes, The Early Celtic Idea of History and the Modern Historian (Cambridge: Cambridge University Press 1977), esp. 19–22: 'FFÉ as an example of pseudo-history and blending of seanchas with continental models of history'.
  26. Seán Ó Dúshláine, Nóta ar cheapadóireacht an Chéitinnigh, in: Éigse 18 (1980–81) 87–92.
  27. Patrick J. Corish, The Catholic Community in the Seventeenth and Eighteenth Centuries (Dublin 1981).
  28. Muireann Ní Bhrolcháin, 'A possible source for Keating's Forus feasa ar Éirinn', in: Éigse 19 (1982–83) 61–81.
  29. Nicholas Canny, 'The Formation of the Irish Mind: Religion, Politics and Gaelic Irish Literature 1580–1750', Past & Present 95 (1982) 91–116.
  30. Breandán Ó Buachalla, 'Annála Ríoghachta Éireann' agus 'Foras Feasa ar Éirinn': an Comhthéacs Comhaimseartha, in: Studia Hibernica 22–23 (1982–83) 59–105.
  31. Seán Ó Dúshláine, 'More about Keating's use of the simile of the Dung-Beetle', in: Zeitschrift für Celtische Philologie 40 (1984) 282–285.
  32. Seán Ó Dúshláine, 'Seathrún Céitinn agus an stíl bharócach a thug sé go h-Éirinn', in: Feasta 37/10 (1984) 10–15.
  33. Donnchadh Ó Corráin, 'Seathrún Céitinn (c.1580–c.1644): an cúlra stairiúil', in: Liam Prút (ed) Dúchas 1986–1989 (Baile Átha Cliath 1990).
  34. Bernadette Cunningham, 'Seventeenth-century interpretations of the past: the case of Geoffrey Keating', Irish Historical Studies 25/ (1986) 116–128.
  35. Joseph Th. Leerssen, Mere Irish and Fíor-Ghael: Studies in the idea of Irish nationality, its development and literay expression prior to the nineteenth century (Amsterdam/Philadelphia 1986).
  36. Diarmaid Ó Catháin, Dermot O'Connor: translator of Keating, in: Eighteenth-Century Ireland. Iris an Dá Chultúr 2 (1987) 67–87.
  37. James Stewart, 'Topographia Hiberniae', Celtica 21 (1990) 642–657.
  38. Michelle O'Riordan, The Gaelic mind and the collapse of the Gaelic world (Studies in Irish history) (Cork 1991).
  39. Brendan Bradshaw, 'Geoffrey Keating: apologist of Irish Ireland', in: Brendan Bradshaw, Andrew Hadfield and Willy Maley (eds), Representing Ireland: literature and the origins of the conflict, 1534–1660, (Cambridge 1993) 166–190.
  40. Michael Olden, 'Geoffrey Keating – Seathrún Céitinn: Tipperary priest and scholar, 1570–1649', in: Michael Hallinan (ed), Tipperary county: people and places: an anthology of the evolution of county Tipperary, some historical events and the history of the principal towns in the county (Dublin 1993) 14–22.
  41. Marc Caball, 'Providence and exile in early seventeenth-century Ireland', in: Irish Historical Studies, 29 (1994) 174–188.
  42. Michelle O'Riordan,'"Political" poems in the mid-seventeenth-century crisis', in: Jane H. Ohlmeyer (ed), Ireland from Independence to Occupation 1641–1660 (Cambridge: Cambridge University Press 1995) 112–27.
  43. Mícheál Mac Craith, 'Creideamh agus athartha: idéeoloaíocht pholaitíochta agus aos léinn na Gaeilge i dthús an seachtú haois déag', in: Máirín Ní Dhonnchadha (ed), Nua-léamha: gnéithe de chultúr, stair agus polaitíocht na hÉireann, c1600–c1900 (Aspects of Irish Culture, History, and Politics) (Baile Átha Cliath/Dublin 1996) 7–19.
  44. Bernadette Cunningham, 'Representations of king, parliament and the Irish people in Geoffrey Keating's Foras feasa ar Éirinn and John Lynch's Cambrensis eversus (1662)', in: Jane Ohlmyer (ed), Political thought in seventeenth-century Ireland, Cambridge 2000, 131–54.
  45. Nicholas Canny (ed), Making Ireland British, 1580–1650 (Oxford 2001).
  46. Bernadette Cunningham, The World of Geoffrey Keating. History, myth and religion in seventeenth century Ireland (Dublin 2000; paperback ed. 2004).
  47. Bernadette Cunningham and Raymond Gillespie, Patrick Logan and 'Foras Feasa ar Éirinn', Éigse 32 (2000) 146–152.
  48. Bernadette Cunningham, 'Geoffrey Keating's Foras Feasa ar Érinn', History Ireland, 9/1, Spring 2001.
  49. Bernadette Cunningham, 'Geoffrey Keating's family connections', in: Tipperary Historical Journal (2002) 59–67.
  50. David Berman & Alan Harrison, 'John Toland and Keating's History of Ireland', in: Donegal Annual 36 (1984) 25–29.
  51. Marina Keating, 'Geoffrey Keating's Foras Feasa ar Eirinn: an exercise in historical preservation or historiographical production?' Galway: National University of Ireland, 2002. (M.A. Thesis (Minor) Dept of English).
  52. Ray Cashman, 'Ethnohistorical Preservation and Persuasion in Foras Feasa ar Éirinn', in: New Hibernia Review 5.4 (2001) 147–152.
  53. Alan Harrison, Ag Cruinniú Meala: Anthony Raymond (1625–1726), ministéir protastúnach agus léann na Gaeilge i mBaile Átha Cliath (Dublin 1988).
  54. Katharine Simms, 'Bards and barons: the Anglo-Irish aristocracy and the native culture', in: Robert Bartlett and Angus Mackay (eds) Medieval frontier societies. Oxford (1989) 177–197.
  55. Pádraig Ó Riain, 'The Psalter of Cashel: a preliminary list of contents', in: Éigse 23 (1989) 107–130.
  56. Máire Ní Mhurchú & Diarmuid Breathnach (éag.), 1560–781 Beathaisnéis, uimhir a seacht, Leabhair Taighde, an 89ú Imleabhar (Baile Átha Cliath: An Clóchomar Teoranta 2001).
  57. Joseph Francis Kukhta 'Sources for further Research: Michael Kearney: a missing link to the mysterious Geoffrey Keating?', Canadian Journal of Irish Studies 31/2 (Fall 2005) 50–53.
  58. Edwards, David, 'A haven of popery: English Catholic migration to Ireland in the age of plantations', in: Alan Ford and John Mc Cafferty (eds), The origins of sectarianism in early modern Ireland (Cambridge: Cambridge University Press, 2005) 95–126.
  59. Breandán Ó Buachalla, The Crown of Ireland (Galway 2006).
  60. Bernadette Cunningham, O'Donnell histories: Donegal and the Annals of the Four Masters, (Rathmullan: Rathmullan & District Local History Society 2007).
  61. Pádraig Ó Riain (ed), Geoffrey Keating: Reassessments, ITS, Subsidiary Series 19 (London 2008).
  62. Beatrix Färber, 'Bedeutung und Rezeptionsgeschichte des 'Foras Feasa ar Éirinn (c. 1634) von Geoffrey Keating (Seathrún Céitinn)', Zeitschrift für celtische Philologie 59 (2012) 97–118.
  63. Beatrix Färber, Geoffrey Keating's Foras Feasa ar Éirinn in manuscripts, print and electronic edition, MPhil by Independent Research, School of History, University College Cork (2013).
  64. Benjamin Hazard and Marc Caball (eds), 'A late seventeenth-century, partial English translation of the preface to Geoffrey Keating's Foras Feasa ar Eirinn, Analecta Hibernica 44 (2013), 15–49.
  65. Benjamin Hazard and Marc Caball, Dynamism and Decline: Translating Keating's Foras Feasa ar Eirinn in the seventeenth century, Studia Hibernica (39) 2013 [2014] 49–69.
  66. Johannes Boemus (=Hans Böhm), 'Mores, leges, et ritus omnium gentium' (Augsburg 1520, often reprinted). [Mentioned by Keating p. 228, Bk 1. Haliday's and O'Mahony's reading 'Johannes Baronius' is incorrect.]
  67. William Camden, Britannia [in Latin] (London 1610). The first translation into English by Philemon Holland was published in 1610. (A full critical edition in Latin and English is available at http://www.philological.bham.ac.uk/cambrit/). A second edition, translated into English, with additions and improvements was published by Dr Edmund Gibson 1722.
  68. Colm Lennon, Primate Richard Creagh and the Beginnings of the Irish Counter-Reformation, Archivium Hibernicum 51 (1997) 74–86. [On the scholarly works of bishop Richard Creagh].
  69. Aided Néill Nóigiallaig (The Death of Niall of the Nine Hostages), ed. by Kuno Meyer, Archiv für Celtische Lexikographie 3 (1907) 323–324 (text available online at CELT in file G302021). For another version of the same text, see Kuno Meyer, Otia Merseiana 2 (1900–1901), 84–92. (Text and English translation available online at CELT in files G302003 and T302003.)
  70. James kelly and Ciarán Mac Murchaidh (eds), English and Irish: Essays on the Irish linguistic and cultural frontier, 1600–1900 (Dublin 2012).
    The edition used in the digital edition
  1. Foras Feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn, D.D. The History of Ireland by Geoffrey Keating, D.D.. David Comyn (ed), Patrick S. Dinneen (ed), First edition [The first three of four volumes.] David Nutt, for the Irish Texts SocietyLondon (1902–1914) . Irish Texts Society [Comann na Sgríbheann Gaedhilge]. , No. IV; VIII; IX

Encoding

Project Description

CELT: Corpus of Electronic Texts

Sampling Declaration

The present text represents even pages 2–236 of volume 1; 2–412 of volume 2; 2–368 of volume 3. Corrections from Vol. 3 371–387 are integrated and marked corr resp="eds", insofar as they correct the printed edition, but textual notes and recorded manuscript variants are omitted. The translation is available in a separate file. Missing text supplied by the editor is tagged sup.

Editorial Declaration

Correction

Volume 1 has been checked and proofread three times; volumes 2 and 3 twice. All corrections and supplied text are tagged. Foras Feasa ar Éirinn is a large and complex work. Any corrections of errors in the original text, as edited by Comyn and Dinneen, or in this digital edition, are welcome and will be credited to the scholars who submit them.

Normalization

The electronic text represents the edited text. Tarla and tárla have been normalized to tárla; dobheir and doghní to do-bheir and do-ghní; variant spellings in proper names are tagged reg orig=""; the original is retained in the orig attribute. Where ar sé occurs within a quotations from a written source, it is enclosed in round brackets.

Quotation

Quotation marks q.

Hyphenation

Soft hyphens are silently removed. When a hyphenated word (hard or soft) crosses a page-break, the break is marked after completion of the hyphenated word (and accompanying punctuation mark).

Segmentation

DIV0=the whole work; div1=the book; div2=the section; div3=the subsection; paragraphs are marked; passages of verse occurring within paragraphs are treated as embedded texts; stanzas are marked LG and metrical lines are marked L. Page-breaks are marked pb n="".

Standard Values

Dates are standardized in the ISO form yyyy-mm-dd.

Interpretation

Personal names, collective names and place names have been tagged. There is some overlap between tagging of names denoting people known from mythology which are sometimes referred to as deities. Social and professional roles have not. A few cultural terms of special importance to the native traditon, such as the Leabhar Gabhála and the Lia Fáil, and similar items, have been tagged as terms. Titles of works and poems are encoded s such. First lines of poems are encoded as such. A more complete encoding is envisaged in a future edition.

Profile Description

Created: 1630s Date range: Between 1628 and 1634.

Use of language

Language: [GA] The text is in Early Modern Irish.
Language: [LA] Some quotations, terms and phrases are in Latin.
Language: [EN] A few terms are in English.
Language: [GR] A few terms are in Greek.

Revision History


Corpus of Electronic Texts Edition: G100054

Foras Feasa ar Éirinn (Book I-II): Author: Geoffrey Keating


p.2

An Díonbhrollach. Ón úghdar gus an léaghthóir.

I.

Cibé duine 'san mbioth chuireas roimhe Seanchus nó Sinnseardhacht críche ar bioth do leanmhain nó do lorgaireacht, is eadh dhligheas cinneadh ar an slíghe is soiléire nochtas fírinne stáide na críche, agus dáil na foirne áitigheas í, do chur go soléir síos: agus do bhrígh gur ghabhas rém' ais Foras Feasa ar Éirinn d'fhaisnéis, do mheasas ar dtús cuid d'á leathtrom agus d'á heugcómlann d'eugnach; agus go háirithe an t-eugcomhthrom atá ag a dhéanamh ar a háitigtheoiribh, mar atáid na Sean-Ghaill atá 'na seilbh tuilleadh agus ceithre chéad bliadhan ó ghabháltas Gall i leith, mar aon re Gaedhealaibh atá 'na seilbh (beagnach), re trí mhíle bliadhan. Óir ní fhuil stáraidhe ó shoin i leith d'á scríobhann uirre nach ag iarraidh lochta agus toibhéime do thabhairt do Shean-Ghallaibh agus do Ghaedealaibh bhíd.

Bíodh a fhiadhnaise sin ar an dteist do-bheir Cambrens,


p.4

Spenser, Stanihurst, Hanmer, Camden, Barclaí, Morison, Davis, Campion, agus gach Nua-Ghall eile d'á scríobhann uirre ó shoin amach, ionnus gur b'é nós, beagnach, an phroimpiolláin do-ghníd, ag scríobhadh ar Éireannchaibh. Is eadh, iomorro, is nós do'n phroimpiollán, an tan thógbhas a cheann i san samhradh, bheith ar foluamhain ag imtheacht, agus gan cromadh ar mhion-scoith d'á mbí 'san machaire, nó ar bhláth d'á mbí i lubhghort, gémadh rós nó líle uile iad, acht bheith ar fuaidreadh go dteagmhann bualtrach bó nó otrach capaill ris, go dtéid d'á unfairt féin ionnta. Mar sin do'n droing thuas; ní cromadh ar shubhailcibh nó ar shoibheusaibh na n-uasal do Shean-Ghallaibh agus do Ghaedhealaibh do bhí ag áitiughadh Éireann re n-a linn do rinneadar, mar atá scríobhadh ar a gcródhacht agus ar a gcrábhadh, ar ar' thógbhadar do mhainistreachaibh, agus ar a dtugadar d'fhearann agus d'fhódaibh re haltóir dhóibh; ar ar' bhronnadar do thearmannaibh d'ollamhnaibh Éireann agus ar gach cádhas d'á dtugsad do phearsannaibh agus do phreuláidibh eaglaise: ar gach comhall síotha d'á dtugdaois d'á n-ollamhnaibh, agus ar gach cothughadh d'á n-ollamhnaib, agus ar gach cothughadh d'á dtugdaois do bhochtaibh agus do dhílleachtaibh; ar gach bronntanas d'a dtugdaois d'éigsíbh agus do lucht iarratais, agus ar mhéid a n-einigh d'aoidheadhaibh, ionnus nach féadtar go fírinneach a rádh go raibhe lucht a s ruighthe i bhféile nó i n-eineach 'san Eoraip riamh do réir a gcumais féin i gcomhaimsir dhóibh. Bíodh a fhiadhnaise sin ar gach gairm scoile d'á dtugadar uatha (nós ná'r chlos ag aon droing eile 'san Eoraip), ionnus go raibhe an oiread soin d'éigean féile agus einigh i Sean-Ghallaibh agus i n-Gaedhealaibh Éireann ná'r lór leo nídh do thabhairt do gach aon d'á dtiocfadh d'iarraidh neith orra,

p.6

gan cuireadh coitcheann do thabhairt dóibh d'á dtoghairm re bronnadh seod agus maoine dhóibh. Gidheadh, ní haoin-nídh dhíobh so lorgairthear le croinicibh Nua-Ghall na haimsire seo, acht is eadh do-ghníd cromadh ar bheusaibh fodhaoine agus cailleach mbeag n-uiríseal, ar dtabhairt maith-ghníomh na n-uasal i ndearmad: agus an méid bheanas ris na Sean-Ghaedhealaibh do bhí ag áitiughadh an oiléin seo ria ngabháltas na Sean-Ghall, feuchtar an raibhe dream 'san Eoraip budh chródha ioná iad, re cathughadh re Rómhánchaibh fá iomchosnamh na Rómhánchaibhh-Alban: óir tugsad fo-deara ar Bhreatainibh cloidhe do dhéanamh idir Bhreatain agus Albain, do chaomhnadh na Breatan ar iomruagadh na n-Gaedheal; agus tar cheann go mbídís dá mhíle deug agus dá fhichid míle do shluagh Rómhánach, agus dá chéad ar marcuigheacht ag cornamh an chloidhe, agus trí mhíle fichead mar aon riu coislighthe, agus trí chéad deug marcach ag cosnamh crioslaigh agus cuan na críche (ar fhoirneart na Scot agus na b-Pict); thairis sin do lingdís Gaedhil tar an gcloidhe, agus do hairgthí an chríoch leó d'aimhdheoin na mór-shluagh soin, do réir Samuel Daniel 'na chroinic. Adeir fór Cormac mac Chuileann in i n-a Shaltair go dtáinig d'fhoirneart Gaedheal agus Cruithneach, ré' ráidhtear Picti, ar Bhreatain, go ndearnadar Breathnaigh feall trí huaire ar uachtar naibh na Rómhánach do bhí ós a gcionn, mar cheannach ar bheith do shíoth re Gaedhealaibh agus re Cruithneachaibh. Tuig fós an cumhgach i n-ar chuirsead Gaedhil Breathnaigh re linn Vortigern do bheith 'na rígh orra, d'á dtáinig é do thabhairt buannachta do Hengist go n-a shluagh Gearmáineach, amhail léaghtar ag

p.8

Monomotensis. Léaghtar ag Samuel Daniel go rabhadar ceithre dún-phoirt deug ag Rómhánchaibh re hucht na Scot agus na bPict, agus go rabhadar na Scuit agus na Pict ag combuaidhreadh na Breatan, d'aimhdheoin na Rómhánach ó aimsir Juil Caesair go haimsir an treas Valentinian Impir, frí ré cúig céad bliadhan; agus is eadh fá haois do'n Tighearna an tan do thréigsead Rómhánaigh ceannas na Breatan seacht mbliadhna ceathrachad ar cheithre chéad, agus is do'n leith istigh do'n aimsir sin do fhás easaonta idir Teodosius agus Maximus, go dtáinig de sin go rug Maximus foireann mhór do lucht na Breataine leis go h-Armorica na Fraince, ré' ráidhtear an Bhreatain bheag, agus iar ndíbirt na foirne do bhí rompa 'san tir tug ar an bhfoirinn do chuaidh leis an chríoch d'áitiughadh, go bhfuil drong d'á sliocht indiu innte.

II.

Atáid cuid do na sean-úghdaraibh chuireas neithe breugacha i leith na n-Éireannach; mar adeir Strabo, 'san g-ceathramhadh leabhar, gurab lucht feola daoine d'ithe na h-Éireannaigh. Mo fhreagradh ar Strabo, gurab breug dó a rádh gurab lucht feola daoine d'ithe na h-Éireannaigh; óir ní léaghtar i san Seanchus go raibhe neach i n-Éirinn riamh ler' cleachtadh feoil daoine d'ithe, acht Eithne Úathach inghean Chriomhthainn mic Eanna ChinnsiolaighLaighean, do bhí ar daltachas ag Déisibh Múmhan: agus do hoileadh riu ar fheoil naoidhean í, i ndóigh go mbadh luathaide do bhiadh ionnuachair é. Óir do tairrngireadh dhóibh féin fearann d'fhaghbháil ó'n bhfear le mbiadh sí pósda; agus is le


p.10

h-Aonghus mac Nadfraoich rí Múmhan do pósadh í, amhail adéaram d'á éir so i gcorp na stáire. Tuig, a léaghthóir, mar nach sochtaid na seanchadha an nídh déistineach so, do budh masla d'inghin rígh Laighean agus do mhnaoi rígh Múmhan, nach ceilfidísgan a nochtadh ar dhaoinibh budh lúgha ioná iad sin é, dá madh nós [do bhiadh] ar aithidhe i n-Éirinn é: mar sin gurab breugach do Strabo a rádh gurab nós d'Éireannchaibh feoil daoine d'ithe, agus nach déarnadh riamh an nós so aca acht leis an inghin reamhráidhte, agus sin féin re linn na págántachta. Mo fhreagradh fós ar San Ieróm, luaidheas an nídh ceudna so, ag scríobhadh i n-aghaidh Iobhinian, go bhfeudfadh ainteastach breug do reic ris, agus mar sin ná'r dhligh sí dul í bhfiachaibh ar Éireannchaibh.

Adeir Solinus, 'san aonmhadh caibidil fichead nach fuilid beich i n-Éirinn; agus adeir gurab do dhéis chlaidhimh fromhthar an chéid-mhír le gein mic i n-Éirinn. Adeir fós go ndéin an t-Éireannach a dhealbh d'ionnlat a fuil a námhad an tan marbhthar leis é. Is follus as an seanchus bhias i san stáir gach nídh dhíobh so do bheith breugach. Adeir Pomponius Mela i san treas leabhar ag labhairt ar Éireannchaibh na briathra so: drong ainbhfiosach i sna huile subhailcibh {Omnium virtutum ignari}’’

: agus mar sin do mhórán do shean-úghdaraibh eile coigcríche do scríobh go meardhána mítheasta ar Éirinn, ar bhréig-sgeulaibh ainteastach d'á ná'r chóir creideamhain 'na shamhail so do nídh: agus is uime sin adeir Camden, ag cur teastais na muinntire seo síos ar Éirinn, na briathra so: Ní fhuil, (ar sé), fiadhnaise inchreidte ar

p.12

na neithibh seo againn. {Horum quae commemoramus, dignos fide testes non habemus.}’’

Is follus gurab breug a rádh nach rabhadar beich i n-Éirinn, do réir an Chamden cheudna, mar a n-abair ag labhairt ar Éirinn: Atá an oiread soin do bheachaibh innte, nach eadh amháin i mbeachlannaibh nó i gcorcógaibh, acht i gceapaibh crann agus i gcuasaibh talmhan dogheibhthear iad. {Apum est tanta multitudo, ut non solum in alveariis sed etiam in arborum truncis et terrae cavernis reperiantur.}’’

III.

Cuirfeam síos ann so beagán do bhreugaibh na Nua-Ghall do scríobh ar Éirinn ar lorg Chambrens; agus doghéan tosach ar bhreugnughadh Chambrens féin, mar a n-abair go raibhe cíoscháin ag an rígh Artúr ar Éirinn, agus gurab é am fa'r cheangail an cíos orra i g-Cathair Leon, an tan fá haois do'n Tighearna cúig céad agus naoidheug, mar chuireas Campion 'na chroinic i san dara caibidil do'n dara leabhar, mar a n-abair gurab é Giolla Már fá rí Éireann an tan soin. Gidheadh tar cheann go luaidheann Policronicon agus Monomotensis agus drong eile do Nua-Ghallaibh an Giolla Már so do bheith 'na rígh Éireann a shlán fá aon d'á lorgairidhibh go bhfuil laoidh nó litir a seanchus Éireann i n-a bhfuil luadh nó iomrádh ar Ghiolla Már do bheith 'na rígh Éireann riamh: acht munab do Mhuircheartach mór mac Earca fá rí Éireann agus fá fear comhaimsire do rígh Artúr ghairmid é; agus níor bh'fhéidir Muircheartach do bheith fá chíoscháin ag an rígh Artúr, do bhrígh go raibhe sé féin treun i n-Éirinn agus i n- Albain, agus gurab é do chuir a sheisear dearbhráthar i n- Albain, agus gur fear dhíobh fá


p.14

céid-rí do Chineadh Scoit ar Albain, mar atá Fearghus Mór mac Earca, agus fós gurab le Scotaibh agus le Pictibh do thuit Rí Artúr féin. An Fearghus so adubhart do b'é céid-rí Alban do Scotaibh é: óir tar cheann go n-áirmheann Hector Boetius i stáir na h-Alban naoi ríogha dheug agus fiche do bheith ar Albain roimhe an bh-Fearghus so, maiseadh ní raibhe aoin-rí de Chineadh Scoit do réir an tseanchusa ar Albain roimhe: agus mar a n-abair gurab é Fearghus mac FearchairÉireann fá céid rí do Chineadh Scoit ar Albain, ní fíor dó sin, óir 'ní raibhe aoin-rí ar Éirinn riamh d'ar bh'ainm Fearchar, agus mar sin ní raibhe Fearghus mac Fearchair 'na rígh Alban, amhail adeir Hector Boetius: agus má do bhí gur thoil le Muircheartach mór a dhearbhráthair Fearghus mac Earca do bheith 'na rígh Alban, maiseadh, is é ainm gairthear do Mhuircheartach féin i n-annálaibh Éireann ‘Rex Scotorum’, d'á chur i gcéill go raibhe árdchor aige ar na Scotaibh i n-Éirinn agus i n-Albain; agus ní hinmheasta an tí do bhí i sna cúmhachtaibh seo do bheith fá chíoscháin ag an rígh Artúr. Agus fós adeir Spíd 'na chroinic nach cíoscháin do bhí ag an rígh Artúr ar rígh Éireann acht comhar cáirdeasa cogaidh, ionnus cibé haca ar a mbiadh leathtrom námhad, go raibhe d'fhiachaibh ar an dara fear congnamh sluagh do thabhairt do'n tí díobh ar a mbiadh leathtrom: agus is é ainm ghaireas Spíd do'n chongnamh so dligheadh cáirdeasa cogaidh, {Jus belli socialis}’’

amhail atá idir rí na Spáinne agus an t-Impir: óir cuiridh gach aon díobh congnamh re linn a riachtanais gus an tí eile, agus ní hiontuigthe as sin go bhfuil cíoscháin ag rígh na Spáinne ar an Impir, nó ag an Impir ar rígh na Spáinne. Mar an gceudna, má tharla

p.16

comhmbáidh cogaidh idir an rí Artúr agus Muircheartach mac Earca rí Éireann ionnus go gcleachtaoi leó a chéile d'fhortacht re linn leathtroim do bheith ar cheachtar díobh, ní hiontuighte as sin cíoscháin do bheith ag ceachtar díobh ar a chéile. Is móide is iontuigthe fírinne an neith seo an nídh adeir Nubrigiensis i san seiseadh caibidil fichead do'n dara leabhar d'á stáir, mar a labhrann ar Éirinn: níor luidh Éire riamh fá chumhachtaibh coigcríche. {Hibernia nunquam subiacuit externae ditoni.}’’

Tig fós Cambrens féin leis an nídh seo, i san seiseadh caibidil fichead, mar a n-abair: do bhí Éire saor ó thús ó iomruagadh an uile chinidh coigcríche. {Hibernia ab initio ab omni alienarum gentium incursu libera permansit.}’’

Ar na briathraibh seo is follus nach raibhe árdchor ag Artúr, nó ag árdfhlaith eile coigcríche ó thús riamh ar Éirinn go gabháltas Gall: agus fós ní hinmheasta go raibhe cor ag Breatainibh ar Éirinn, mar nach fuaradar Rómhánaigh ionnta féin lámh do chur innte, agus ní headh amháin gan cor do bheith ag Rómhánchaibh nó ag eachtrannaibh eile uirre, acht is í Éire fá cúl dídin do na críochaibh eile re n-a gcaomhnadh ar fhoirneart [na] Rómhánach agus eachtrann [eile].

Ag so mar thig Camden leis so 'san leabhar d'á ngairthear Britannia Camden i, mar a n-abair; Ar mbeith do Rómhánchaibh ag foir-leathnughadh a bhflaithis, tangadar gan amhras an iomad ó'n Spáinn, ó'n bh-Frainc, agus ó'n m-Breatain annso (ag labhairt ar Éirinn), do réidheachadh a muineul féin ó chuing ró-urchóidigh na Rómhánach. {Cum suum Romani imperium undique propagassent, multi, procul dubio, ex Hispania, Gallia, et Britannia hic se receperunt, ut iniquuissimo Romanorum iugo, colla subducerunt.}’’

As so is iontuigthe nach eadh amháin gan Rómhánaigh do theacht i n-Éirinn, acht fós gurab innte do cumhduighthí lucht na

p.18

gcríoch eile ó Rómhánchaibh. Ag so fós mar adeir an Camden ceudna, ag breugnughadh na droinge adeir, do réir baramhla, go raibhe cor ag Rómhánchaibh ar Éirinn:— Is ar éigin do chreidfinn i'm intinn go raibhe Éire riamh fá chumhacht na Rómhánach. {Ego animum vix inducere possum ut hanc regionem in Romanorum potestatem ullo tempore concessione credam.}’’

Adeir Cambrens i san naomhadh caibidil, go dtugdaois na fir i n-Éirinn na mná do bhíodh pósta ag a ndearbhráithribh i ndiaidh báis na ndearbhráithreadh soin: agus adeir nach díoltaoi an deachmhaidh i n-Éirinn, agus nach bíodh cion ar phósadh innte, go teacht an cháirdionáil Johannes Papiron; gidheadh, ní fíor dhó so, amhail chruthócham i gcorp na stáire, agus mar bhus follus as an díonbhrollach so féin go grod i n-ár ndiaidh. Adeir i san seachtmhadh caibidil, mar a dtráchtann ar iongantaibh na h-Éireann go bhfuil tobar 'san Múmhain, do-ghní duine liath do láthair an tan fhoilceas a fholt nó a fhionnfadh as, agus, mar an gceudna, go bhfuil tobar i n-Ultaibh do-ghní toirmeasg na léithe. Gidheadh, ní fhuilid samhail na dtobar so i n-Éirinn anois, agus ní shaoilim go raibhe i n-aimsir Chambrens, acht na hiongantais seo do chur síos mar dhathughadh ar a bhreugaibh.

Adeir Cambrens i san dara caibidil fichead, an tan bhíd daoine uaisle i n-Éirinn ag tabhairt daingin d'á chéile, do láthair easpoig, go bpógaid an tráth soin taise naoimh, agus go n-íbhid fuil a chéile, agus ann sin go mbíd ullamh re déanamh feille ar a chéile. Mo fhreagradh air ann so, nach fuil laoidh ná litir, seanchuis náid sein-scríbhne iris náid annálaigh ag teacht leis ar an mbréig seo: agus fós is follus go raibhe d'fhiachaibh ar na seanchadhaibh gan a shamhail seo do dhroch-nós do cheilt, agus fós a chur i gcairt


p.20

i bpéin a n-ollamhantachta do chaill, dá mbíodh sé ar gnáthughadh i n-Éirinn. Uime sin is follus gur breug do rinne Cambrens ann so. Adeir Cambrens, i san deachmhadh caibidil, gurab cineadh neimhfhial Gaedhil; ag so mar adeir: Cineadh, iomorro, neimhfhial an cineadh so, (arsé) {Est autem gens haec, gens inhospita.}’’

Gidheadh, ní beag liom Stanihurst i n-a stáir ag freagradh dhó i san nídh seo, ag labhairt ar eineach na n-Éireannach; ag so mar adeir: Go deimhin (ar sé), is daoine róifhiala iad, agus ní fhuil céim is mó i n-a b'fhéidir leat a mbuidheachas do thuilleamh ioná d'aithidhe do dhéanamh dod' dheoin agus dod' thoil d'á dtighthibh. {Sunt sane homines hospitalissimi, neque illis ulla in re magis gratificari potes, quam vel sponte ac voluntate eorum domos frequentare.}’’

As so is iontuigthe gurab daoine fiala fír-einigh fá bhiadh iad, gan cead do Chambrens. Adeir Cambrens mar a scríobhann ar Éirinn, gurab í bean rígh Mídhe do chuaidh ar eulódh le Diarmuid na n-Gall; gidheadh ní fíor dhó sin, acht fá hí bean Thighearnáin Uí Ruairc rí Breithfne í, agus fá hí inghean Mhurchadha mic Fhloinn mic Mhaoilseachlainn rí Mídhe í, agus Dearbhfhorgaill fá hainm di. Adeir fós gurab a Sliabh Bládhma fhásas Siuir agus Feoir agus Bearbha, gidheadh ní fíor dhó sin; óir is follus gurab a heudan Shléibhe Bládhma do'n leith thoir fhásas an Bhearbha, agus gurab a heudan Shléibhe Aildiuin ris a ráidhtear Sliabh an Bhearnáin i n-Uibh-Cairin fhásas Siuir agus Feoir.

Adeir arís i san gcúigeadh caibidil fichead do'n leabhar tuarasgbhála tug ar Éirinn, gurab amhlaidh do-ghníthí rí


p.22

Chinéil g-Conaill, eadhon Ua Domhnaill, cruinniughadh do chur ar lucht a thíre ar chnoc árd i n-a dhúthaigh, láir bhán do mharbhadh, a cur d'á bruith i gcoire mhór ar lár an mhachaire, agus iar n-a bruith, a bheith ag ól a hanbhruith amhail ghadhar nó choin le n-a bheul, agus bheith ag ithe na feola as a lámhaibh gan sgín gan arm d'á gearradh aige, agus go roinneadh an chuid eile do'n fheoil ar an gcomhdháil, agus go bhfothruigeadh é féin as an anbhruith. Is follus gur breugach an nídh seo adeir Cambrens, do réir seanchusa na h-Éireann; óir is amhlaidh fhoillsigheas gurab amhlaidh do gairthí Ua Domhnaill, i maille re suidhe dhó i measg uasal agus oireachta a chríche féin, agus taoiseach d'uaislibh a chríche féin do sheasamh i n-a fhiadhnaise, go slait ndírigh mb in i n-a láimh, agus an tan do dháileadh do rígh Chinéil g-Conaill í, is eadh adeireadh ris, ceannas a chríche féin do ghabháil, ceart agus comhthrom do chongbháil idir gach dá roinn d'á dhúthaigh; agus gurab uime do horduigheadh an tslat do bheith díreach bán, d'á chur i gcuimhne dhó, gurab eadh do dhlighfeadh bheith díreach i n-a bhreitheamhas, agus glan ionnraic i n-a ghníomhaibh. Is iongnadh liom Cambrens do luadh na bréige seo, agus measaim gurab le meabhail do chuir síos i n-a chroinic í. Óir is follus gur dhaoine cráibhtheacha caondúthrachtacha iad ó aimsir go haimsir, agus gur thréigeadar mórán díobh an saoghal, agus gur chríochnuighsead a mbeathaidh go rathmhar riaghalta, agus fós go dtáinig iomad do naomhaibh díobh, mar atá Columcille, Baoithín, agus Adhamnán, agus móran eile [do naomhaibh nach luaidhfeam ann so]. Ní hinchreidthe fós go dtiubhradaois uaisle Éireann fulang do rígh Chinéil g-Conaill an nós barbardha úd luaidheas Cambrens do bheith ar aithidhe aige;

p.24

agus an Creideamh Catoileaca ar marthain aca, ó aimsir Phádraig go gabháltas Gall: agus d'á réir sin, measaim gurab breug mheabhlach gan barántas do rinne Cambrens is ann so.

IV.

Adeir Spenser i n-a chroinic go raibhe cor ag Egfrid, rí Nortumbrorum, ar Éirinn, agus ag Eadgar rí na Breatan, amhail léaghtar 'san treas leathanach deug ar fhichid d'á stáir: gidheadh ní fíor dhó so, do bhrígh go bhfuil seanchus Éireann 'n-a aghaidh sin, agus fós atáid úghdair na Breatan féin ag a admháil ná'r fhágbhadar na Sacsanaigh sein-scríbhne ná seod-chomharthaidhe aca re' mbiadh fios dála na haimsire táinig rés na Sacsanchaibh aca. Óir adeir Gildas, sean-úghdar Breathnach, gur múchadh le Rómhánchaibh agus leis na Sacsanchaibh ‘monumenta’ nó seod-chomharthaidhe na m-Breathnach, agus d'á réir sin a seanchus. Tig Samuel Daniel leis an úghdar so ar an nídh gceudna, 'san cheud roinn d'á chroinic, agus Rider 'san bhfoclóir Laidne ro scríobh, mar a dtráchtann ar an bhfocal so Britannia, agus fós adeir nach ó Bhrutus adeirthear Britannia re Breatain, agus dámadh eadh go mbadh BrutiaBrutica do gairfidhe dhí; agus do budh cosmhail dá madh ó Bhrutus do gairfidhe í, go luaidhfeadh Jul Caesar, Cornelius Tacitus, Diodorus Siculus, nó Béada, nó sean-úghdar éigin eile créad ó' bhfuil an focal so Britannia; agus mar nachar bh'fheas dóibh créad ó bhfuil ainm a gcríche féin, níor bh'iongnadh iad do bheith i n-ainbhfios i n-iomad do dhálaibh seanda na Breatan, agus mar sin, ní hiongnadh Spenser do bheith aineolach ionnta, mar an gceudna.

Is iongnadh an nídh do ghabh Spenser ré' ais, seanchus do


p.26

leanmhain ar chuid d'uaislibh na h-Éireann, agus a rádh gurab Gaill do réir a mbunadhais iad. Luaidhtear, iomorro, seacht sloinnte d'uaislibh Gaedheal leis, mar atá Mac Mathghamhna, Clann tSuibhne, Clann tSíthigh, Clann Mhic-Conmara, Caomhánaigh, Tuathalaigh, agus Branaigh. Adeir gurab ó Ursula, nó FitzUrsula, sloinneadh áta i Sacsaibh, táinig Mac Mathghamhna, agus gurab ionann ‘Ursula’ agus ‘Beare,’ agus gurab ionann ‘Beare’ agus mucgamhain nó macgamhain, agus d'á réir sin gurab ó'n tigh thall táinig Mac Mathghamhna Uladh. Mo fhreagradh ar an ‘reusún’ so, ná'r chóra Mac Mathghamhna Oirghiall do theacht ó'n tigh thall mar sin, do réir sanasáin an fhocail, ioná Mac Mathghamhna Tuath-Mhúmhan agus Ua Mathghamhna Cairbreach, agus mar nach ó thigh Fitz Ursula nó Beare i Sacsaibh cách, ní headh Mac Mathghamhna Uladh: acht go fírinneach is do shliocht Cholla Dá-chríoch mic Eachach Doimhléin, [mic Fhiachaidh Sraibhtheine] mic Chairbre Lifeachair do shíol Éireamhóin é. An dara cineadh, Clann tSuibhne, adeir gurab ó thigh i Sacsaibh d'á ngairtear ‘Suyn’ tángadar; gidheadh, ní hionann ‘Suyn’ agus Suibhne, agus d'á réir sin ní ó'n tigh thall táinig Mac Suibhne, acht go fírinneach is do Chlannaibh Néill é: óir is ar shliocht Aodha Athláimh mic Fhlaithbheartaigh an trostáin atá Mac Suibhne. Adeir fós gurab do Ghallaibh Clann tSíthigh; gidheadh ní fíor dhó sin, óir is follus gurab do shliocht Cholla Uais iad, agus gurab ó Shítheach mac Eachduinn mic Alasdair mic Dhómhnaill, ó' ráidhtear Clann nDómhnaill Éireann agus Alban, tángadar. Adeir arís gurab do

p.28

Ghallaibh Clann Mhic Conmara, agus gurab ó'n gcineadh do Ghallaibh ré' ráidhtear Mortimer tángadar; gidheadh ní fior sin, óir is ó dhuine d'ár bh'ainm Cúmara ráidhtear Clann Mhic Conmara riu: agus is é is sloinneadh cinnte dhóibh Síol Aodha, agus is ó Chaisin mac Chais, mic Chonaill Eachluaith do shíol Eibhir tángadar, amhail léaghtar i gcraoibhsgaoileadh Dhál g-Cais. Adeir, mar an gceudna, gurab ó'n m-Breatain Móir tángadar na trí sloinnte seo, mar atá Síol m-Brain, Tuathalaigh agus Caomhánaigh; agus ní fírinneach an suidheadh do-bheir ar an nídh seo, mar go n-abair gurab focail Bhriottáinisi na trí focail úd. Ar dtús adeir gurab ionann ‘brin’ agus coillteach: [fágbham gurab ionann ‘brin’ agus coillteach,] gideadh, ní ó'n bhfocal so ‘brin’ adeirthear Branaigh, acht ó ainm óglaoigh d'árbh' ainm Bran Múit. An dara nídh adeir gurab ionann ‘tol’ agus cnocach, [agus gurab uaidh sin adeirthear Tuathalaigh]: [fágbhaim gurab ionann ‘tol’ agus cnocach]; gideadh ní cosmhail ré' raile ‘tol’ agus Tuathalaigh, óir is ó ainm óglaoigh d'árbh' ainm Tuathal atá: uime sin is breugach baramhail Spenser. Adeir arís gurab ionann ‘caomhán’ agus láidir, agus gurab uaidh adeirthear Caomhánaigh. Mo fhreagradh air, gurab ionann caomhán agus neach caomh nó áluinn, agus gurab uime gairthear Caomhánaigh do Chaomhánchaibh ó Dhómhnall Caomhánach, mac Dhiarmuda na n-Gall. Is uime do lean an forainm do Dhómhnall féin, a bheith ar n-a oileamhain i g-Cill Caomh in i n-íochtar Laighean; agus is do Chinnsiolachaibh do réir a sloinnte iad. Gidheadh, is follus do réir fírinne an tseanchusa,

p.30

[gurab do Ghaedhealaibh na trí cineadha soin, agus] gurab do shliocht Fhiachaidh Aiceadha mic Chathaoir mhóir rí Éireann na trí sloinnte seo, amhail léaghtar i gcraobhsgaoileadh Laighean. Is iongnadh liom cionnus fuair Spenser ann féin lámh do chur i sna neithibh seo do bhí 'na n-ainbhfios air, acht amháin munab ar sgáth bheith 'na fhilidh tug cead cumadóireachta dhó féin; mar fá gnáth leisean agus le n-a shamhail eile, iomad finnsgeul filidheachta do chumadh agus do chórughadh le briathraibh blasda, do bhreugadh an léaghthóra.

V.

Adeir Stanihurst gurab í an Mhídhe fá cuid ronna do Shláinghe mac Deala mic Lóich; gidheadh ní fíor dó sin. Óir do réir an Leabhair Gabhála, ní raibhe do Mhídhe ann i n-aimsir Shláinghe acht an aon-tuaith fearainn atá láimh re h-Uisneach, go haimsir Thuathail Theachtmhair: agus mar adeir gurab ó Shláinghe adeirthear baile Shláinghe, agus, d'á réir sin, gurab í an Mhídhe an mhír ronna ráinig ó n-a bhráithribh é, níor chóra a mheas gurab í ráinig mar roinn dó, ioná a mheas gurab í Cúigeadh Laighean ráinig mar roinn chuige, agus gurab uaidh ainmnighthear Innbhear Sláinghe, shnigheas tré lár Laighean go Loch-garman; agus fós gurab uaidh ainmnighthear Dúmha Shláinghe ré' ráidhtear Dionn-ríogh ar bhruach Bearbha, idir Cheatharlach agus Léithghlinn, do'n leith thiar do'n Bhearbha, agus gurab é fá longphort comhnuighthe dhó, agus gurab ann fuair bás.


p.32

Ní hiongnadh gan fios an neith seo do bheith ag Stanihurst, agus nach faca seanchus Éireann riamh, as a mbiadh fios a dál aige; agus measaim nach mór an lorg do bhí aige orra, mar go bhfuil sé comh ainbhfiosach sin i ndálaibh Éireann go n-abair gurab i san Múmhain atá Ros-mic-Triuin, agus gurab cúigeadh nó ‘Proibhinnse’ an Mhídhe i n-aghaidh Chambrens féin, nach áirmheann an Mhídhe mar chúigeadh, agus i n-aghaidh Leabhair Gabhála Éireann. Mar roinneas Stanihurst Éire, go ndéin leath d'Fhine Gall ar leith, agus an leath eile d'Éirinn ó sin amach idir Gall agus Gaedheal; agus fós mar adeir nachar bh'fiu leis an gcoilíneach is lúgha i bh-Fine Gall cleamhnas do dhéanamh leis an n-Gaedheal budh uaisle i nÉirinn, mar adeir 'na chroinic: An tí is ísle do na coilínibh d'á n-áitigheann i san gcúigeadh Gallda, ní thiubhradh a inghean féin pósda do'n ‘phrionnsa’ is mó d'Éireannchaibh. {Colonorum omnium ultimus qui in Anglica provincia habitat filiam suam vel nobilissimo Hibernorum principi in matrimonium non daret.}’’

Fiafraighim do Stanihurst cia budh honóraighe, budh huaisle, nó budh dísle do choróin na Sacsan, nó cia budh feárr do bharántaibh re cosnamh na h-Éireann do choróin na Sacsan, coilínighe Fhine Gall 'náid na hiarlaidhe uaisle atá i n-Éirinn do Ghallaibh, mar atá iarla Chille-dara, do rinne cleamhnas le Mac Cárrthaigh Riabhach, le h-Ua Néill, agus le droing eile d'uaislibh Gaedheal; iarla Ur-Mhúmhan le h-Ua Briain, le Mac Giolla-Phádraig, [agus le h-Ua Cearbhaill]; iarla Deas-Mhúmhan le Mac Cárrthaigh Mór; agus Iarla Chlainne Riocaird le h-Ua Ruairc. Ní áirmhim ‘uícoint’ 'náid barúin do bhí comh uasal re haon-choilíneach d'á raibhe i

p.34

bh-Fine Gall riamh, ag ar' pósadh a n-ingheana go minic le huaislibh Gaedheal. Is follus fós gur mionca do chuir coróin na Sacsan cúram cosnaimh agus coiméid na h-Éireann ar iocht na n-iarladh do rinne cleamhnas le Gaedhealaibh ioná ar iocht a rabhadar do choilíneachaibh i bh-Fine Gall riamh. Mar sin ní mheasaim créad ar nach doghéanadaois cleamhnas le huaislibh Éireann acht munab do dhímheas ar a bhfoluigheacht féin, ná'r mheasadar gur bh'fhiu iad comh-uaisle Gaedheal do bheith i n-a gcleamhnas.

Measaim ar olcas an teastais do-bheir Stanihurst ar Éireannchaibh, gurab ionchuir ó theist é, do bhrígh gurab d'aon-toisg ar fhuráileamh droinge do bhí fuathmhar d'Éireannchaibh do scríobh go maslaightheach orra; agus saoilim gurab é fuath na n-Éireannach ceud-bhallán do tharraing iar ndul i Sacsaibh ar dtús do dhéanamh léighinn dó, agus go raibhe 'na thoirrcheas bronn aige nó gur sgeith le n-a scríbhinn é, ar dtoidheacht i n-Éirinn dó. Ní beag liom do chomhartha fuatha do bheith aige ar Éireannchaibh, mar dogheibh locht ar choilíneachaibh Fhine Gall tré n'ár dhíbirsiod an Ghaedhealg as an tír an tan do ruaigsiod an fhoireann do bhí ag áitiughadh na tíre rómpa. Adeir fós dá fheabhas do theangaidh an Ghaedhealg, an tí do bhlaisfeadh í, go mblaisfeadh maraon ria doibheusa na droinge d'ar theanga í. Créad is iontuigthe as so, acht go raibhe an oiread soin d'fhuath ag Stanihurst d'Éireannchaibh gurbh' olc leis gurab gabháltas Críost amhail do rinneadar Gaill ar Éirinn


p.36

agus ar Ghaedhealaibh, agus nach gabháltas pagánta. An tí, iomorro, do-ghní gabháltas Críostamhail, is lór leis umhlacht agus dísle d'fhaghbháil ó'n bhfoirinn claoidhtear leis, agus foireann nuadh eile do chur uaidh féin d'áitiughadh na tíre ar a dtéid a neart mar aon re lucht na críche sin. An tí fós do-ghní gabháltas pagánta, is eadh is nós dó, léirscrios do thabhairt ar an bhfoirinn claoidhtear leis, agus foireann uaidh féin do chur d'áitiughadh na críche ghabhas le neart. An tí trá do-ghní gabháltas Críostamhail, ní mhúchann an teanga bhíos roimhe i san gcrích chuireas fá n-a smacht: agus is mar sin do rinne William Concor ar na Sacsaibh. Níor mhúch teanga na Sacsanach, do bhrígh gur fhágaibh foireann na teangadh do choiméad i san gcrích, ionnus go dtáinig de sin an teanga do bheith ar bun ag Sacsanchaibh ó sin i leith. Gidheadh, is gabháltas pagánta do rinne Hengist taoiseach na Sacsanach ar na Breathnachaibh, mar gur scrios sé a hurlár na Breatan iad, agus gur chuir foireann uaidh féin i n-a n-áitibh; agus iar ndíbirt cháich go hiomlán dó, do dhíbir a dteanga leo. Agus an nós ceudna fá mian le Stanihurst do dhéanamh ar Éireannchaibh; óir ní féidir an teanga do dhíbirt, gan an lucht d'ár teanga í do dhíbirt: agus do bhrígh go raibhe mian na teangadh do dhíbirt air, do bhí, mar an gceudna, mian díbeartha na foirne d'ár theanga í air, agus, d'á réir sin, do bhí fuathmhar d'Éireannchaibh; agus mar sin, níor bh'ionghabhtha a theist ar Éireannchaibh.

p.38

Do-gheibh, mar an gceudna, Stanihurst locht ar bhreitheamhnaibh tuaithe na h-Éireann agus ar a leaghaibh: gidheadh is iongnadh liom mar fuair ann féin locht d'fhaghbháil ionnta, agus nachar thuig ceachtar díobh ná an teanga a raibhe ealadha gach aicme dhíobh, ar mbeith dhó féin aineolach ainbhfiosach i san n-Gaedheilg fá teanga dóibh-sean, agus i n-a raibhe an breitheamhnas tuaithe agus an leigheas scríobhtha. Óir ní raibhe ar cumas dó-san an breitheamhnas tuaithe nó an leigheas do léigheadh i san teangaidh i n-a rabhadar, agus dá léighthí dó iad, ní raibhe tuigse aige orra. Measaim, d'á réir sin, gurab ionann dáil dó ag díommoladh an dá ealadhan do luaidheamar, agus dáil an daill do dhíommolfadh dath eudaigh seach a chéile: óir mar nach féadann an dall breathnughadh do dhéanamh idir an dá dhath, do bhrígh nach faiceann ceachtar díobh, mar an gceudna, níor bh'féidir leisean, breitheamhnas do dhéanamh idir an dá ealadhain reamhráidhte, do bhrígh ná'r thuig riamh na leabhair i n-a rabhadar scríobhtha, agus fós ná'r thuig na hollamhain d'ár bh'ealadhain iad, do bhrígh gurbh' í an Ghaedhealg amháin fá teanga dhíleas dóibh, agus go raibhe seisean tríd agus tríd aineolach innte.

Dogheibh fós locht i n-aos seanma na gcláirseach i n-Éirinn, agus adeir nach raibhe ceol ionnta. Is cosmhail nachar bhreitheamh éisean ar cheol 'san mbioth, agus go háirithe ar an gceol n-Gaedhealach, ar mbeith aineolach i sna riaghlachaibh bheanas ris dó. Saoilim nachar thuig Stanihurst gurab amhlaidh do bhí Éire 'na ríoghacht ar leith léi féin, amhail domhan mbeag, agus na huaisle agus na


p.40

hollamhain do bhí innte i n-allód, gur chumadar breitheamhnas, leigheas, filidheacht agus ceol agus riaghlachaibh cinnte riu do bheith ar bun i n-Éirinn: agus mar sin níor chneasda dhó-san breitheamhnas meardhána do dhéanamh [nó do bhreith] ar cheol na h-Éireann d'á lochtughadh. Is iongnadh liom nachar léigh Cambrens i san naomhadh caibidil deug, mar a molann ceol na n-Éireannach, acht munab eadh do chuir roimhe céim do bhreith tar Chambrens ag cáineadh na n-Éireannach: óir ní fhuil nídh 'san mbioth is mó i n-a molann Cambrens Éireannaigh ioná i san gceol n-Gaedhealach. Ag so mar adeir i san gcaibidil cheudna: I n-adhbhadhaibh ceoil amháin dogheibhim dícheall an chinidh seo somholta, mar a bhfuil tar an uile chineadh d'á bhfacamar cliste go doimheasta. {In musicis solum instrumentis commendabilem invenio gentis istius diligentiam, in quibus, prae omni natione quam vidimus incomparabiliter est instructa.}’’

Ag so mar adeir fós do réir na caibidile ceudna an tuarasgbháil do-bheir ar an gceol n-Gaedhealach, ag a mholadh: Do-ghnidhthear a n-oirfide (ar sé) iomlán oireamhnach le luas taighiuir, le comhthrom eugcosmhail, agus le coimhtheacht ainfhreagarthach ré chéile. {Tam suavi velocitate, tam dispari paritate, tam discordi concordia, consona redditur et completur melodia.}’’

As so is iontuigthe, do theist Chambrens, gurab breugach do Stanihurst a rádh nach bí ceol i san oirfide Éireannaigh. Ní fíor dó, mar an gceudna, an nídh adeir gurab dall do bhídís urmhór aosa seanma na h-Éireann; óir is follus an tan ro scríobh seisean a stáir, gurab lia neach súileach do bhí re seinm i n-Éirinn ioná duine dall, agus mar sin ó sin i leith, agus anois, bíodh a fhiadhnaise sin ar ár lucht comhaimsire.

Tuig, a léaghthóir, go rabhadar trí heasbadha ar Stanihurst re scríobhadh stáire na h-Éireann as ná'r chóir cion stáraidhe do thabhairt air. Ar dtús, do bhí sé


p.42

ró-óg, ionnus nach raibhe uain aige ar chuartughadh do dhéanamh ar sheanchus na críche seo ar ar' ghabh do láimh scríobhadh. An dara heasbaidh, do bhí sé dall aineolach i dteangaidh na tíre i n-a raibhe seanchus agus seandála na críche, agus gach foirne d'ár áitigh innte; agus mar sin, níor bh'fhéidir dó a bhfios do bheith aige. An treas easbaidh, do bhí sé uaillmhianach, agus d'á réir sin, do bhí súil aige le meudughadh d'fhaghbháil ó'n droing lér' gríosadh é le scríobhadh go holc ar Éirinn: agus fós, re linn bheith 'na shagart 'na dhiaidh sin dó, do gheall gairm tar ais do dhéanamh ar mhórán do na neithibh maslaightheacha do scríobh ar Éirinn, agus dochluinim go bhfuil sé i gclódh anois re n-a thaisbéanadh i n-Éirinn.

Adeir Stanihurst an tan bhíd Éireannaigh ag comhrac, nó ag bualadh a chéile, go n-abraid mar chomhairc do ghuth árd, ‘Pharo, Pharo’, agus saoilidh seisean gurab ó'n bhfocal so ‘Pharao’, fá hainm do rígh Éigipte chleachtaid mar chomhairc é: gidheadh ní fíor dó sin, óir is ionann é agus ‘faire, faire ó’, nó ‘ó faire’, ag a rádh ris an rann eile bheith ar a gcoiméad, amhail adeir an Francach ‘garda, garda’, an tan dochí a chomharsa i nguais.

VI.

Cuiridh Doctor Hanmer i n-a chroinic, gurab é Bartolinus budh taoiseach ar Ghaedhealaibh ag teacht i n-Éirinn dóibh, agus is do Phartholón ghaireas Bartolinus ann so. Gidheadh, do réir seanchuis na h-Éireann do bhádar tuilleadh agus seacht gcéad bliadhan idir theacht Phartholóin


p.44

agus teacht Chlainne Mhílidh go h-Éirinn. Óir i gcionn trí chéad bliadhan iar ndílinn táinig Partholón, agus i gcionn míle ar cheithre fichid bliadhan i ndiaidh díleann, tángadar mic Mhílidh go h-Éirinn. Agus do bhreatnughadh Chamden is córa creideamhain do sheanchus Éireann i san nídh seo ioná do bhriathraibh Hanmer. Ag so mar adeir: Tugthar a urraim féin do'n tseanchus i sna neithibh seo. {In his detur sua antiquitati venia.}’’

(ar sé); agus má is iontugtha do sheanchus i san mbioth ar son bheith arsaidh, is díol urrama da ríribh seanchus Éireann do réir an Chamden cheudna, i san leabhar d'á ngairthear Britannia Camden i, mar a n-abair, ag labhairt ar Éirinn: Ní héigcneasda a dubhradh le Plutarchus Ogigia, eadhon roarsaidh, ris an oiléan so. {Non immerito haec insula Ogygia, id est perantiqua, Plutarcho dicta fuit.}’’

A cuimhne ró-dhuibheacánta seanchusa thairrngid a stáire féin (ag labhairt ar Éireannchaibh), ionnus nach fuil i n-uile sheanchus na n-uile chineadh eile acht nuaidheacht, nó (beagnach) naoidheantacht, {A profundissima enim antiquitatis memoria historias suas auspicantur, adeo ut prae illis omnis omnium gentium antiquitas sit novitas aut quodammodo infantia.}’’

láimh re seanchus na h-Éireann: agus uime sin, gur córa creideamhain dó ioná do dhoctúir Hanmer, nach faca seanchus Éireann riamh.

Adeir an t-úghdar ceudna gurab é rí Lochlonn, d'ár bh'ainm Froto fá rí Éireann an tan rugadh Críost; gidheadh, ní fíor dó sin, óir do réir an tseanchusa, is re linn Chriomhthainn Niadh Náir do bheith i bhflaitheas Éireann rugadh Críost; agus d'á réir sin ní hé Froto rí Lochlonn fá rí


p.46

Éireann an tan soin. Is iongnadh liom Hanmer, do bhí 'na Shacsanach nach faca agus nachar thuig seanchus Éireann riamh, cionnus do bhiadh a fhios aige cia an rí do bhí ar Éirinn re linn Chríost do bhreith, agus gan a fhios aige go cinnte cia an rí do bhí ar an m-Breatain mhóir féin. Óir atá Samuel Daniel, Gildas, Rider, agus Nennius , agus mórán d'úghdaraibh eile do scríobh stáir na Breatan Móire, ag a admháil gurab neamh-chruinn an seanchus atá aca féin ar dhálaibh seanda na Breatan, do bhrígh go rugadar Rómhánaigh agus Sacsanaigh a seanchus agus a sein-scríbhne uatha; ionnus nach bí aca acht amus nó baramhail do thabhairt do dh laibh seanda na Breatan rés na Sacsanaibh agus rés na Rómhánchaibh: agus, uime sin, adeir Camden foghlamtha féin nach feas dó créad ó'n abharthar Britannia re Breatain, acht a bharamhail do thabhairt mar gach fear. Adeir fós nach feas dó ca ham tángadar na Picti d'áitiughadh na taoibhe tuaithe do'n Bhreatain Mhóir; agus mar go rabhadar mórán do dhálaibh seanda na Breatan Móire i n-a bhfoilcheas air, níor bh'iongnadh a mbeith nídh budh mhó 'na bhfoilcheas ar Hanmer, agus foilcheas budh ro-mhó ioná sin do bheith air i sean-dálaibh Éireann: agus, d'á réir sin, ní baránta inchreidthe é fá rígh Lochlann do bheith 'na rígh Éireann re linn beirthe Chríost.

Adeir, mar an gceudna, nach é Pádraic , apstol na h-Éireann (lér' síoladh an Creideamh Catoileaca 'san gcrích ar dtús), fuair uaimh (purgadóra) Phádraic i n-oiléan na purgadóra, acht Pádraic eile, abb, do mhair an tan fá haois


p.48

do'n Tighearna, ocht gcéad ar chaogaid bliadhan. Gidheadh, ní fíor dó so do réir Caesarius naomhtha, do mhair leath istigh do sé céad bliadhan do Chríost, agus, d'á reir sin, do mhair dhá chéad go leith bliadhan sul do bhí an dara Pádraic so ann. Ag so mar adeir 'san ochtmhadh caibidil deug a's fiche do'n dara leabhar deug ro scríobh ré' ráidhtear Liber Dialogorum: an tí chuireas contabhairt i b-Purgadóir, trialladh i n-Éirinn, téidheadh isteach i bpurgadóir Phádraic , agus ní bhiaidh contabhairt aige i bpianaibh purgadóra ó sin amach. {Qui de purgatorio dubitat, Scotiam pergat, purgatorium Sancti Patricii intret, et de purgatorii poenis amplius non dubitabit.}’’

As so is iontuigthe nach é an dara Pádraic úd, luaidheas Hanmer, fuair purgadóir Phádraic ar dtús, acht an ceud Phádraic. Óir cionnus budh fhéidir go mbadh é an dara Pádraic doghéabhadh ar dtús í, agus go raibhe dhá chéad go leith bliadhan ó'n am fa'r scríobh Caesarius ar phurgadóir Phádraic go haimsir an dara Pádraic do mharthain; agus fós atá seanchus agus beuloideas Éireann ag a admháil gur bh'é Pádraic apstol fuair purgadóir ar dtús i n-Éirinn. Uime sin, is follus gur breug meabhlach do rinne Hanmer ann so, i ndóigh go mbadh lughaide do bhiadh cádhas ag Éireannchaibh ar uaimh purgadóra é.

Nídh eile adeir i san gceathramhadh leathanach fichead gurab do Lochlonnaibh ó'n Dania Fionn mac Chúmhaill; gidheadh ní fíor dó so, do réir an tseanchusa, acht is do shliocht Nuadhat Neacht rí Laighean é, táinig ó Éireamhón mac Míleadh. Adeir fós i san gcúigeadh leathanach fichead, gurab mac do rígh Tuath-Mhúmhan an tí d'á ngairid na húghdair Giolla Már, rí Éireann; gidheadh is lór linn an breugnughadh tugamar ar an nídh seo cheana.


p.50

Saoilim gurab tré fhonómhad chuireas Hanmer Cath Fionntrágha síos ag fochuidmheadh go fallsa fá na seanchadhaibh, ionnus go gcuirfeadh i gcéill do'n léaghthóir nach fuil tabhacht i seanchus Éireann acht mar chath Fionntrágha. Gidheadh, is follus nach fuil agus nach raibhe meas stáire fírinnighe ag na seanchadhaibh ar chath Fionntrágha, acht gurab dearbh leo gurab finnsceul filidheachta do cumadh mar chaitheamh aimsire é. An freagradh ceudna do-bheirim ar gach sceul eile d'á gcuireann síos ar an bh-Féinn. Ní fíor dó fós mar adeir go raibhe Sláinghe mac Deala tríocha bliadhan i bhflaitheas Éireann, óir, do réir an tseanchusa, ní raibhe i bhflaitheas acht aon bhliadhain amháin.

Is neimhfhíor dó, mar an gceudna, a rádh go raibhe cor ó aimsir Augustín manach ag áirdeaspog Chaintearbuiridh ar chléir Éireann. Óir is dearbh nach raibhe cor ag áirdeaspog Chaintearbuiridh ar chléir Éireann go haimsir Williaim Concur, agus nach raibhe cor aca an tráth soin féin acht ar chléir Átha-cliath, Locha-garman, Phoirt-lairge, Chorcaige agus Luimnigh; agus is iad an chliar soin féin tré chomhmbáidh fialasa le lucht na Normandie, ar mbeith dhóibh féin d'iarmhar na Lochlonnach d'á ngairthí Normanni, agus fós tré neamhmbáidh re Gaedhealaibh, tugsad iad féin fá smacht áirdeaspoig Chaintearbuiridh; agus ní measaim go raibhe cor aige orra sin féin acht re linn trí n-áirdeaspog d'á raibhe i g-Caintearbuiridh, mar atá Radulf, Lanfranc agus Anselm. Mar sin is breugach dhó a rádh go raibhe cor


p.52

ag áirdeaspog Chaintearbuiridh ar chléir Éireann ó aimsir Augustín manach.

Is breugach adeir, mar an gceudna, go raibhe Murchadh mac Cochlain 'na rígh ar Éirinn an tan fá haois do'n Tighearna sé bliadhna ar thrí fhichid ar chéad ar mhíle, óir is dearbh gurab é Ruaidhrí Ua Conchubhair do bhí ag gabháil ceannais Éireann re a ais an tan soin, agus gurab cheithre bliadhna ria ngabháltas Gall an uair sin.

Adeir arís gurab i san m-Breatain Mhóir rugadh Comhghall , abb Bheannchair i n-Áird Uladh: gidheadh ní fíor dó sin, óir léaghtar i n-a bheathaidh gurab i n-Dál Aruidhe i dtuaisceart Uladh rugadh é, agus gurab do Chineadh Dhál n-Aruidhe dhó. Is uime do mheas Hanmer Breathnach do dhéanamh do Chomhghall, do bhrígh gurab é Comhghall do thógaibh Mainistir Bheannchair i n-Áird Uladh, fá máthair do mhainistreachaibh Eorpa uile, agus gur thógaibh mainistir eile i Sacsaibh, láimh re Westchester, d'á ngairthear Bangor: agus dá dteagmhadh do Hanmer a chur i gcéill do'n léaghthóir gur Bhreathnach Comhghall, go gcuirfeadh d'á réir sin i gcéill, gach oirdhearcas d'á bhfuil ar mhainistir Bheannchair Uladh do dhul i gclú do Bhreathnachaibh a los Chomhghaill do bheith dhíobh, nó gach clú d'ár thuill Beannchar Uladh go gcuirfidhe i leith na mainistreach atá i Sacsaibh darab ainm Bangor í.

Adeir Hanmer gur chlann bastáird do rígh Laighean Fursa, Faolán, agus Ultán; gidheadh go fírinneach is clann d'Aodh Beannáin rí Mhúmhan iad, do réir naomh-sheanchusa Éireann. Mar so, do mhórán eile do bhreugaibh Hanmer


p.54

ag scríobhadh ar Éirinn, agus léigim díom gan leanmhain orra níos faide, do bhrígh go mbadh liosta re a luadh uile iad.

VII.

Adeir Seon Barclaí, ag scríobhadh ar Éirinn, na briathra so: Lag-bhoth in tógbhaid (ar sé, ag labhairt ar Éireannchaibh), go n-áirde duine, mar a mbíd féin agus a spréidh i n-aoin-tigheas. {Fragiles domos ad altitudinem hominis exitant, sibi pecorique communes.}’’

Measaim ar an gcromadh do-ghní an fear so ar thuarasgbháil do thabhairt ar airdheanaibh agus ar árusaibh coilíneach agus fodhaoine mbeag ndearóil, nach éigcneasda a choimhmeas re proimpiollán, mar go gcromann ar a nós ar thuarasgbháil do thabhairt ar chróbhothaibh bochtán agus daoine ndearóil, agus nach gabhann ré' ais luadh ná iomrádh do dhéanamh ar phioláidibh palásda prionnsamhla na n-iarladh agus na n-uasal eile atá i n-Éirinn. Measaim fós nach cion stáraidhe dlighthear do thabhairt dó, ná do neach eile do leanfadh a lorg i san gcéim gceudna: agus mar sin, cuirim ó theist d'aon-fhocal Fines Morison, do scríobh go sgigeamhail ar Éirinn; óir, bíodh go raibhe a pheann cliste re scríobhadh i m-Beurla, ní shaoilim go raibhe an chiall do bhí aige ar chumas an phinn re fírinne do nochtadh, agus mar sin ní mheasaim gurab fiu é freagradh do thabhairt air. Óir, an stáraidhe chuireas roimhe tuarasgbháil foirne ar bioth d'á mbí i gcrích do chur síos, dleaghair dó a dteist féin go fírinneach do thabhairt orra, idir olc agus maith, agus do bhrígh gurab d'aon-toisg, tré olc agus tré an-chroidhe, (ar fhuráileamh daoine eile, ag a raibhe an rún ceudna d'Éireannchaibh), tug i ndearmad

p.56

gan maith na n-Éireannach do mhaoidheamh, do léig de gan an riaghail budh inleanta do stáraidhe do choiméad i n-a stáir, agus, mar sin, ní dleaghair cion stáire do thabhairt ar a scríbhinn. Is iad, iomorro, riaghlacha is ionchoiméadta re scríobhadh stáire, do réir Polidórus, 'san chéid leabhar ro scríobh de rerum inventoribus, mar a dtráchtann ar na riaghlachaibh is ionchoiméadta re scríobhadh stáire: ag so an chéid riaghail chuireas síos: an chéid riaghail, nach lámhadh aoinnídh breugach do rádh. {Prima est, nequid falsi dicere audeat.}’’

An dara riaghail:— go nach lámhadh gan gach fírinne do chur síos: ag so briathra an úghdair: ionnus (ar sé) nach biadh amhras cáirdeasa nó mío-cháirdeasa i san scríbhinn. {Deinde nequid veri dicere non audeat, neque suspitio gratiae sit in scribendo, neque simulatis.}’’

Adeir fós, i san áit cheudna, go ndleaghair do'n stáraidhe beusa agus beatha, comhairleacha, cúisi, briathra, gníomha, agus críochnughadh gach foirne d'á n-itigheann 'san gcrích ar a'r ghabh do láimh scríobhadh, idir maith agus olc do nochtadh: agus do bhrígh go dtug Fines Morison i ndearmad gan maith na n-Éireannach do chur síos, tug i ndearmad gan coiméad do dhéanamh ar na riaghlachaibh reamhráidhte, agus, d'á réir sin, ní cion stáire dleaghair do thabhairt ar a scríbhinn.

Cibé do chuirfeadh roimhe mion-chuartughadh do dhéanamh ar mhí-bheusaibh nó lorgaireacht ar lochtaibh fodhaoine, do b'urusa leabhar do líonadh dhíobh; óir ní bhí dúithche san mbioth gan daosgarshluagh. Feuchtar an-daoine na h-Alban, brusgarshluagh na Breatan Móire, fodhaoine Flondruis,


p.58

faingidhe na Fraince, spriosáin na Spáinne, aos anuasal na h-Iotáile, agus daor-aicme gacha dúithche ó sin amach, agus doghéabhthar iomad ndoibheus ndaorchlannda ionnta; gidheadh, ní hioncháinte an chrích go huilidhe ar a son. Mar an gceudna, má táid doibheusa i gcuid do dhaor-chlannaibh Éireann ní hioncháinte Éireannaigh uile ar a son; agus cibé doghéanadh, ní mheasaim go ndlighthear cion stáraidhe do thabhairt dó; agus ó's mar so do rinne Fines Morison ag scríobhadh ar Éireannchaibh, saoilim nach dleachtach cion stáraidhe do bheith air:—agus mar an gceudna adeirim re Campion.

Adeir Camden gurab nós i n-Éirinn na sagairt go n-a gclainn agus go n-a leannánaibh do bheith ag áitiughadh i sna teamplaibh, agus bheith ag ól agus ag fleadhughadh ionnta: agus fós gurab nós innte mac an easpuig, mac an abbadh, mac an phríora agus mac an tsagairt do ghairm do chlainn na gcléireach soin. Mo fhreagradh air ann so gurab é am fa'r thionnsgnadar cliar Éireann an droch-nós soin, i ndiaidh an t-ochtmhadh Henrí do mhalairt a chreidimh, agus, an tan soin féin agus ó sin i leith, ní chleachtadh an droch-nós soin acht an chuid díobh do lean d'á n-ainmianaib féin, agus do dhiult do na huachtaránaibh dlightheacha do bhí ós a gcionn. Tig Camden féin leis an bhfreagradh so, mar a n-abair ag labhairt ar Éirinn:Cibé drong díobh, (ar sé), do-bheir iad féin do riaghaltacht, congbhaid iad féin go míorbhaileach i ngné chruadhdála riaghalta, ag fuireachras, ag guidhe, agus ag trosgadh d'á seargadh féin. {Si qui religioni se consecrant, religiosa quadam austeritate ad miraculum usque se continent, vigilando, orando, et jejuniis se macerando.}’’

Ag so mar adeir Cambrens i san seachtmhadh caibidil fichead ag

p.60

labhairt ar chléir Éireann mar an gceudna:— Atá (ar sé ag labhairt ar Éirinn) cliar na talmhan so somholta go lór i riaghaltacht, agus i measg gach subhailce eile d'á bhfuil ionnta, do sháruigh a ngeanmnaidheacht na huile shubhailce eile ionnta. {Est autem terrae illius clerus satis religione commendabilis, et inter varias quibus pollet virtutes, castitatis praerogativa praeeminet atque praecellit.}’’

As so is iontuigthe go raibhe an gheanmnaidheacht ar marthain ag cléir Éireann i n-aimsir Chambrens: agus fós is iontuigthe as so nach iad gach aon drong do chléir Éireann do chleachtadh an droch-nós úd, acht an drong ainmhianach do bhlódhadh a gcuing amháin, agus do theidheadh go siosmaiticeamhail i n-easumhla ar a n-uachtaránaibh eaglaise. Tig Stanihurst leis an nídh seo i san stáir ro scríobh ar Éirinn an tan fá haois do'n Tighearna ceithre bliadhna ar cheithre fichid ar chúig céad ar mhíle. Ag so mar adeir:— bí roichion ag urmhór na n-Éireannach (ar sé), ar chrádhbhadh nó ar riaghaltacht, {Hibernici etiam magna ex parte sunt religionis summe colentes.}’’

As so is iontuigthe nach raibhe an droch-nós úd luaidheas Camden coitcheann i n-Éirinn, acht ag an gcléir do chlaon a gcuing amháin, [amhail adubhramar thuas].

Adeir Camden nach mór an coiméad do bhí ar phósadh i n-Éirinn ó bhailtibh móra amach: gidheadh ní fíor dó so, agus do-bheir masla mór d'fhíor-uaislibh Éireann do bhrígh gurab ar an tuaith áitighid a n-urmhór, idir Ghall agus Ghaedheal. Gidheadh, ní abraim nach bíd drong díobh ainmhianach, amhail bhíos i ngach uile chrích, nach bíd umhal d'á n-uachtaránaibh eaglaise; agus, d'á réir sin, níor dhlightheach do Chamden an choir nach raibhe coitcheann do chur i leith na n-Éireannach áitigheas i san tuaith mar oilbhéim dóibh. Óir, dá raibhe


p.62

duine nó dias nó beagán ainmhianach dhíobh, ní hioncháinte foireann na críche uile chuca-san: agus, d'á réir sin, ní cneasda do Chamden [an nídh] do rádh [gurab annamh bhíos cion ar phósadh ag Éireannchaibh, acht ag lucht bailte mór nó cathrach amháin]: agus an drong adeir go mbíodh an pósadh bliadhna ar gnáthughadh i n-Éirinn, is dearbh nachar cleachtadh riamháinnte é, acht le daoinibh ainmhianacha nach bíodh umhal d'uachtaránaibh eaglaise, agus, d'á réir sin, ní hiontugtha toibhéim choitcheann d'Éireannchaibh tré bheagán do dhaoinibh domhúinte díochoisge d'á ghnáthughadh.

Adeir Campion i san seiseadh caibidil do'n chéid leabhar d'á stáir, go mbíd Éireannaigh chomh soichreidmheach sin, ionnus cibé nídh adéaradh a n-uachtarán, dá doichreidte é, go measaid a bheith 'na fhírinne, [agus] do-bheir fuair-sceul fabhaill leis ag a shuidhiughadh so. Mar atá, go raibhe ‘préaláid’ ainmhianach i n-Éirinn, do bhí ineamhail re gach nídh d'á n-aibeoradh do chur 'na luidhe ar a phobul, agus teirce airgid air: agus i ndóigh go bhfuighbheadh fóirithin uatha, nochtais dóibh, go raibhe Pádraic do leith istigh do bheagán bliadhan, agus Peadar ag imreasain ré' raile do thaoibh gallóglaigh Ghaedhealaigh do bhí ag Pádraic ag a chur isteach i bhflaitheas Dé, agus gur ghabh fearg Peadar, agus leis sin gur bhuail d'eochair flaithis Dé Pádraic 'na cheann, gur bhris a bhaitheas, agus adeir Campion go bhfuair an ‘préal id’ cothughadh tré san sceul so. Mo fhreagradh air annso, gurab cosmhala é re cluithcheoir do bhiadh ag reic sceul sgigeamhail ar scafoll ioná re stáraidhe. Óir,


p.64

cionnus budh fhéidir go gcreidfeadh Críostaidhe ar bioth d'á raibhe i n-Éirinn go mbrisfidhe baitheas Phádraic, agus é iar bhfaghbháil báis tuilleadh agus míle bliadhan ó shoin: agus fós gurab dearbh leis gach aon gurab eochair úghdardh is do bhí ag Peadar, agus nach eochair iarainn lé' mbrisfidhe baitheas ar bioth. Uime sin, measaim gurab breug bhaothánta do rinne Campion i san nídh seo do chumadh ar Éireannchaibh; agus do bhrígh go n-admhann féin 'san 'epistil' scríobhas i dtús a leabhair, nachar chaith acht deich seachtmhaine re scríobhadh stáire na h-Éireann, measaim nach fiu é freagradh do thabhairt ar thuilleadh d'á bhreugaibh.

Ag so an teist do-bheir ‘Mr. Good’, sagart Sacsanach do bhí ag seoladh scoile i Luimneach, ar Éireannchaibh, an tan fá haois do'n Tighearna, míle, cúig céad, sé bliadhna a's trí fichid: Cineadh so (ar sé), atá láidir i gcorp, agus atá lúthmhar, ag a mbí intinn fhoirtill árd, intleacht gheur, bhíos cogthamhail, neamhchoigealtach ar a bheathaidh, ag a mbí fulang saothair, fuachta, agus ocrais, ag a mbí claonadh re déanamh drúise, bhíos rói-cheannsa re haoidheadhaibh, buainseasmhach i ngrádh, doshásuighthe i bhfaltanas, bhíos soichreidmheach, bhíos fonnmhar ar chlú d'faghbháil, bhíos neamhfhoighidneach ar mhasla nó ar eugcóir d'fhulang. {Gens haec corpore valida et in primis agilis, animo forti et elato, ingenio acri, bellicosa, vitae prodiga, laboris, frigoris et inediae patiens, veneri indulgens, hospitibus perbenigna, amore constans, inimicis implacabilis, credulitate levis, gloriae avida, contumeliae et iniuria impatiens.}’’

Ag so fós an teist do-bheir Stanihurst orra: dream ró-fhuilngtheach ar shaothraibh, tar an uile chinéal do dhaoinibh, agus is annamh bhíos tláith i nguasachtaibh. {In laboribus ex omni hominum genere patientissimi, in rerum angustiis raro fracti.}’’

Adeir Spenser gurab ó Éireannchaibh fuaradar na


p.66

Sacsanaigh aibghidir ar dtús, agus, d'á réir sin, ní raibhe fios liteardhachta ar bioth ag na Sacsanaighibh go bhfuaradar ó Éireannchaibh í.

VIII.

Dogheibh Seon Davis locht ar an mbreitheamhnas tuaithe, do bhrígh, dar leis féin, go bhfuilid trí droch-nóis ann. An ceud nós díobh, an tánaiste do theacht ar beulaibh mic tighearna an fhuinn. An dara nós, an roinn do bhí ar an bhfearann idir na comhmbráithribh, d'á ngairid Gaill ‘gabháil cinidh’, mar a ndéantaoi mion-roinn idir na comhmbáithribh ar an bhfearann. An treas nós, éiric do ghabháil a marbhadh duine. Mo fhreagradh ar an nídh so, nach fuil críoch 'san mbioth nach déantar malairt ar reachtaibh agus ar nósaibh innte, do réir mar théid malairt ar stáid na críche. Óir, ní rabhadar na nóis úd orduighthe i san mbreitheamhnas tuaithe, gur lingeadar Éireannaigh ar chogadh agus ar ‘choinbhliocht’ do bheith idir gach dá chrích dhíobh, ionnus go mbídís ag marbhadh, ag argain, agus ag creachadh a chéile: agus mar do connarcas d'uaislibh Éireann, agus d'á n-ollamhnaibh, an dochar do bhí ag teacht do'n easaontaidh do bhíodh idir fhoirinn a gcríche an tan soin, do mheasadar gur bh'oircheas na trí nóis úd d'ordughadh.

Ar dtús do thuigeadar gur chneasta an tánaisteacht, ionnus go mbiadh caiptín infheadhma ag déanamh barántais ar shluagh gacha críche d'á raibhe i n-Éirinn, ag cosnamh a gcreach agus a maoine dóibh. Óir, dámadh é an mac i


p.68

n-áit an athar do bhiadh ann, dob' fhéidir ar uairibh an mac do bheith 'na mhionaois, agus, mar sin, nach biadh infheadhma re cosnamh a chríche féin, agus go dtiocfadh lot na dúithche as a los sin. Níor bh'fhéidir fós gan an dara nós do bheith ar marthain i n-Éirinn an tan soin, mar atá roinn chomhmbráithreach do bheith ar an bhfearann. Óir, níor bh'fhiu cíos na críche an tuarasdal do rachadh do'n líon buannadh do choiseonadh í: gidheadh, an tan do roinntí an chríoch idir na comhmbráithribh, do bhiadh an bráthair budh lúgha mír dhi coimhéasgaidh re n-a cosnamh fá n-a dhícheall, agus do bhiadh an ceann-feadhna do bhíodh aca. Níor bh'fhéidir, mar an gceudna, gan an éiric do bheith ar bun mu'n am so: Óir, dá marbhadh neach duine an tráth soin, doghéabhadh comairce i san gcrích ba foicsi dhó, agus do bhrígh nach bíodh ar chumas carad an tí do marbhthaoi, cúitiughadh ná eineaclann do bhuain do'n tí do-ghníodh an marbhadh, do agradaois a ghaol i san gcion, mar smachtughadh ar an marbhthóir; agus do bhrígh nach bíodh rún an mharbhtha ag an ngaol, níor dhlightheach a bhfuil do dhortadh, gidheadh, do cuirthí cáin orra, mar smachtughadh ar an tí do-ghníodh an marbhadh, agus dochím an nós so ar marthain ag Gallaibh anois, mar go leantar an cion; comhgais leó. Is ionann, iomorro, éiric agus cion comhgais; óir is ionann cion agus coir, agus is ionann comgas nó comhfhogus agus gaol, agus is é chialluigheas an cion comhgais, cáin nó díol do bhuain amach i n-éiric nó i n-eineaclainn an loit nó an dochair do-ghní neach (gémadh marbhadh nó

p.70

míghníomh eile é), d'á charaid nó d'á chineadh; agus dochím go bhfuilid Gaill anois ag coiméad an nóis sin, mar go leantar an cion comhgais leó. D'á bhrígh sin, níor chneasta do Sheon Davis locht d'fhaghbháil ar an mbreitheamhnas tuaithe thríd; agus an mhéid bheanas ris an dá nós eile, ní raibhe teacht 'na n-éagmais ag Éirinn an tan do horduigheadh iad, agus mar sin, níor bh'inbhéime an breitheamhnas tuaithe tríotha. Óir, gion go bhfuilid oireamhnach d'Éirinn anois, do bhádar éigeantach an tan do horduigheadh iad.

Adeir Camden gurab nós d'Éireannchaibh, breitheamhain, leagha, seanchadha, filidh, agus aos teud do bheith ag a n-uaislibh, agus tearmainn do bhronnadh dóibh, agus fós saoirse do bheith ag a bpearsannaibh, ag a bhfearann, agus ag a spréidh. Ag so mar adeir, ag labhairt orra:— Atá (ar sé), ag na flathaibh seo a ndlightheoiridhe féin, d'á ngairid breitheamhain, a stáirtheoiridhe re scríobhadh a ngníomh, a leagha, a bhfilidh, d'á ngairid báird, agus a lucht seanma, agus fearann cinnte do gach aon díobh so, agus gach aon díobh ag áitiughadh i n-a fhearann féin, agus fós gach aon díobh do threibh chinnte fá seach; mar atáid na breitheamhain do threibh agus do shloinneadh d'áirithe, na seanchadha nó na stáirtheoiridhe do threibh agus do shloinneadh eile, agus mar sin do chách ó sin amach, do sheoladaois a gclann agus a ngaolta, gach aon díobh i n-a chéird féin, agus bíd lucht a leanta i sna healadhnaibh seo díobh féin do shíor. {Habent hi magnates suos iuridicos, quos vocant Brehonos, suos historicos, qui res gestas describunt, medicos, poetas, quos bardos vocant, et citharaedos, quibus singulis sua praedia assignata sunt, et singuli sunt in unoquoque territorio, et é certis et singulis familiis; scilicet, brehoni unius stirpis et nominis, historici alterius, et sic de coeteris, qui suos liberos sive cognatos in sua qualibet arte erudiunt, et semper successores habent.}’’


p.72

As na briathraibh seo Chamden , is follus gurab maith an t-ordughadh do chuireadar Éireannaigh síos re coiméad na n-ealadhan so i n-Éirinn ó aimsir go haimsir. Óir tugadar fearann ollamhantachta do gach treibh díobh, ionnus go mbiadh cothughadh aca orra féin, le saothrughadh na n-ealadhan go nach cuirfeadh bochtacht d'á ndruim iad; agus fós is é an tí fá dearsgnaighthe do'n treibh sin, nó do'n treibh eile, dogheibheadh ollamhantacht na flaithe fearainn do bhíodh aige, agus tigeadh de sin gach aon díobh do [dhéanamh díchill ar] bheith rói-eolach i n-a n-ealadhain féin [i ndóigh] re greamughadh na hollamhantachta tar an gcuid eile d'á threibh: agus is mar sin do-ghníthear do'n leith thall d'fhairrge anois le mórán théid do bhuain cathaoireach amach a los a bhfóghluma. Is móide fós do féadadh na healadhna so do choiméad mar do orduigheadar uaisle Éireann tearmann agus comairce do bheith ag fearann, ag pearsannaibh, agus ag spréidh na n-ollamhan; óir, an tan do bhídís Gaedhil agus Gaill easaontadhach ré' chéile, nach cuirfidís buaidhreadh ná toirmeasg ar na hollamhnaibh ná ar na daltadhaibh fóghluma do bhíodh aca, d'á dtoirmeasg ó shaothrughadh na n-ealadhan. Léaghtar ag Jul Caesar, i san seiseadh leabhar d'á stáir, go raibhe an tearmann ceudna ag na draoithibh táinic ó iarthar Eorpa do sheoladh scol do'n Fhrainc, agus saoilim gurab a h-Éirinn rugadar an nós soin leó.


p.74

IX.

Ní leanta dhúinn do bhreugnughadh na Nua-Ghall so nídhsa-mhó, bíodh gurab iomdha nídh chuirid síos i n-a stáiribh do féadfaidhe do bhreugnughadh; do bhrígh urmhór a scríobhaid go maslaightheach ar Éirinn, nach fuil d'úghdardhás aca re n-a scríobhadh acht innisin sceul ainteasdach do bhí fuathmhar d'Éirinn, agus aineolach i n-a seanchus: óir is dearbh, na saoithe do bhí re seanchus i n-Éirinn, ná'r fhóbradar solus do thabhairt dóibhsean ann, agus mar sin, ná'r bh'fhéidir dóibh eolas do bheith i seanchus nó i sean-dálaibh Éireann aca. Agus Cambrens, do ghabh ré' ais barántas do dhéanamh ar chách, is cosmhail ris gurab dall nó daoi tug frais-eolas fabhaill dó, mar gur fhágaibh gabháil Tuaithe Dé Danann gan luadh do dhéanamh uirre, agus go rabhadar trí bliadhna teasda do dhá chéad i gceannas Éireann, agus go rabhadar naoi ríogha díobh i bhflaitheas Éireann; agus é iar ngabháil ré' ais ceud ghabh la Éireann do chur síos, gémadh í gabháil Ceasrach í, agus nach gabhaid na seanchadha go cinnte mar ghabháil ria, tar cheann go luaidhtear leó i n-a leabhraibh í. Measaim go fírinneach nach raibhe seadh aige i seanchus Éireann do lorgaireacht, acht gurab é adhbhar fa'r ghabh do láimh scríobhadh uirre le mítheastaibh do thabhairt ar a foirinn re n-a linn féin, agus ar a sinnsearaibh rompa: agus fós is gearr an uain do bhí aige ar chuartughadh seanchusa Éireann, do bhrígh nachar chaith acht bliadhain go leith ris gan dul go Sacsaibh; agus ar mbeith d'á stáir gan


p.76

bheith críochnuighthe, do-fhágaibh cuid leith-bhliadhna teasda dhi ar chúram ‘compáin’ dó féin, d'ar bh'ainm Bertram Verdon.

Uime sin, atá dóigh agam cibé léaghthóir comhthrom léighfeas gach breugrughadh d'á ndéinim ar Chambrens, agus ar na Nua-Ghallaibh seo leanas a lorg, gurab mó chreidfeas an breugnughadh do-ghním ar a mbreugaibh ioná do'n innisin sceul do-ghníd cách, óir atáim aosda, agus drong díobh-san óg; do chonnairc mé agus tuigim prímh-leabhair an tseanchusa, agus ní fhacadar-san iad, agus dá bhfaicdís, ní tuigfidhe leó iad. Ní ar fhuath ná ar ghrádh droinge ar bioth seach a chéile, ná ar fhuráileamh aonduine, ná do shúil re sochar d'fhaghbháil uaidh, chuirim rómham stáir na h-Éireann do scríobhadh, acht do bhrígh gur mheasas ná'r bh'oircheas comhonóraighe na h-Éireann do chrích, agus comh-uaisle gach foirne d'ár áitigh í, do dhul i mbáthadh, gan luadh ná iomrádh do bheith orra: agus measaim gurab córaide mo theist do ghabháil ar Éireannchaibh ar an tuarasgbháil do-bheirim, do bhrígh gurab ar Ghaedhealaibh is ro-mhó thráchtaim. Cibé lé n-ab mór a n-abraim riu, nach inmheasta go mbéarainn breath le báidh ag tabhairt iomad molta tar mar do thuilleadar orra, agus mé féin do Shean-Ghallaibh do réir bunadhasa.

Má atá, iomorro, go moltar an fonn leis gach stáraidhe d'á scríobhann ar Éirinn, díommoltar an fhoireann leis gach Nua-Ghall-stáraidhe d'á scríobhann uirre, agus is leis sin do gríosadh mise do chum na stáire seo do scríobhadh ar Éireannchaibh, ar mhéid na truaighe do ghabh mé fa'n eugcóir fhollusaigh do-ghníthear orra leó. Dá dtugadaois, trá, a bhfír-theist féin ar Éireannchaibh, ní fheadar creud as nach


p.78

cuirfidís i gcoimhmeas re haoin-chineadh 'san Eoraip iad i dtrí neithibh, mar atá, i ngaisgeamhlacht, i léigheantacht, agus i n-a mbeith daingean i san gcreideamh Catoileaca: agus an mhéid bheanas re naomhaibh Éireann, ní rachadh d'á mhaoidheamh créad a líonmhaire do bhádar, do bhrígh go bhfuilid úghdair coigcríche na h-Eorpa ag a admháil, agus go n-abraid gur líonmhaire Éire fá naomhaibh ioná aoin-chríoch i san Eoraip; agus fós go n-admhaid go raibhe árdfhlaitheas na fóghluma i n-Éirinn coimh-líonmhar [agus] sin gur bhrúcht sí foirne fóghlumtha uaithe do'n Fhrainc, do'n Iotáile, do'n Ghearmaine, go Flondrus, go Sacsain, agus go h Albain, mar is follus as an mbrollach atá ag an leabhar i n-ar' scríobhadh beatha Phádraic, Choluimcille, agus Bhríghde i m-Beurla: agus an mhéid bheanas *re seanchus Éireann, is inmheasta go raibhe barántamhail, do bhrígh go nglántaoi i bh-Feis Teamhrach gach treas bliadhain é, do láthair uaisle, eaglaise, agus ollamhan Éireann; agus ó do ghabhadar Éireannaigh creideamh, do cuireadh ar fhorlamhas préalaideadh eaglaise [é]. Bíodh a fhiadhnaise sin ar na prímh-leabhraibh seo síos, atá re a bhfaicsin fós, mar atá Leabhar Árda-Mácha; Saltair Chaisil, do scríobh Cormac naomhtha mac Chuileann in (rí dá chúigeadh Múmhan agus áirdeaspog Chaisil); Leabhar na hUachongmhála; Leabhar Chluana h-Eidhneach Fionntain i Laoighis; Saltair na Rann, ro scríobh Aonghus Céile Dé; Leabhar Ghlinne-dá-loch; Leabhar na g-Ceart, ro sgríobh Beinén naomhtha mac Seisgnéin; Uidhir Chiaráin, ro

p.80

scríobhadh i g-Cluain-mhic-nóis; Leabhar Buidhe Moling, agus Leabhar Dubh Molaga. Ag so síos suim na leabhar do bhí scríobhtha ionnta-san, mar atá, an Leabhar Gabhála, Leabhar na g-Cúigeadh, Réim Ríoghraidhe, Leabhar na n-Aos, Leabhar Comhaimseardhachta, Leabhar Dinnseanchuis, Leabhar Bainseanchuis, an leabhar d'á ngairthí Cóir anmann, an leabhar d'á ngairthí Uraicheapt, ro scríobh Ceannfaolaidh na fóghluma, agus an leabhar d'á ngairthear Amhra Choluimcille ro scríobh Dallán Forgaill go grod i ndiaidh báis Choluimcille. Atáid fós iomad do stáiribh eile ré a bhfaicsin i n-Éirinn, i n-éagmais na bprímh-leabhar do luaidheamar, mar a bhfuil mórán seanchusa ré a fhaisnéis, mar atá Cath Muighe Muccraimhe, Forbhais Droma Dámhghaire, Oidhidh na g-Curadh, Cath Chrionna, Cath Fionnchoradh, Cath Ruis na Ríogh, Cath Mhuighe Léana, Cath Mhuighe Rath, Cath Mhuighe Tualaing, agus mórán do stáiribh eile nach luaidhfeam ann so. Is móide fós is inmheasta seanchus Éireann do bheith barántamhail, mar do bhí ós cionn dá chéad ollamh re seanchus ag coiméad seanchusa na h-Éireann, agus cothughadh ó uaislibh Éireann ag gach aon díobh d'á chionn, agus fromhadh uaisle agus eaglaise Éireann orra ó aimsir go haimsir. Is móide, mar an gceudna, is inchreidte dhó an ársaidheacht atá ann, agus, fós, nach deachaidh béarnadh ná múchadh air le foirneart eachtrann. Óir, tar cheann go rabhadar Lochlonnaigh ag buaidhreadh Éireann seal, do bhí an oiread soin d'ollamhnaibh ag coiméad an tseanchusa, gur caomhnadh suim an tseanchusa leó, bíodh go ráinig iomad do leabhraibh na Lochlonnaigh. Gidheadh, ní mar sin do chríochaibh eile na

p.82

h-Eorpa, do bhrígh gur mhúchadar Rómhánaigh, Galli, Goti, Vandali, Sacsanaigh, Saraceni, Múraigh agus Lochlonnaigh a seanchus i ngach ruathar ríogh d'á dtugadar fútha: gidheadh, ní tháinig d'aon-droing díobh-san Éire d'argain, do réir Chambrens, 'san seiseadh caibidil a's dá fhichid, mar a n-abair, ag labhairt ar Éirinn: Do bhí Éire saor ó thús ó ruathar an uile chinidh choigcríche. {Hibernia, ab initio, ab omni alienarum gentium incursu libera permansit.}’’

As so is iontuigthe go raibhe Éire saor ó iomruathar námhad lé' múchfaidhe a seanchus agus a sean-dála; agus ní mar sin d'aoin-chrích eile 'san Eoraip. Uime sin measaim gurab córa creideamhain do sheanchus Éireann ioná do sheanchus aoin-chríche eile 'san Eoraip, agus fós mar do sgagadh le Pádraic, agus le naoimh-chléir Éireann é, ó aimsir go haimsir.

Gidheadh, tuig, a léaghthóir, go ndéarna mé malairt ar an áireamh bliadhan innistear do bheith i bhflaitheas beagáin do ríoghaibh págánta na h-Éireann seach mar cuirthear síos i san Réim Ríoghraidhe, agus i sna duantaibh atá cumtha orra é; agus is é is fáth dham chuige sin nach faghbhaim ag teacht le háireamh na n-aimsear ó Ádhamh go gein Chríost, do réir úghdair bharántamhail ar bioth coigcríche iad. Adhbhar eile fós atá agam, go bhfaicthear dham go dtugthar áireamh éigcneasda bliadhan do dhroing dhíobh, mar atá Síorna saoghlach, d'á dtugthar trí chaogaid bliadhan, agus go léaghtar linn i sein- leabhar Gabhála go raibhe Síorna céad


p.84

bliadhan sul do ghabh flaitheas Éireann, agus dá gcuirinn síos a bheith i bhflaitheas trí chaogaid bliadhan, ní creidfidhe mé. Uime sin, do-bheirim bliadhain agus fiche dhó, do réir an rainn atá 'n-a fhlaitheas, nach tugann do Shíorna acht bliadhain agus fiche, mar bhus follus do'n léaghthóir, do-bheirid caoga bliadhan do fhlaitheas do Chobhthach Caolmbreágh, gidheadh ní hiontugtha dhó acht tríocha: óir Moirriath inghean Scoirriath, rí Chorca Dhuibhne, tug grádh do Mhaon, d'á ngairthí Labhruidh Loingseach, ar mbeith ar deoraidheacht i dtigh a hathar dhó 'na ógán, agus íse 'na hainnir óig; agus ar dteacht ó n-a dheoraidheacht i n-Éirinn dó, agus iar marbhadh Chobhthaigh, is í do budh bainchéile dhó, agus do chuir sliocht air. Mar sin, dá dtugainn caoga bliadhan flaithis do Chobhthach, do bhiadh sise trí fichid bliadhan, an tan rug clann do Labhruidh Loingseach, agus ó nach féidir so do bheith fírinneach, níor bh'fhéidir Cobhthach do bheith i bhflaitheas caoga bliadhan. Mar sin, ar fháthaibh eile, do-ghním malairt ar áireamh bliadhan flaithis beag in do ríoghaibh Éireann ria gcreideamh: acht measaim nach tré ainbhfios na seanchadh táinig an mhalairt áirimh seo do dhéanamh, acht tré ainbhfios na droinge do scríobhadh 'na ndiaidh, do bhí gan ealadhain aca acht scríbhneoireacht amháin do dhéanamh: agus mar do thréigeadar Éireannaigh ó'n tráth fá ráinig forlamhas Éireann do Ghallaibh gan an fromhadh do cleachtaoi leó do dhéanamh gach treas bliadhain ar an seanchus, agus go dtugadar ollamhain an tseanchusa faill i n-a ghlanadh, iar gcaill an tearmainn agus an tsochair do cleachtaoi leó d'fhaghbháil ó Ghaedhealaibh a los an tseanchusa do chongbháil

p.86

ar bun; agus fós mar do bhíodh easaonta gnáthach idir Ghallaibh agus Ghaedhealaib i n-Éirinn, ré' gcuirthí míoshuaimhneas ar na hollamhnaibh d'á gcur ó fhromhadh, agus ó ghlanadh an tseanchusa ó aimsir go haimsir.

Agus dá gcuireadh aoinneach i n-iongantas an neimhtheacht ré' chéile atá ag cuid d'úghdaraibh an tseanchusa 'san áireamh aimsire atá ó Ádhamh go gein Chríost, is neimhiongnadh é, do bhrígh gur beag d'úghdaraibh barántamhla na h-Eorpa uile thig ré' chéile ar chomháireamh na haimsire ceudna. Bíodh a fhiadhnaise sin ar an neimhtheacht ré' chéile do-ghníd na príomh-úghdair seo síos:— Ar dtús do na húghdaraibh Eabhruidheacha: —

Baalsederhelm, 3518: na Talmudisti, 3784: na Nuadh-Rabbidhe, 3760: Rabbi Nahsson, 3740: Rabbi Lébhi, 3786: Rabbi Maoise, 4058: Joséphus, 4192.

Do na húghdaraibh Greugacha: —

Metrodorus, 5000: Eusebius, 5190: Teophilus, 5476.

Do na húghdaraibh Laidianda: —

Sanctus Hieronimus, 3941: Sanctus Augustinus, 5351: Isidóir, 5270: Orosius, 5199: Béda, 3952: Alphonsus, 5984.

[Ag so áireamh an dá fhear dheug agus trí fichid ar na ceithre ceud aosaibh do'n domhan, maille ris an áireamh tugsad na daoine feasacha fóghlumtha do lean iad 'san lorg díreach, ar na haosaibh ó chruthughadh an domhain go gein Chríost, ar n-a roinn 'na gcúig rannaibh, .i. ó Ádhamh go dílinn, 2242, ó'n dílinn go h-Abraham 942, ó Abraham go Dabhidh, 940, ó Dabhidh go bruid na Babiolóin, 485, ó'n bhruid go gein Chríost [590]:— Summa 5199: is uime do chuireadar na daoine


p.88

úghdardha do lean an dá fhear seachtmhoghad an cúigeadh aimsir le n-a n-aimsir féin, do bhrígh gurab amhlaidh coimhlíontar an aimsir seo, 5199, ó chruthughadh Ádhaimh go gein Chríost: agus is do na húghdaraibh leanas an dá fhear seachtmhoghad i sna ceithre ceud aimsearaibh, eadhon, Eusebius áirmheas 'na chroinic ó chruthughadh an domhain go gein Chríost, 5199; Orosius, 'san cheud chaibidil d'á chéid leabhar, adeir go bhfuil ó Ádhamh go h-Abraham, 3184, agus ó Abraham go gein Chríost, 2015; agus is í a suim araon, 5199. Adubhairt S. Hieronimus i n-a epistil chum Tituis, ná'r coimhlíonadh sé míle bliadhan d'aois an domhain go gein Chríost. Adeir, (tráth), Augustinus naomhtha i san deachmhadh caibidil do'n dara leabhar deug de ciuitate Déi, nach áirmhthear sé míle bliadhan ó chruthughadh an domhain go gein Chríost. Cuirthear 'na leith sin araon, go dteagaid leis an lucht áirimh seo, i n-uimhir contais ó chruthughadh an domhain go gein Chríost naoi mbliadhna deug ar cheithre fichid ar chéad ar chúig mhíle. Dearbhadh eile ar an áireamh ceudna, an Martirologia Rómhánach, dheimhnigheas iomláine na n-aos so, ó chruthughadh Ádhaimh go gein Chríost, cúig míle, céad, nocha, agus a naoi.]

Agus mar nach tigid na príomh-úghdair seo le n-a chéile ar áireamh na haimsire atá ó Ádhamh go gein Chríost, ní hiongnadh neimhtheacht lé' chéile do bheith ag cuid do sheanchadhaibh na h-Éireann ar an áireamh gceudna. Gidheadh, ní fuaras eadorra áireamh is mó shaoilim do bheith fírinneach ioná an t-áireamh do-ghní drong díobh do-bheir ceithre míle, caoga, a's dá bhliadhain, do'n aimsir ó Ádhamh go gein Chríost; agus is eadh is mian liom an t-úghdar barántamhail is foigse thig do'n áireamh so do leanmhain i gcomhaimseardhacht na n-árdfhlaitheadh, na n-aos, na bpápadh, agus na


p.90

ngcomhairleadh gcoitcheann i ndeireadh an leabhair i n-a n-áitibh cinnte féin.

[Dá gcuireadh neach i n-iongantas orm, créad as a dtugaim iomad rann mar shuidheamh ar an stáir as an seanchus, mo fhreagradh air gurab é is fáth ris sin dam gur chumadar úghdair an tseanchusa suim iomlán an tseanchusa i nduantaibh, ionnus gurab lughaide doghéantaoi malairt ar an seanchus é, agus fós gurab amhlaidh is mó do cuirthí do mheamhair leis na*] macaibh fóghluma do bhíodh aca é: óir is tré bheith i méadardhach dána do gairthí Saltair na Teamhrach do'n phrímhleabhar do bhíodh ar fhorlamhas ollamhan ríogh Éireann féin, agus Saltair Chaisil do chroinic Chormaic mic Chuileannáin, agus Saltair na Rann do chroinic Aonghusa Céile Dé: óir, mar is ionann ‘salm’ agus duan nó dán, is ionann saltair nó ‘psalterium’ agus duanaire, i n-a mbiadh iomad do dhuantaibh nó do dhántaibh; agus do bhrígh gurab i nduantaibh atá cnáimh agus smior an tseanchusa, measaim gurab oircheas dam cinneadh mar úghdardhás air, ag tráchtadh ar an seanchus. Is uime adubhart go minic i gcoinne na n-úghdar do breugnuigheadh linn, go raibhe an seanchus 'na n-aghaidh, do bhrígh gur mheasas gur mhó d'úghdardhás an seanchus do bhí coitcheann, agus do fromhadh go minic, amhail adubhramar, ioná aon úghdar amháin go haonar nach d'á bhfuil 'san seanchus.

Cuirid drong i n-iongantas cionnus budh fhéidir seanchus aon duine do bhreith go h-Ádhamh. Mo fhreagradh air sin, gur


p.92

bh'urus do Ghaedhealaibh iad féin do choiméad go h-Ádamh, do bhrígh, ó aimsir Ghaedhil i leith, go mbídís draoithe aca do choiméadadh a nglúine geinealaigh, agus a ndála i ngach turus d'á dtárla dhóibh go rochtain Éireann, mar is iontuigthe as an stáir síos: agus fós do bhíodh báidh re healadhain aca, do bhrígh gurab i ngiall ar a fhoghluim fuair Niul athair Ghaedhil gach innmhe d'á bhfuair; agus fós a fhad atáid Gaedhil gan a malairt i seilbh aoin-chríche amháin, agus feabhas an orduighthe do chuirsiod síos re coiméad an t-seanchusa, amhail adubhramar. Ag so síos sompla ó úghdar Breathnach, mar a dtabhair geinealach rígh do bhí ar an m-Breatain go h-Ádhamh, as a measfaidh an léaghthóir gurab fhéidir do Ghaedhealaibh an nídh ceudna do dhéanamh; agus is é ainm an úghdair Asser: ag so ainm an rígh sin— Aelfred, mac Aetelmhuilf, mic Egbeirt, mic Etalmuind, mic Eafa, mic Eomhua, mic Ingild, mic Coenreid, mic Ceolbhaild, mic Cudaim, mic Cutbhuin, mic Cheaulin, mic Cinric, mic Creoda, mic Cerdic, mic Elesa, mic Gebhuis, mic Broind, mic Beild, mic Uodein, mic Fritilbhaild, mic Frealaf, mic Fritilmhuilf, mic Fingodmhuilf, mic Geada, mic Caetua, mic Beabhua, mic Sceldua, mic Eremoid, mic Itermoid, mic Atra, mic hUala, mic Beduig, mic Jafeit, mic Naoi, &c., &c.

* [Ag so díonbhrollach, nó brollach cosnaimh Forais Feasa ar Éirinn, mar a bhfuil suim seanchusa Éireann go cumair: atá ar n-a thiomsughadh agus ar n-a thionól a prímh-leabhraibh


p.94

seanchusa Éireann, agus a hiliomad d'úghdaraibh barántamhla coigcríche le Seathrún Céitinn, sagart agus doctúir diadhachta; mar a bhfuil suim chumair príomh-dhála Éireann ó Pharthalón go Gabháltas Gall: agus cibé thoigeoras scríobhadh go foirleathan líonmhar ar Éirinn d'á éis so, doghéabhaidh i sna sein-leabhraibh ceudna mórán do neithibh inscríobhtha uirre do fágbhadh amuigh d'aon-toisg ann so, d'eagla gurab lughaide do thiocfadh an tsuim seo do chum soluis, iad uile do chur i n-aon obair, ar a mhéid do dhuadh a gcur i n-aon-chairt.]

Atá an stáir rannta 'na dá leabhar: an ceud leabhar nochtas dála Éireann ó Ádhamh go teacht Phádraic i n-Éirinn; agus an dara leabhar ó theacht Phádraic go gabháltas Gall, nó gus an am so.

Saoilim nach fuil léagthóir comhthrom soshásuighthe lé' mbeanann fromhadh do dhéanamh ar sheanchus Éireann, acht neach bhus riarach ó n-a ndubhramar i san díonbhrollach so: agus dá dteagmhadh nach lór leis gach sásadh d'á dtugaim uaim, is tar mo dhícheall-sa do rachadh. Uinic sin, gabhaim cead aige, agus gabhadh agam, má thárla dham dul do'n tslighe i n-aoinnídh d'á n-abraim i san leabhar so, óir má atá aoinnídh inbhéime ann, ní ó mhailís acht ó aineolas atá.

Bhur mbocht-chara bithdhíleas go bhás,
Seathrún Céitinn

p.96

Foras Feasa ar Éirinn

Ag so do sheanchus Éireann, agus do gach ainm d'á dtugadh uirre, agus do gach roinn d'á ndéarnadh uirre, agus do gach gabháil d'á ndéarnadh uirre, agus do gach ndroing d'ár ghabh í, agus do gach gníomh tasgamhail d'á ndéarnadh innte re linn gach áirdrígh d'á raibhe ós a cionn, ó thús riamh gus an aimsir seo, an mhéid fuaras re a bhfaisnéis díobh.

An ceud leabhar

An ceud alt

Ar dtús, cuirfeam síos gach ainm d'á raibhe ar Éirinn riamh.

An ceud ainm tugadh ar Éirinn, Inis na bh-Fiodhbhadh, eadhon, oiléan na gcoillteadh; agus is é duine do ghair an t-ainm sin di, óglaoch do mhuinntir Nín mic Béil, táinig uaidh do bhraith na h-Éireann, agus iar dteacht innte dhó, fuair 'na haon doire coille í, acht Magh n-Ealta amháin. Trí huaire, iomorro, do bhí Éire 'na haon-choill, do réir an tsean-fhocail seo atá 'san seanchus: ‘Trí huaire do chuir Éire trí monga agus trí maola dhi.’


p.98

An dara hainm, Críoch na bhfuineadhach, ó bheith i bhfuineadh, nó i gcrích na dtrí rann do'n domhan do bhí ar faghbháil an tan soin; ionann, iomorro, ‘fuin’ agus críoch, ó'n bhfocal so Laidne ‘finis.’

An treas ainm, Inis Ealga, eadhon, oiléan uasal; óir is ionann inis agus oiléan, agus is ionann ealga agus uasal: agus is re linn Fear m-Bolg fá gnáth an t-ainm sin uirre.

An ceathramhadh hainm, Éire, agus adeirthear gurab uime gairthear sin di, do réir úghdair d' áirithe, ó'n bhfocal so Aeria, fá sean-ainm do'n oiléan d'á ngairthear CrétaCandia anois; agus is uime mheasas an t-úghdar soin sin, do bhrígh gur áitigheadar sliocht Ghaedhil ghlais i san oiléan sin seal aimsire i ndiaidh Shrú mic Easrú micmic Ghaedhil d'ionnarbadh as an Éigipt; agus do-bheirthear fós Aere d'ainm ar an Éigipt ó'r ghluaiseadar Gaedhil. Gidheadh, is í céadfaidh choitcheann na seanchadh gurab uime gairthear Éire dhi, ó ainm na bainríoghna do Thuathaibh Dé Danann, do bhí 'san gcrích re linn clainne Mhíleadh do theacht innte: Éire, inghean Dealbhaoith fá hainm di, agus is í fá bean do Mhac Gréine d'á ngairthí Ceathúr, fá rí Éireann an tan tángadar mic Mhíleadh innte.

An cúigeadh hainm, Fódhla, ó bhainríoghain do Thuathaibh Dé Danann, d'á ngairthí Fódhla: is í fá bean do Mhac Cécht d'ár bh'ainm díleas Teathúr.

An seiseadh hainm, Banbha, ó bhainríoghain do Thuathaibh Dé Danann,


p.100

do bhí 'san gcrích, d'á ngairthí Banbha: is í fá bean do Mhac Cuill d'ár bh'ainm díleas Eathúr. Na trí ríogha so do bhíodh i bhflaitheas Éireann gach ré mbliadhain; agus is é ainm mná gach fír díobh do bhíodh ar an oiléan an bhliadhain do bhíodh féin 'na rígh. Is uime gairthear Éire do'n oiléan nídh-sa-mhionca ioná FódhlaBanbha, do bhrígh gurab é fear na mná d'ár bh'ainm Éire, fá rí an bhliadhain tángadar mic Mhíleadh innte.

An seachtmhadh hainm, Inis Fáil, agus is iad Tuatha Dé Danann tug an t-ainm sin uirre, ó chloich tugsad leó innte, d'á ngairthí an Lia Fáil: agus ‘Saxum fatale’, eadhon, Cloch na Cinneamhna, gaireas Hector Boetius di, i stáir na h-Alban; agus fá cloch í ar a rabhadar geasa, óir do ghéiseadh sí fá an neach d'ár chóra flaitheas Éireann d' fhaghbháil re linn bhfear n-Éireann do bheith i mórdháil i d-Teamhraigh re togha rígh orra. Gidheadh, níor ghéis sí ó aimsir Chonchubhair i leith, óir do balbhuigheadh bréig-dhealbha an domhain an tan rugadh Críost;. Ag so rann deismireachta ag a shuidhiughadh gurab ó'n gcloich so gairthear Inis Fáil d'Éirinn [amhail adubhairt Cionaoth file]:—

    1. An chloch atá fóm' dhá sháil,
      uaithe ráidhtear Inis Fáil;
      Idir dhá thráigh thuile theinn,
      Magh Fáil uile for Éirinn.

An t-ochtmhadh hainm, Muicinis; agus is iad Clanna Mhíleadh tug an t-ainm sin uirre, sul rangadar i dtír innte. Mar tángadar, iomorro, go bun Innbheir Sláinghe, d'á ngairthear cuan Locha-garman indiu, tionólaid Tuatha Dé Danann go n-a ndraoithibh 'na gcoinne ann, agus imrid


p.102

draoidheacht orra, ionnus ná'r léir dhóibh an t-oiléan acht ar chosmhaileas muice, gonadh uime sin tugadar Muicinis for Éirinn.

An naomhadh hainm, Scotia; agus is iad mic Míleadh tug an t-ainm sin uirre, ó n-a máthair, d'ár bh'ainm Scota, inghean Pharao Nectonibus; nó is uime tugadar Scotia uirre, do bhrígh gurab iad féin Cineadh Scuit ó'n Scitia.

An deachmhadh hainm, Hibernia; agus is iad mic Míleadh tug an t-ainm sin uirre. Gidheadh, adeirthear gurab ó abhainn atá 'san Spáin d'á ngairthear Hiberus tugthar Hibernia uirre. Adeirthear fós gurab ó Éibhear mac Míleadh gairthear Hibernia dhi; acht cheana, adeir Cormac naomhtha mac Chuileannáin gurab uime adeirthear Hibernia ria, ó'n gcomhfhocal Greugach so ‘hiberoc’, .i. ‘occasus’ i Laidin, agus ‘nyaon’, .i. ‘insula’; ionann sin re a rádh agus ‘insula occidentalis’, eadhon, oiléan iartharach.

An t-aonmhadh hainm deug, Iernia do réir Ptolomeus, nó Iuerna do réir Solínus, nó Ierna do réir Claudianus, nó Uernia, do réir Eustatius. Measaim nach fuil do chéill 'san deithbhir atá idir na húghdaraibh seo do thaoibh an fhocail seo Hibernia, acht ná'r thuigeadar créad ó dtáinig an focal féin; agus, d'á réir sin, go dtug gach aon fa leith dhíobh, amus uaidh féin air, ionnus gurab de sin táinig an mhalairt seo ar an bhfocal.

An dara hainm deug Irin, do réir Diodorus Siculus.

An treas ainm deug Irlanda; agus measaim gurab é fáth fa dtugadh an t-ainm sin uirre, do bhrígh gurab é


p.104

Ir mac Míleadh ceud duine do hadhnaiceadh fa úir Éireann do chlannaibh Míleadh, agus d'á réir sin do hainmnigheadh an t-oiléan uaidh: ionann, iomorro, Irlanda agus fearann Ir, óir is ionann ‘land’ i m-Beurla, agus fonn nó fearann i n-Gaedheilg. Is móide is measta fírinne an neith seo, mar adeir Leabhar Árda Mácha gurab ainm do'n oiléan so, Ireo, eadhon, uaigh Ir, do bhrígh gurab ann atá feart nó uaigh Ir.

An ceathramhadh hainm deug Ogigia do réir Plutarcus: ionann, trá, Ogigia i n-Gréigis agus ‘Insula perantiqua’, eadhon, oiléan ró-ársaidh; agus is cneasta an t-ainm d'Éirinn sin, do bhrígh gurab cian ó do háitigheadh ar dtús í, agus gurab foirbhthe an fír-eolas atá ag a seanchadhaibh ar dhálaibh a sean ó thús na n-aimsear, diaidh i ndiaidh.

An dara halt

Ag so síos gach roinn d'á ndéarnadh ar Éirinn

An cheud roinn: is é Partholón do roinn í 'na ceithre míribh, idir a cheathrar mac, darbh' anmanna Er, Orba, Fearon, agus Feargna. Tug an chéidmhír d'Er, mar atá, a bhfuil ó Oileach Néid i dtuaisceart Uladh go h-Áthcliath Laighean. Tug an dara mír do Orba, eadhon, a bhfuil ó Áthcliath go h-Oiléan Árda Neimheadh, d'á ngairthear Oiléan mór an Bharraigh. Tug an treas mír d'Fhearon, ó'n Oiléan mór


p.106

go h-Áthcliath Meadhruidhe ag Gaillimh. Tug an ceathramhadh mír d'Fheargna, eadhon, ó Mheadhruidhe go h-Oileach Néid.

An dara roinn: eadhon, roinn Chlainne Neimheadh. Triur taoiseach do chlannaibh Neimheadh do roinn Éire eadorra i n-a trí míribh: — Beothach, Simeon, agus Briotán a n-anmanna. Gabhais Beothach ó Thóirinis go Bhoinn. Gabhais Simeon ó Bhoinn go Bealach Chonglais láimh re Corcaigh. Gabhais Briotán ó Bealach Chonglais go Tóirinis i dtuaisceart Chonnacht.

An treas roinn ann so: eadhon, roinn Fear m-Bolg. Cúig mic Deala, mic Loich, do rannsad Éire i n-a cúig míribh eadorra, agus is díobh sin gairthear na cúig cúigidh: agus is í sin roinn is buaine do rinneadh ar Éirinn riamh, amhail adéaram go grod d'á éis so. Tig Cambrens leis an roinn seo, 'san leabhar ro scríobh do thuarasgbháil na h-Éireann mar a n-abair: I gcúig míribh, iomorro, beagnach comhthroma, (ar sé) do ronnadh an chríoch so i n-allód, mar atá, an dá Mhúmhain, Tuath-Mhúmha agus Deas-Múmha, Laighin, Ulaidh, agus Connachta. {In quinque enim portiones (inquit) fere aequales antiquitus haec regio divisa fuit; videlicet, in Momoniam duplicem, Borealem et Australem, Lageniam, Ultoniam, et Conaciam.}’’

Ag so na cúig taoisigh d'Fhearaibh Bolg do ghabh ceannas na gcúig gcúigeadh soin: Sláinghe, Seangann, Gann, Geanann, agus Rughruidhe. Do ghabh Sláinghe cúigeadh Laighean, ó Dhroichead Átha go Cumar na dtrí n-uisge; gabhais Gann cúigeadh Eachach Abhradhruaidh, ó Chumar na dtrí n-uisge go Bealach Chonglais; gabhais Seangann cúigeadh Chonraoi mic Dáire,

p.108

ó Bhealach Chonglais go Luimneach; gabhais Geanann cúigeadh Chonnacht ó Luimneach go Drobhaois; gabhais Rughruidhe cúigeadh Uladh ó Drobhaois go Droichead-Átha.

Má tá go n-abraid cuid do na seanchadhaibh gurab roinn tréanach do bhí ar Éirinn idir trí macaibh Chearmada Milbheoil do Thuathaibh Dé Danann, ní mheasaim gur ronnadar Éire eadorra, acht is í mo cheudfaidh gurab sealaidheacht flaithis gach ré mbliadhain do bhí eadorra, do réir mar adubhramar thuas ag a fhoillsiughadh créad as a dtugthar Éire ar an gcrích seo nídh-sa-mhionca ioná FódhlaBanbha.

An ceathramhadh roinn: eadhon, roinn Chlainne Míleadh. Is í ceudfaidh droinge re seanchus gurab amhlaidh dó ronnadh Éire idir Éibhear agus Éireamhón: — a bhfuil ó Áthcliath agus ó Ghaillimh budh dheas, agus Eisgir riadha do theorainn eadorra, ag Éibhear; agus a bhfuil as sin budh thuaidh, ag Éireamhón. Gidheadh, ní hí so roinn do rónadh eadorra, amhail chruthócham 'na dhiaidh seo; acht is amhlaidh do rannsad Éire:— dá chúigeadh Mhúmhan ag Éibhear; cúigeadh Chonnacht agus cúigeadh Laighean ag Éireamhón; agus cúigeadh Uladh ag Éibhear mac Ir, eadhon, mac a ndearbhráthar: agus drong do na huaislibh táinig leó, i bhfochair gach aoin díobh i n-a roinn féin do'n chrích.

An cúigeadh roinn: eadhon, roinn Chearmna agus Shobhairce. Do roinn, iomorro, Cearmna agus Sobhairce Éire i ndá leith eadorra, eadhon, ó Innbhear Cholptha ag Droichead-Átha go Luimneach Múmhan, agus an leath budh thuaith ag Sobhairce, agus do rinne dún ar a leith féin, eadhon, Dún Sobhairce.


p.110

Gabhais Cearmna an leath budh dheas, agus do rinne dún láimh re fairrge theas, eadhon, Dún Cearmna, ris a ráidhtear Dún mic Pádraic, i gcrích Cúirseach i ndiu.

An seiseadh roinn: eadhon, roinn Ugaine mhóir. Rannais Ugaine mór Éire i gcúig rannaibh fichead, idir an gcúigear ar fhichid do chlainn do bhí aige, amhail chuirfeam síos i san Réim ríoghruidhe.

An seachtmhadh roinn: eadhon, roinn Chuinn Chéadchathaigh agus Mógha Nuadhat. Do roinn Conn agus Mógh Nuadhat Éire leathach eadorra, mar atá, a bhfuil ó Ghaillimh agus ó Áthcliath budh thuaidh, agus Eisgir riadha do theorainn eadorra, ag Conn; agus is de sin táinig Leath Chuinn do thabhairt ar an taoibh budh thuaidh; agus Leath Mhógha ag Mógh Nuadhat; agus is de sin tugadh Leath Mhógha ar an leith budh dheas.

Tar cheann, cheana, gur chuireas na seacht ranna so do rónadh ar Éirinn síos i n-eagar, do réir uird na ngabháltas agus na n-aimsear, fíllfead ar an ngnáth-roinn atá ar Éirinn ó aimsir Fear m-Bolg i leith, ó's í is mó atá ar bun do shíor, eadhon, cúig cúigidh do dhéanamh dhi amhail adubhramar. Agus is ann bhíodh comhroinn na gcúig gcúigeadh so, ag liag atá i n-Uisneach, go dtáinig Tuathal Teachtmhar i bhflaitheas, agus gur bhean mír do gach cúigeadh mar fhearann buird do gach áirdrigh d'á mbiadh i n-Éirinn; gurab díobh sin do rinneadh an Mhídhe, amail foillseocham i bhflaitheas Thuathail.


p.112

An treas alt

Do mhionroinn ar an Mídhe, agus ar na cúigeadhaibh ann so.

Doghéan anois mionroinn ar an Mídhe, agus ar na cúigeadhaibh ar cheana; agus dobhéar tosach na ronna so do'n Mhídhe, go bhfaisnéistear a fearainn, do bhrígh gurab í fearann buird rígh Éireann í, do réir na n-Gaedheal, agus go mbíodh saor gan dligheadh, gan smacht, gan cháin ó neach i n-Éirinn, acht ó rígh Éireann amháin. Ocht d-triocha deug líon a fearainn; triocha baile 'san triocha-chéad díobh; dá sheisrigh deug fearainn i san mbaile, do réir an tseanchusa, agus sé fichid acra 'san tseisrigh. Trí fichid agus trí céad seisreach fearainn i san triocha chéad amhlaidh sin. Ceithre fichid agus ceithre céad agus sé míle seisreach fearainn i san Mídhe uile, do réir an áirimh seo. Is uime gairthear Mídhe dhi, do bhrígh gurab do mhéidhe gach cúigidh do bhean Tuathal Teachtmhar í. Nó is uime gairthear Mídhe dhi, ó Mhídhe mac Bratha, mic Deaghfhatha, príomh-draoi clainne Neimheadh; agus is leis do fadoidheadh an chéid teine i n-Éirinn iar dteacht clainne Neimheadh, agus láimh re h-Uisneach do fhadoidh í. Do bhronnadar clanna Neimheadh an tuaith fearainn bí ann sin dó, agus ó'n draoi sin gairthear Mídhe dhi. Agus ní raibhe d'fhearann 'san Mídhe, mu'n am soin, acht an aon tuaith reamhráidhte, nó gur chuir Tuathal Teachtmhar méidhe nó muinéal gach cúigidh léi, amhail ro ráidhsiom.


p.114

Do theorantacht na Mídhe ann so ris na cúigeadhaibh, amhail do orduigh Tuathal Teachtmhar; .i. mar théid ó'n Sionainn soir go h-Áthcliath, ó Áthcliath go habhainn Righe, ó abhainn Righe siar go Cluain Connrach, ó Chluain Connrach go h-Áth an Mhuilinn Fhrancaigh, agus go cumar Chluana h-Ioraird, as sin go Tóchar Cairbre, ó Thóchar Cairbre go Crannaigh Ghéisille, go Druim Cuilinn, go Biorra, gus an abhainn d'á ngairthear Abhainn Chara, gus an Sionainn budh thuaidh, go Loch Ríbh, agus na hoiléin uile is leis an Mídhe iad: agus an tSionann go Loch Bó Dearg, as sin go Maothail, as sin go h-Áth-luain, as sin go Sgairbh uachtaraigh, go Druim leathain, go soiche an Mágh, go cumar Chluana h-Eois, go Loch-dá-eun, go Mágh Cnoghbha, go Duibhir, go Linn-átha-an-Daill ar Sliabh Fuaid, go Mágh an Chosnamhaigh i g-Cill-tSléibhe, go Snámh Eugnachair, go Cumar, agus ó Chumar go Life, amhail adeir an seanchaidh:—

    1. Ó Loch Bó Dearg go Biorra,
      ó'n Sionainn soir go fairrge,
      Go cumar Chluana hIoraird,
      's go cumar Chluana hairde.
Trí thriocha deug i gcorp na Mídhe féin, agus cúig triocha i m-Breaghaibh, amhail adeirthear i sna rannaibh seo síos:—
    1. Trí triocha deug 'san Mídhe,
      mar adeir gach aoin-fhile;
      Cúig triocha i m-Breaghmhaigh maith—
      is meamhair é re heolchaibh;
      Críoch Mhídhe inneosad daoibh,
      agus críoch Breagh go mór-ghnaoi;
      Ó Shionainn na n-Garrdha nglan,
      go fairrge—do fheadamar;
      Fir Theathbha ar imeall budh thuaidh,
      agus Cairbre go nglan-bhuaidh;
      Go líon gach saoithe 's gach ndámh,
      fir bhreagh go nuige an Casán.


p.116

Do ronnadh an Mhídhe d'á éis so, le h-Aodh Oirdnidhe, rí Éireann idir dhá mhac Donnchaidh mic Dómhnaill, (fá rí Éireann roimh Aodh Oirdnidhe); Conchubhar agus Oilioll a n-anmanna. Tug an leath iartharach d'fhior díobh, agus an leath oirthearach do'n fhior eile, ionnus gur lean an roinn sin di ó sin i leith; agus is innte atá an Ríoghphort, Teamhair.

Do roinn cúigidh Chonnacht ann so.

Cúigeadh Chonnacht ó Luimneach go Drobhaois: naoi gcéad baile biadhtaigh atá innte, agus deich dtriocha fichead sin; agus deich mbaile fichead 'san triocha-chéad díobh, agus dá sheisrigh deug fearainn san mbaile. Sé fichid acra san tseisrigh: ocht gcéad agus deich míle seisreach fearainn i g-Connachtaibh uile. Is uime gairthear Connachta dhi: iomarbhaidh draoidheachta tárla idir dhá draoi do Thuathaibh Dé Danann, Cithneallach agus Conn a n-anmanna. Do rad Conn sneachta mór timchioll an chúigidh tré draoidheacht, gonadh de ro hainmnigheadh Connachta, eadhon, sneachta Chuinn. Nó is uime gairthear Connachta, .i. Conn-iochta, eadhon, clanna Chuinn, óir is ionann iocht agus clann: agus do bhrígh gurab iad clanna Chuinn do áitigh an cúigeadh, mar atáid sliocht Eochach Moighmheadhóin, gairthear Connachta dhíobh. Rannais Eochaidh Feidhleach cúigeadh Chonnacht i n-a thrí cotchaibh idir


p.118

thriar. Tug d'Fhidheach mac Féigh, d'fhearaibh na craoibhe, ó Fhidhic go Luimneach. Tug d'Eochaidh Alath, Iorras Domhnann, ó Ghaillimh go Duibh agus go Drobhaois. Tug do Thinne mac Chonnrach, Magh Sainbh, agus sean-tuatha Taoidhean ó Fhidhic go Teamhair Brogha niadh: is í Cruachain a ríoghphort.

Do roinn cúigidh Uladh ann so

Cúigeadh Uladh ó Dhrobhaois go h-Innbhear Cholptha, cúig triocha deug ar fhichid; nó a sé deug ar fhichid atá ann. Naoi bhfichid agus naoi gcéad baile biadhtaigh ann. Trí fichid naoi gcéad agus dá mhíle deug seisreach fearainn i san gcúigeadh so uile. Is uime gairthear Ulaidh dhíobh, ó'n bhfocal so oll-shaith, .i. mór-ionnmhas, d'á chur i gcéill gur móirionnmhasach Ulaidh do thaoibh éisg agus spréidhe. Dearbhaidh an rann so gurab ionann saith agus ionnmhas:—

    1. Ceudaoin luidh Judas tar órd,
      ar lorg deamhan díoghalgharg;
      Ceudaoin ro ghabh saint um shaith;
      Ceudaoin ro bhraith Íosa árd.

Nó is uime ro gaireadh Ulaidh dhíobh, ó Ollamh Fódhla, mac Fiachaidh fionn-scothaigh, amhail dearbhas an rann so:—

    1. Ollamh Fódhla feochair-ghail,
      uaidh ro hainmnigheadh Ulaidh,
      Iar bhfír-fheis Teamhrach na dtreabh,
      is leis ar dtús ro hoirneadh.
Agus Eamhain Mácha agus Aileach Néid a ríoghphoirt.

Do roinn cúigidh Laighean ann so

Cúigeadh Laighean, ó thráigh Innbheir Cholptha go Cumar na dtrí n-Uisge, aoin-triocha deug ar fhichid ann. Deich mbaile


p.120

fichead agus naoi gcéad baile biadhtaigh sin: trí fichid agus céad agus aoin-mhíle deug seisreach i san gcúigeadh so uile. Is uime gairthear Laighin díobh ó na Laighnibh leathan-ghlasa tugsad DubhGhaill leó i n-Éirinn an tan tángadar le Labhraidh Loingseach; ionann, cheana, laighean agus sleagh. Agus do bhrígh go rabhadar na sleagha so go gceannaibh slinn-leathna orra, is uatha ro hainmnigheadh an cúigeadh. Iar marbhadh Chobhthaigh Chaoilmbreágh, rí Éireann i n-Dionnríogh, ro ghabhsad Laighin ainmniughadh. Is d'fhoillsiughadh gurab ó na sleaghaibh seo ro hainmnigheadh Laighin do rinneadh an rann so:—
    1. Dá céad ar fhichid céad Gall,
      go Laighnibh leathna leó anall;
      Ó na laighnibh sin, gan oil,
      díobh ro hainmnigheadh Laighin.

Dá phríomhlongphort do bhí i Laighnibh, i n-a gcleachtadaois a ríoghraidh bheith 'na gcomhnuidhe, eadhon, Dionnríogh agus Nás.

Do roinn cúigidh Eochaidh Abhradruaidh ann so

Cúigeadh Eochaidh Abhradruaidh, ó Chorcaigh agus ó Luimneach soir go Cumar na dtrí n-Uisge; cúig triocha deug ar fhichid ann. Deich mbaile seacht bhfichid agus naoi gcéad baile biadhtaigh atá innte. Sé céad agus dá mhíle deug seisreach fearainn atá 'san Múmhain thoir. Dá ríoghphort comhnuighthe do bhíodh ag ríoghaibh an chúigidh seo, eadhon, Dún g-Crot agus Dún Iasgaigh.


p.122

Do roinn cúigidh Chonraoi mic Dáire ann so

Cúigeadh Chonraoi mic Dáire ó Bhealach Chonglais [ag Corcaigh] go Luimneach, agus ó Luimneach siar go hiarthar Éireann. Cúig triocha deug ar fhichid ann: a deich, seacht bhfichid, agus naoi gcéad baile biadhtaigh ann sin. Sé céad agus dhá mhíle deug seisreach fearainn atá 'san Múmhain thiar. Dá ríoghphort comhnuighthe do bhíodh ag ríoghaibh an chúigidh seo i n-allód, mar atá, Dún g-Cláire agus Dún Eochair Mháighe.

Dá shliocht do bhíodh i seilbh an dá chúigeadh so Múmhan, mar atá, sliocht Dáirfhine agus sliocht Deirgthine, go haimsir Oiliolla Óloim, do shliocht Deirgthine, do ghabh ceannas an dá chúigeadh, iar n-ionnarbadh Mic Con a h-Éirinn, do bhí do shliocht Dáirfhine. Agus do fhágaibh ceannas an dá chúigeadh ag a shliocht féin ó sin anall; i maille re sealaidheacht, gach re nglún, do bheith ag sliocht Eoghain Mhóir mic Oiliolla Óloim, agus ag sliocht Chorbmaic Cais, (an dara mac d'Oilioll Óloim), i bhflaitheas dá chúigeadh Múmhan.

Na ceithre ríoghphoirt reamhráidhte fá príomh-áruis comhnuighthe do ríoghaibh an dá chúigeadh seo, go haimsir Chuirc mic Luighdheach do bheith i bhflaitheas Múmhan. Óir is re n-a linn frith Caiseal ar dtús; agus is é fá hainm do'n áit re' ráidhtear Carraig Chaisil indiu, Siothdhruim. Do gairthí fós Leac na g-Céad agus Druim Fiodhbhuidhe do'n ionad ceudna, óir do bhádar iomad coillteadh timchioll an


p.124

droma soin i n-aimsir Chuirc. Tangadar, trá, dá mhucaidhe do bhiathadh a dtorc fa choilltibh an droma so mu'n am soin, mar atá mucaidhe rígh Éile, Ciolarn a ainm, agus mucaidhe rígh Mhusgraidhe-tíre, d'á ngairthear Urmhúmha, Duirdre a ainm-siomh, Do bhádar ag aithidhe na tulcha feadh ráithe, gur taisealbhadh dhóibh dealbh budh comhghlan ris an ngréin, agus budh binne ioná gach ceol d'á gcualadar riamh, agus í ag beannachadh na tulcha agus an bhaile, agus ag tairngire Pádraic do theacht ann. Agus is í dealbh do bhí ann, Uictor, aingeal Phádraic féin. Iar bhfilleadh tar a n-ais d'á dtighthibh do na mucaidhibh, nochtaid an nídh seo d'á dtighearnadhaibh féin. Iar rochtain na sceul so go Corc mac Luighdheach, tig gan fuireach go Síothdhruim, agus do rinne longphort ann, d'a ngairthí Lios na laochraidhe; agus ar mbeith 'na rígh Múmhan dó, is ar an gcarraig d'á ngairthear Carraig Phádraic anois do ghlacadh a chíos ríoghdha. Is aire gairthear Caiseal do'n charraig sin, óir is ionann Caiseal agus Cíosáil: áil, iomorro, ainm do charraig; gonadh aire sin gairthear Caiseal, eadhon, carraig an chíosa, do'n áit sin.

Ag so dearbhadh ar an nídh seo, as an duain darab tosach, Caiseal cathair clann Mhógha, do rinne Ua Dubhagáin:—

    1. Corc mac Luighdheach laochdha an fear,
      céid-fhear ro shuidh i g-Caiseal;
      Fa mhúich-chiach do bhí an baile,
      go bhfuair é an dá aodhaire.
      Muicidhe rígh Mhusgraidhe i n-óir,
      Duirdre a ainm 's ní heugcóir;
      'S Ciolarn tre réidhe ruibh,
      muicidhe rígh Éile oirdheirc.
      Is iad fuair fáth an bhaile
      ar dtús i n-Druim Fiodhbhuidhe.
      Druim Fiodhbhuidhe gan locht libh,
      ionmhaine le Corc Chaisil.


p.126

Do mhionroinn Múmhan ann so

Iar rochtain, iomorro, dá chúigeadh Múmhan do shliocht Oiliolla Óloim, rannaid iad i n-a gcúig rannaibh, ar a dtugthar na Cúig Múmhain. An chéidmhír ar a dtugthar Tuadh-Mhúmha, is é a fad ó Léim Chongculainn go Slighe Dhála, .i. an Bealach mór i n-Osraidhe, agus a tarsna ó Shliabh Eichtghe go Sliabh Eibhlinne. [Agus tar cheann gurab do shean-roinn Chonnacht a bhfuil o Shliabh Eichtghe go Luimneach, maiseadh,] do rinne Lughaidh Meann, mac Aonghusa Tírigh, mic Fir Chuirb, mic Mogha Chuirb, mic Chorbmaic Cais, mic Oiliolla Óloim, fearann claidhimh d'á bhfuil ó Eichtghe go Luimneach agus ó Shionainn siar go Léim Chongculainn, gur chuir leis an Múmhain é: agus is é ainm do gairthí dhe, Gairbh-fhearann Luighdheach, agus do bhíodh sé saor ag Dál g-Cais gan cíos gan cánaigh ó ríoghaibh Éireann. An dara mír Ur-Mhúmha, is é a fad ó Ghabhran go Cnámhchoill ag Tiobruid Árann, agus a tarsna ó Bhéarnan Éile go h-Oiléan Uí Bhric. An treas mír, eadhon Meadhon Múmhan, is é a fad ó Chnámhchoill go Luachair Dheaghaidh, agus a tarsna ó Shliabh Eibhlinne go Sliabh Caoin. An ceathramhadh mír, Deas-Mhúmha, is é a fad ó Shliabh Caoin go fairrge budh dheas. An cúigeadh mír Iar-Mhúmha, is é a fad ó Luachair Dheaghaidh go fairrge siar, agus a tarsna ó Ghleann ua Ruachta go Sionainn.


p.128

Do réir Bhreasail Uí Threasaigh, an tan do roinneadh an Mhúmha 'na cúig míribh, do bhíodh cúig aicme 'san mír, agus cúig buidhne 'san aicme, agus cúig céad fear infheadhma 'san mbuidhin. Agus dá meastaoi neart Éireann uile an tan soin, is éigcneasta baramhail na druinge do shaoil go bhféadfadh an Romhánach le ‘legion’ nó le dá ‘legion’, Éire do chur fa ghion gai agus claidhimh [dó féin]; agus Éireannaigh do shíor 'na ndaoinibh gaisgeamhla.

Is uime gairthear Múmha do'n dá chúigeadh so Múmhan, .i. gurab mó, do bhrígh gurab mó í ioná aon chúigeadh eile d'Éirinn. Óir atáid cúig triocha deug agus fiche i ngach cúigeadh do'n dá chúigeadh so Múmhan, agus gan an oiread soin i n-aon chúigeadh eile i n-Éirinn. Óir, ar son go n-áirmhthear a sé deug agus fiche i gcúigeadh Uladh, ní raibhe acht a trí deug agus fiche innte go haimsir na gcúigeadhach. Óir is é Cairbre Nia Fear rí Laighean do léig trí triocha-chéad do Laighnibh, (mar atá ó Loch an Chóigidh go fairrge), le cúigeadh Uladh, i gcomaoin inghine Chonchubhair mic Neasa d'faghbháil 'na mnaoi dhó, amhail adéaram d'á éis so i gcorp na stáire.

Cúig triocha agus naoi bhfichid triocha céad i n-Éirinn uile: deich mbaile agus dá fhichid, cúig céad agus cúig míle baile biadhtaigh atá innte: sé céad, agus sé míle, agus trí fichid míle seisreach fearainn innte, do réir sean-ronna na nGaedheal. Tuig, a léaghthóir, gurab mó, fa dhó nó fa thrí, acra do thomhas na n-Gaedheal, ioná acra do roinn Gall anois.


p.130

Do shuidhiughadh na h-Éireann ann so

Is é suidhiughadh atá ar Éirinn; an Spáin do'n leith thiar-theas di, an Fhrainc do'n leith thoir-theas di, an Bhreatain mhór do'n leith thoir di, Alba do'n leith thoir-thuaidh, agus an t-aigéan do'n leith thiar-thuaidh, agus do'n leith thiar di. Agus ar cuma uighe atá sí dealbhtha, a bonn re h-Albain, soir budh thuaidh, a ceann ris an Spáin, siar budh dheas; agus do réir Mhaginus, ag scríobhadh ar Ptolomeus, is ceithre céime go leith do'n chrios grianda, d'á ngairthear ‘Zodiacus’, atá i n-a leithead; agus adeir an fear ceudna gurab sé huaire deug agus trí ceathramhna bhíos ar fad 'san ló is faide 'san mbliadhain i san leith is ria budh dheas d'Éirinn, agus ocht n-uaire deug 'san ló is faide i san leith budh thuaidh. Fad na h-Éireann ó Charn Uí Néid go Cloich an Stocáin, agus a tarsna ó'n Innbhear mór go h-Iorrus Domhnann.

Tuig, a léaghthóir, nach tré dhearmad nach luaidhim ann so cuanta, náid cathracha, náid bailte móra Éireann; acht go dtabhair Camden agus na croinicidhe nuadha so a dtuarasgbháil síos go soiléir, agus nach é so áit a gcuirthe síos, acht i dtús gabháltais Gall, lér' horduigheadh iad.


p.132

An ceathramhadh alt

Ag so do chruthughadh an cheud athar ór' fhásamar, eadhon, Ádhamh, agus d'á shliocht go Noe, agus ar sin go clainn clainne Noe, go dtugthar linn craobhsgaoileadh gach aicme d'ár ghabh sealbh Éireann go hiomlán go Noe, agus fós gaol gach druinge dhíobh féin ré' chéile.

Ar dtús do cruthuigheadh Ádhamh an seiseadh lá d'aois an domhain: an cúigeadh bliadhain deug do ré Ádhaimh rugadh Cáin agus a shiur Calmana: an deachmhadh bliadhain fichead do ré Ádhaimh rugadh Abel agus a shiur Delbora: i gcionn céid agus triochad bliadhan do ré Ádhaimh rugadh Séth, do réir na n-Eabhruidheach, amhail léaghtar ag Policronicon.

Ag so d'aois na n-aithreach ó Ádhamh go Noe, agus fad na haimsire ó Ádhamh go dílinn; agus geinealach Noe go h-Ádhamh.

Noe, mac Laimhiach, mic Matusalem, mic Enoch, mic Iareth, mic Malaleel, mic Cainan, mic Enos, mic Shéith, mic Ádhaimh: óir a maireann d'éis na dílinne is do shliocht Shéith iad uile, agus do báitheadh sliocht Cháin uile fa'n dílinn. Agus is é fad ó chruthughadh Ádhaimh go dílinn, do réir na n-Eabhruidheach, sé bliadhna deug a's dá fhichid ar shé céad ar mhíle; gonadh aire sin do ráidh an seanchaidhe an rann so:—

    1. Ceud aimsear an bheatha bhinn,
      ó tá Ádhamh go dílinn;
      Sé bliadhna caogad, rádh nglé,
      ar shé céadaibh ar mhíle.

Ag so mar thig seanchaidhe eile leis an áireamh gceudna:—

    1. Sé bliadhna agus caoga,
      agus sé céad, mar rímhim,
      A's míle, mar áirmhim,
      ó Ádhamh go dílinn.


p.134

Tig fós úghdar eile re seanchus ar an gcomháireamh gceudna:—

    1. Deich gcéad bliadhan, sé-chéad cáin,
      ar chaogaid, go sé bliadhnaibh,
      Mar rímhim, is rús gan oil,
      ó dhílinn go tús domhain.

Ag so ré gach nduine ór' fhás Noe i san líne díreach:—Ádhamh, triocha ar naoi gcéad; bliadhan; Séth, dá bhliadhain deug ar naoi gcéad; Enós, cúig bliadhna ar naoi gcéad; Cainan, deich mbliadhna ar naoi gcéad; Malaleel, naoi gcéad acht cúig bliadhna d'á n-easbaidh; Iareth, dá bhliadhain, a's trí fichid ar naoi gcéad; Enoch, cúig bliadhna agus trí fichid ar thrí céad; Matusalem, naoi mbliadhna, trí fichid, ar naoi gcéad; Laimhiach, seacht mbliadhna deug, trí fichid, ar sheacht gcéad; Noe, deich mbliadhna, dá fhichid ar naoi gcéad.

Ag so dearbhadh an tseanchaidhe ar ré gach árdathar díobh, amhail léaghtar 'san duain darab tosach:— Athair cháich choimsigh neimhe, &c.:—

    1. Triocha naoi gcéad bliadhan bán,
      Saoghal Ádhaimh re a iomrádh;
      Deich mbliadhna ris sin uile
      Saoghal a mhná mongbhuidhe:
    2. Saoghal Shéith is eol dam sin,
      A dhó-dheug ar naoi gcéadaibh;
      Cúig bliadhna naoi gcéad, ro clos,
      Nó go rug an t-eug Enós:
    3. Deich mbliadhna naoi gcéad, gan gráin,
      Aois mic Enóis, Caináin:
      Naoi gcéad acht a cúig, go mbloidh,
      Saoghal Mhalaleel mór-ghloin;
    4. Dá bhliadain seasgad naoi gcéad,
      Do Iareth ré ndul d'eug;

      p.136

      Trí céad, seasga, cúig, ro clos,
      D'Enoch ré ndul i bParrthas:
    5. Naoi mbliadhna seasgad, go mbloidh,
      Agus naoi gcéad do bhliadnaibh,
      Is é sin an saoghal, seang,
      Tugadh do Mhatusalem;
    6. Saoghal Láimhiach, luaidhtear leat,
      Seacht gcéad, seachtmhogha, 'sa seacht:
      Saoghal Nóe, niamhghlan a bhloidh,
      Caoga ar naoi gcéad bliadhan.

Mar do chonnairc Dia, 'iomorro, sliocht Shéith ag dul tar a thiomna féin, mar do aithin díobh gan cumasg ná cleamhnas do dhéanamh re sliocht Cháin cholaigh, agus ná'r choiméad siad an fógradh soin, do chuir dílinn do bháthadh na ndaoine uile, acht Noe agus a bhean d'arbh' ainm Coba, agus a thriar mac, Sem, Cham, agus Iafeth, agus a dtriar ban, Olla, Olibha, agus Olibhana: óir níor chumaisg Noe re sliocht Cháin, agus do bhí sé fíreunta. iar dtrághadh [na] dílinne, rannais Noe trí ranna an domhain idir a thrí macaibh, amhail adeir an seanchaidhe:—

    1. Sem ro ghabh i n-Asia n-áit;
      Cham go n-a chlainn 'san Afraic;
      Iafeth uasal agus a mhic,
      Is iad ro ghabh an Eoraip.

Do chraobhscaoileadh an triair mac soin ór' geineadh an dá chinéal deug agus trí fichid do bhí ag tógbháil an tuir.

Seacht mic fichead ag Sem, um Arfaxat, um Asur, um Persius; agus is d'á shíol sin na h-Eabhruidhe. Triocha mac ag Cam, agus is díobh sin Cus agus Canaan. A cúig-deug


p.138

ó Iafeth, agus is díobh sin Gomer agus Magog. Ag so rann ag dearbhadh na gcinéal úd, do chin ó thrí macaibh Noe:—
    1. Triocha mac mín, monor nglé,
      Cinsiod ó Cham mac Noe;
      A seacht fichead fil ó Shem,
      A cúig deug ó Iafeth.

Ó Iafeth do chinsiod mórán do lucht na h-Asia, agus lucht na h-Eorpa uile. Do shliocht Mhagog mic Iafeth lucht na Scíthia, agus go háirithe na treabha do ghabh Éire iar ndílinn ria macaibh Mhíleadh, amhail foillseocham i ngabhálaibh Éireann iar ndílinn. Gidheadh, cuirfeam síos ann so ar dtús, do ghabhálaibh Éireann ria ndílinn, do réir droinge re seanchus, sul luaidhfeam na fíor-ghabhála do rinneadh uirre d'éis dílinne.

An cúigeadh alt

Do ghabhálaibh Éireann ria ndílinn ann so síor

I. Adeirid drong gurab iad teora hingheana Cháin cholaigh do áitigh í ar dtús; gonadh d'á dhearbhadh sin do chuireas rann as an duain darab tosach fuaras i Saltair Chaisil ann so síos:—

    1. Trí hingheana Cháin chain,
      Maraon re Seth mac Ádhaimh,
      Adchonnairc an m-Banbha ar dtús:
      Is meamhair liom a n-iomthús.


p.140

Adeir leabhar Droma Sneachta gur bh' Banbha ainm na céid inghine ro ghabh Éire ria ndílinn, agus gurab uaithe gairthear Banbha d'Éirinn. Trí chaoga ban tángadar ann, agus triar fear: Ladhra ainm fir díobh, agus is uaidh ainmnighthear Árd Ladhrann. Dá fhichid bliadhan dóibh 'san inis, go dtárla galar dóibh, gur eugsad uile re haoin-tseachtmhain. Dá chéad bliadhan iar sin Éire fás, folamh, gan aoinneach beo innte, gonadh iar sin táinig an díle.

II. Adeirid drong eile gurab triar iascaireadh do seoladh le hanfadh ngaoithe ó'n Easpáin, go haimhdheonach; agus mar do thaithin an t-oiléan riu gur fhillsiod ar cheann a mban do'n Easpáin; agus iar dteacht ar a n-ais dóibh go h-Éirinn arís, do fearadh an díle dóibh ag Tuaigh-Innbhir, gur báitheadh iad: Capa, Laighne, agus Luasad, a n-anmanna. Is dóibh ro canadh an rann:—

    1. Capa, Laighne is Luasad grinn,
      Bhádor bliadhain ria ndílinn,
      For inis Banbha na mbágh,
      Bhádor go calma comhlán.

III. Adeirthear, trá, gurab í Ceasair inghean Bheatha mic Noe, táinig innte ria ndílinn, gonadh dó do rónadh an rann:—

    1. Ceasair inghean Bheatha bhuain,
      Dalta Sabhaill mic Nionuaill,
      An chéid bheanchalma ro chinn
      D'inis Banbha ré ndílinn.


p.142

Madh áil, iomorro, a fhios d'fhaghbháil creud tug go h-Éirinn í: Bioth do chuir teachta go Noe, d'fhios an bhfuighbheadh féin agus a inghean Cesair ionad i san áirc d'á gcaomhnadh ar dílinn; ráidhis Noe nach fuighbhidís. Fochtais Fionntain an gceudna, agus ro ráiadh Noe nach fuighbheadh. Téid Bioth, Fionntain, Ladhra agus an inghean Cesair i gcómhairle iaramh. ‘Déantar mo chómhairle-se libh,’ ar Cesair. ‘Do-ghéantar,’ ar siad. ‘Maiseadh,’ ar síse, ‘tabhraidh láimhdhia chugaibh, agus adhraidh dhó, agus tréigidh Dia Noe.’ Iar sin tugsad láimhdhia leo, agus adúbhairt [an láimhdhia] riu loingeas do dhéanamh, agus triall ar muir: gidheadh níor bh'fheas dó cá tráth do thiocfadh an díle. Do rinneadh long leo, as a haithle, agus téidhid ar muir. Is é líon do chuadar innte triar fear, eadhon, Bioth, Fionntain, agus Ladhra:— Cesair, Barrann, agus Balbha, agus caoga inghean i maille riu. Seacht mbliadhna agus ráithe dhóibh ar muir, gur ghabhsad cuan i n-Dún na mbárc i gcrích Chorca Dhuibhne, an cúigeadh lá deug d'eusga, amhail adeir an seanchaidhe:—

    1. Is ann do ghabhadar port
      Ag Dún na mbárc, an bantracht,
      I g-Cúil Cheasrach i g-Crích Chairn,
      An cúigeadh deug Dia Sathairn.
Agus dá fhichid lá ria ndílinn sin amhail adeirthear:—
    1. Dá fhichit lá ria ndílinn,
      Táinig Cesair i n-Éirinn,
      Fionntain, Bioth, is Ladhra luinn,
      Is caoga inghean áluinn.


p.144

[Tig file eile leis an nidh gceudna mar a n-abair 'san rann so:—

    1. Do luidh a n-oir Cesair,
      Inghean Bheatha an bhean,
      Go n-a caogaid inghean,
      Agus go n-a triar fear.]

Lucht [aon] loinge do bhádar ar an eachtra soin go Dún na mbárc. Táinig Cesair, & líon na loinge sin i dtír ann sin [mar atá caoga ban & triar fear, .i. Bioth & Fionntain & Ladhra, amhail a dubhramar]. Fá hé an Ladhra soin ro ráidhsiom ceud mharbh Éireann do réir na droinge adeir ná'r ghabhsad lucht ar bith Éire ria ndílinn acht Cesair agus a drong táinig lé; agus is uaidh ainmnighthear Árd Ladhrann. Ó Bhioth ainmnighthear Sliabh Beatha, ó Fhionntain ainmnighthear Feart Fionntain ós Tultuinne i n-Dúthaigh Aradh, láimh re Loch Deirgdheirc; ó Cheasair ainmnighthear Carn Ceasrach i g-Connachtaibh. Triallaid ar sin go Bun Suaimhne, eadhon, Cumar-na-dtrí-n-Uisge, áit a bhfuil suaineamh Siuire agus Feorach agus Bearbha. Rannaid ann sin a gcaoga inghean i dtrí rannaibh eatorra. Rug Fionntain Cesair leis, agus seacht mná deug i maille ria: rug Bioth Barran leis, agus seacht mná deug eile 'na farradh: agus rug Ladhra Balbha, go sé mnáibh deug mar an gceudna leis, go ráinig Árd Ladhrann, go bhfuair bás ann. Fillis Balbha agus a sé mná deug go Cesair arís. Cuiris Cesair sceula go Bioth. Tig Bioth d'fhios Fhionntain, gur roinnsiod na sé mná deug soin leathach eatorra. Rug Bioth a chuid féin díobh leis go Sliabh Beatha i dtuaisceart Éireann,


p.146

agus níor chian as a haithle gur eugastair ann. Dála na mban so Beatha, tigid d'fhios Fhionntain iar sin, gidheadh, teithis Fionntain rómpa i Laighnibh, tar Bun Suaimhne, tar Sliabh g-Cua, i g-Ceann Feabhrad Sléibhe Caoin, agus láimh chlé re Sionainn soir go Tultuinne, ós Loch Deirgdheirc. Téid Cesair go n-a bantracht go Cúil Ceasrach i g-Connachtaibh, gur bhris a croidhe tre bheith i n-iongnais a fhir, agus tré eug a hathar agus a bráthar; agus ní raibhe uaithe go dílinn ann sin acht sé láithe. Gonadh d'á dheimhniughadh sin do ráidheadh an rann so:—
    1. Is iad sin—iar n-uair bhfeachta—
      A n-oigheadha, a n-imtheachta;
      Ní raibhe acht seachtmhain namá,
      Uatha gus an gceathracha.

IV. Bíodh a fhios agat, a léaghthóir, nach mor stáir fhírinnigh chuirim an gabháil seo síos, ná aon ghabháil d'ár luaidheamar go ró so; acht do bhrígh go bhfuaras scríobhtha i sein-leabhraibh iad. Agus fós ní thuigim cionnus fuaradar na seanchadha sceula na ndrong adeirid do theacht i n-Éirinn ria n-dílinn, acht munab iad na deamhain aerdha do bhíodh 'na leannánaibh sídhe aca re linn a mbeith págánta tug dóibh iad: nó munab i leacaibh cloch fuairsiod scríobhtha iad iar dtrághadh na dílinne, dámadh fíor an sceul; óir ní ionráidh gurab é an Fionntain úd do bhaoi rés an dílinn do mhairfeadh d'á héis, do bhrígh go bhfuil an Scrioptúir 'na aghaidh, mar a n-abair


p.148

nach deachaidh do'n droing daonna gan báthadh, acht ochtar na háirce amháin, agus is follus ná'r dhíobh sin éisean. Is neimhfhíor an suidhiughadh atá ag droing do seanchadhaibh ar Fhionntain do mharthain re linn dílinne, mar a n-abraid gur mhairsiod ceathrar i gceithre háirdibh an domhain re linn na dílinne, mar atá Fionntain, Fearón, Fors, agus Andóid. Gidheadh, a léaghthóir, ná meas gurab í so ceudfaidh na muinntire is úghdardha 'san seanchus. Uime sin, cuiridh úghdar d' áirithe an nidh so romhainn i laoidh, d'á fhoillsiughadh nach tig sé le fírinne an chreidimh a rádh go mairfeadh Fionntain nó ceachtar do'n triar eile iar ndortadh dílinne, agus roimpe. Ag so an laoidh:—
    1. Anmann ceathrair ceart ro chinn,
      Do fhágaibh Dia fo dhílinn
      Fionntain, Fearón, Fors caomh cóir,
      Agus Andóid mac Eathóir.
    2. Fors i n-oirthear thoir do dhligh;
      Fearón re huardha an éididh;
      Fionntain re fuineadh go beacht,
      Agus Andóid re deisceart.
    3. Gé áirmhid seanchadha sin,
      áirmheann Canóin cubhuidh,
      Acht Noe do bhí i n-áirc 's a chlann,
      'S a mná fuair caomhna a n-anman.

Is tuigthe as sin nach ceudfaidh choitcheann do na seanchadhaibh uile aon díobh so do mharthain d'éis dílinne: gidheadh, dá n-abradh aon tseanchaidhe, mar chaomhna ar chlaonadh an chreidimh, gur báitheadh Fionntain fear mar chách fó'n dílinn,


p.150

agus gur haithbheodhuigheadh é le Dia, d'á éis sin, do chaomhna agus do choiméad imtheachta na sean, go n-a sceulaibh, go haimsir Phádraic, agus iar sin go haimsir Fhinnéin Maighe Bile; ní thuigim cionnus budh féidir a choimh-iongantach so do nídh do ceilt ar feadh na h-Eorpa, agus a mhionca, re linn Fhinnéin, agus ó sin i leith, do chuadar dronga dearsgnuighthe do dhiadhairibh agus d'fheallsamhnaibh, agus mórán do dhaoinibh eolcha eagnuidhe eile a h-Éirinn fo chríochaibh oirrdhearca Eorpa do mhúnadh cléire agus coimhtonól, agus do theagasg scol gcoitcheann: agus a rádh nach biadh ar a lorg deisciobal éigin le' bhfúigfidhe laoidh nó litir i n-a mbiadh luadh nó iomradh ar Fhionntain, agus a mhionca do scríobhadar neithe eile atá re n-a bhfaicsin indiu; agus fós nach faicim iomradh air i bprímhleabhraibh barántamhla; agus saolim, d'á réir sin, nach fuil acht finnsceul filidheachta i san stáir d'fhaisnéidhfeadh Fionntain do mharthain ria ndílinn, agus 'na diaidh. Gidheadh, ní abraim nach raibhe duine críonna cianaosda ann ria dteacht Phádraic go h-Éirinn, agus gur mhair sé iomad do chéadaibh bliadhan, agus gach nídh budh cuimhneach leis gur fhaisnéid do Phádraic é; agus fós gach beuloideas d'á bhfuair ó n-a shinnsearaibh ar na haimsearaibh do chuaidh roimhe: agus measaim go raibhe a shamhail sin do sheanóir ann d'á ngairthí Tuan mac Cairill do réir droinge re seanchus, agus do réir droinge eile Roanus, eadhon Caoilte mac Rónáin, do mhair tuilleadh agus trí chéad bliadhan, agus do nocht mórán

p.152

seanchusa do Phádraic, amhail is follus i n- Agallaimh na Seanórach; agus is ar Chaoilte is cóir Roanus, nó Ronánus do thabhairt. Óir ní léaghtar i leabhar ar bioth do sheanchus Éireann, go ngairthí RoanusRonánus d'Fhionntain; acht gidh air do bheir Cambrens, mar gach bréig eile d'á chlaoinsheanchus, é: agus amhail do chuir-sean Roanus síos i n-a chroinic i n-áit Ronánus, scríobhaidh gach aon do na Nua-Ghallaibh scríobhas ar Éirinn Roanus ar lorg Chambrens mar ainm ar Fhionntain, do brígh gurab é, Cambrens, is tarbh tána dhóibh le scríobhadh saoibh-sheanchusa ar Éirinn, ar an adhbhar nach fuil a mhalairt do threoraidhe aca. Is córaide a mheas gurab ar Chaoilte do-bheirthear Ronánus, mar chuirid sean-úghdair síos idir oibreachaibh Phádraic gur scríobh sé Historia Hiberniae ex Roano seu Ronáno: is é, iomorro, sloinneadh an úghdair is gnáth do chur ós cionn gach oibre d'á scríobhann neach, mar is follus do gach léaghthóir chleachtas úghdair do léaghadh.

Agus ní fíor do Hanmer i n-a chroinic mar adeir gurab mór an meas atá ag Gaedhealaibh ar sceulaibh Fhionntain, d'á ngaireann seiseann Roanus, mar adeirid gur folchadh fa dhílinn é, agus gur mhair 'na diaidh tuilleadh agus dá mhíle bliadhan go rug ar Phádraic, agus gur ghabh baisdeadh uaidh, agus gur nocht iomad seanchusa dhó, agus go bhfuair bás i gcionn bliadhna iar dteacht Phádraic i n-Éirinn, agus gur hadhnaiceadh láimh re Loch Ríbh i n-Ur-Mhúmhain é, mar a bhfuil teampoll ar n-a ainmniughadh, nó ar n-a bheannughadh i n-a ainm, agus go bhfuil fós ar n-a ainmnuighadh i measg naomh Éireann. Gidheadh, is follus nach dubhairt seanchaidhe riamh, agus fós nachar fhágaibh scríobhtha an nídh seo adeir Dochtúir Hanmer. Óir atáid triar re a luadh ann so i riocht aon


p.154

duine, mar atá Fionntain, d'á ngaireann Cambrens Roanus, .i. Caoilte mac Rónáin do baisdeadh lé Phádraic agus tug iomad seanchusa dhó; agus Ruadhan, d'ár beannuigheadh Lothra i n-Ur-Mhúmhain, láimh re Loch Deirgdheirc, agus ní láimh re Loch Ríbh atá mar adeir Hanmer; agus Tuan mac Cairill. Ní leanfam nídh-sa-mhó do bhreugaibh Hanmer, nó an bharánta atá aige: agus fós measaim gurab i riocht an fhocail seo Ronánus do scríobh Cambrens Roanus ar dtús, agus gur fhágaibh gan leasughadh ag a lorgairidhibh ó sin i leith é.

An seiseadh alt.

I. Do'n cheud ghabháil do rinneadh ar Éirinn ann so

Do réir droinge do na seanchadhaibh táinig óglaoch do mhuinntir Nin mic Béil(d'ár bh'ainm Adhna mac Beatha) d'fhios na h-Éireann i dtimchioll seacht bhfichid bliadhan d'éis dílinne, gidheadh ní fada an cómhnuidhe do rinne innte. Luidh ar gcúl d'fhaisnéis an oiléin ad-chonnairc d'á choibhneasaibh, agus páirt nó méid éigin d'fheur na h-Éireann leis, amhail léaghtar i san duain darab tosach, Fuaras i Saltair Chaisil, &c. [ag so mar adeir an duain]:—

    1. Adhna mac Beatha go gcéill,
      Laoch do mhuinntir Nin mic Béil,
      Táinig i n-Éirinn d'á fiss,
      Gur bhean fér i bh-Fidh-inis:
    2. Rug leis lán a dhuirn d'á fér,
      Téid for gcúl d'innisin sgél,
      Is í sin gabháil ghlan ghrinn,
      Is girre seal fuair Éirinn.


p.156

Gidheadh, ní mheasaim go ndleaghair gabháil do thabhairt ar eachtra an fhir seo, do bhrígh nach déarna sé cómhnuidhe innte: agus uime sin gurab í gabháil Phartholóin ceud ghabháil is córa d'aireamh uirre d'éis dílinne.

II. Do'n chéid phríomh-ghabháil do rinneadh ar Éirinn d'éis dílinne, .i. gabháil Phartholóin ann so

Do bhí Éire, iomorro, fás trí chéad bliadhan d'éis dílinne, go dtáinig Partholón mac Sera mic Srú mic Easrú mic Fraimint mic Fáthachta mic Magóg mic Iafeth, d'á gabháil; do réir mar dogheibhthear i san duain darab tosach, Ádhamh athair sruith ár slógh, &c. [amhail asbeart an file]:—

    1. Trí chéad bliadhan iar ndílinn,
      Is sgél fíre mar rímhim,
      Ba fás Éire uile ógh,
      Nó go dtáinig Partholón.

Measaim, d'á réir sin, gurab dá bhliadhain ar fhichid sul rugadh Abraham táinig Partholón i n-Éirinn, agus gurab eadh fá haois do'n domhan d'á réir sin mu'n am so, míle, naoi gcéad, agus trí fichid agus ocht mbliadhna deug; amhail adeir an rann so:—

    1. A hocht seachtmhoghad céim glan,
      Míle agus naoi gcéad bliadhan,
      Ó ré Ádhaimh chuanna, chain,
      Go gein Abráim ár n-Athair.

Gidheadh, ní fírinneach ceudfaidh na muinntire adeir gurab i gcionn dá bhliadhan ar mhíle d'éis dílinne táinig Partholón i n-Éirinn, agus iad ag a admháil gurab i n-aimsir Abraham táinig innte, agus gurab é Abraham an t-ochtmhadh glún


p.158

amháin ó Shem mac Noe; agus Sem féin d'áireamh. Óir ní cosmhail go gcaithfídhe tuilleadh agus míle bliadhan re linn seacht nglún d'éis na dílinne: uime sin measaim gurab fírinnighe an cheudfaidh thosaigh ioná an cheudfaidh dhéidheanach, agus, d'á réir sin, is inmheasta gurab i gcionn trí chéad bliadhan [d'éis na dílinne] táinig Partholón i n-Éirinn.

As an n-Gréig mheadhonaigh, .i. Migdonia, ro ghluais Partholón. Is é raon i n-ar' ghabh, tré mhuir dToirrian, do Shisilia, agus láimh dheas ris an Easpáin go ráinig Éire. Dá mhí go leith bhí ar fairrge, gur ghabh cuan i n-Innbhear Sgéine i n-iarthar Mhúmhan, an ceathramhadh lá deug i mís Mai. Is dó do ráidheadh an rann so; [amhail adeir an file]:—

    1. An ceathramhadh dég for Mháirt,
      Do chuireadar a saor-bháirc
      Isin phurt iath-ghlan ngorm nglé,
      I n-Innbhear sgiath-Ghlan Sgéine.

Ag so an bhuidhean táinig le Partholón go h-Éirinn, agus le n-a mhnaoi, Dealgnaid a hainm: a dtriar mac, .i. Rughruidhe, Slángha agus Laighlinne, go n-a mnáibh, agus míle do shluagh i maille riu, do réir Nennius, amhail leaghtar i Saltair Chaisil.

Is é ionad i n-ar' áitigh Partholón ar dtús i n-Éirinn, i n-Inis Saimhér láimh re h-Éirne. Is aire ro hainmnigheadh Inis Saimhér di; measchú nó coiléan con bhaoi ag Partholón d'ár bh'ainm Saimhér; agus ro marbhasdair í tré eud re n-a mhnaoi, do rinne míghníomh re n-a giolla féin Tódhga; agus


p.160

an tráth do choirigh Partholón í, ní taithleachas do rinne, acht adubhairt gur chóra aithbhior na hainbheirte sin do bheith air féin ioná uirrese; agus ro ráidh na briathra so:—‘A Phartholóin,’ ar sí, ‘an saoilir gurab fhéidir bean agus mil do bheith i gcómhghar d'á chéile, leamhnacht agus leanbh, biadh agus fial, feoil agus cat, arm nó oirnéis agus saor, nó fear agus bean i n-uaigneas, gan cumasg ar a chéile dhóibh’; agus ráidhis an rann:—
    1. Mil la mnaoi, leamhnacht la mac,
      Biadh la fial, carna la cat,
      Saor istigh agus faobhar,
      Aon la haon is ró-bhaoghal.

Iar gclos an fhreagartha sin do Phartholón, meuduighthear a eud de, gur bhuaileasdair an measchoin fa lár go ros marbh í; gonadh uaithe ainmnighthear an inis-se. Céid eud Éireann sin d'éis dílinne. Gonadh dó do ráidheadh an rann so:—

    1. Buailis an rí coin na mná,
      Dia bhois — níor bho béd go mba;
      Marbh an cú fri séidbéd seang,
      Ba hé sin céid éd Éireann.

An seachtmhadh bliadhain iar ngabháil Éireann do Phartholón, fuair an céid fhear d'á mhuinntir bás, .i. Feadha mac Tortan, ó ráidhtear Magh Feadha.

Is í cúis um a dtáinig Partholón i n-Éirinn, tré mar do mharbh sé a athair agus a mháthair, ag iarraidh ríghe d'á


p.162

bhráthair, go dtáinig ar teitheadh a fhionghaile, go ráinig Éire, gonadh aire sin do chuir Dia pláigh ar a shliocht lé'r marbhadh naoi míle re haoin-sheachtmhain díobh i m-Beinn Eadair.

Áirmhid cuid do na húghdaraibh gabháil eile ar Éirinn roimhe Partholón, mar atá gabháil Chíocail mic Nil mic Gairbh mic Ughmhóir a Sliabh Ughmhóir, agus Lot Luaimhneach a mháthair. Dá chéad bliadhan dóibh ar iasgach agus ar eunlaith go teacht Phartholóin i n-Éirinn, gur fearadh cath Mhaighe h-Iotha eatorra; i n-ar' thuit Cíocal, agus i n-ar' díothuigheadh Fomhóraigh le Partholón. I n-Innbhear Domhnann do ghabh Cíocal go n-a mhuinntir cuan i n-Éirinn: sé longa a líon; caoga fear agus caoga ban líon gacha loinge dhíobh. Is dóibh ro ráidhtear:—

    1. Seachtmhadh gabháil ro dus gabh
      Airior Éireann na n-árd-mhágh,
      Le Cíocal gcríonchosach gann
      Uas fhaithchibh Innbhir Domhnann:
    2. Trí chéad fear líon an tslóigh
      Táinig a hiathaibh Ughmhóir,
      Nó gur scaradh iad iar soin,
      Ar n-a sleachtadh re seachtmhain.

Seacht locha do bhrúcht i n-Éirinn i n-aimsir Phartholóin, eadhon, Loch Measg i g-Connachtaibh, tar Máigh Leargna do mhoidh: i gcionn trí mbliadhan d'éis catha do thabhairt do Chíocal, do bhrúcht Loch Con fá thír, agus Mágh Cró ainm an mháighe tar a dtáinig: Loch Deicheat i gcionn dá bhliadhan deug iar dteacht do Phartholón i n-Éirinn. Bliadhain iar sin fuair an ceathramhadh taoiseach d'á mhuinntir bás, .i.


p.164

Slángha, agus is ag Sliabh Slángha do hadhnaiceadh é. I gcionn bliadhna iar sin tomhaidhm Locha Laighlinne i n-Ua mac Uais Breagh, .i. Laighlinne mac Phartholóin: agus an tan do bhí a fheart ag a thógbháil, do mhoidh an loch [fa thír; is de sin goirthear Loch Laighlinne dhi]. I gcionn bliadhna iar sin, tomhaidhm Locha hEachtra idir Sliabh Modhairn agus Sliabh Fuaidh i n-Oirghiallaibh. Iar sin tomhaidhm Locha Rudhruighe i n-ar' báitheadh é féin: 'san bhliadhain cheudna tomhaidhm Locha Cuan.

Ní fuair Partholón ar a chionn i n-Éirinn acht trí locha agus naoi n-aibhne: anmanna na loch, Loch Luimnigh i n-Deas-Mhúmhain, Loch Foirdhreamhain ag Tráigh Lí ag Sliabh Mis 'san Mumhain, agus Fionnloch Ceara i n-Iorrus Domhnann i g-Connachtaibh. Is dóibh ro ráidheadh an rann so [amhail adeir an file]: —

    1. Trí locha aidhbhle ammais,
      Agus naoi n-aibhne n-iomhais;
      Loch Fordhreamhain, Loch Luimnigh,
      Fionnloch iar n-imlibh Iorrais.

Ag so na haibhne: — Buas, idir Dhál n-Áruidhe agus Dál Riada, eadhon an Rúta; Rurthach, .i. Abhann Life, idir Uibh Néill agus Laighnigh; Laoi, i Múmhain tré Mhuscraidhe go Corcaigh; Sligeach; Samhaoir; Muaidh i g-Connachtaibh re


p.166

h-Uibh bhFiachrach an tuaiscirt; Moghorn i d-Tír Eoghain; Fionn idir Chinéal Eoghain agus Tír Chonaill; agus Banna idir ; agus Eille: amhail adeirthear i san duain darab tosach, A chaomha Chláir Chuinn chaoimh-fhinn: —
    1. Muaidh, Sligeach, Samhaoir sloinne,
      Buas buinne a bladhaoibh beinde,
      Moghorn, Fionn go ngné ngalla,
      Banna idir agus Elle.
Nó fós i san duain darab tosach, Adhamh athair sruith ár slógh: &c.—
    1. Laoi, Buas, Banna, Bearbha bhuan,
      Samhaoir, Sligeach, Moghorn, Muaidh,
      Is Life i Laighnibh maille,
      Ag sin iad na sean-aibhne.

I gcionn cheithre mbliadhan iar dtomhaidhm Murthola, fuair Partholón bás ar Sheanmháigh Ealta Eadair, agus is ann ro hadhnaiceadh é. Is uime gairthear Seanmhágh dhe nach fásadh coill riamh air; agus is uime gairthear Mágh n-Ealta dhe fós, gurab ann tigdís eunlaith Éireann d'á ngrianghoradh. I gcionn triochad bliadhan iar dteacht Phartholóin i n-Éirinn, do eug sé. Adeirid drong re seanchus gurab dá mhíle agus sé chéad agus ocht mbliadhna fichead aois domhain an tan fuair Partholón bás; gidheadh, is eadh mheasaim, do réir gach neith d'á ndúbhramar romhainn, gurab sé bliadhna agus ceithre fichid ar naoi gcéad ar mhíle ó thús


p.168

domhain go bás Phartholóin. Adeirid drong eile gurab fiche bliadhan agus cúig chéad ó bhás Phartholóin go támh a mhuinntire; gidheadh, atá ceudfaidh choitcheann na seanchadh 'na aghaidh sin, mar a n-abraid nach raibhe 'na fásach acht deich mbliadhna fichead bhaoi ó bhás muinntire Phartholóin go teacht Neimheadh innte; amhail adeir an [file 'san] rann so:—
    1. Ré triochad bliadhan beachta,
      Ba fás fri fianaibh feachta,
      Iar n-eug a sluaigh fri seachtmhain
      'Na n-ealtaibh ar Maigh n-Ealta.

Tig Cormac naomhtha mac Cuileannáin leis an nídh gceudna i Saltair Chaisil, mar a n-abair gurab trí chéad bliadhan bhaoi ó theacht Phartholóin i n-Éirinn go támh a mhuinntire. Tig an file Eochaidh Ua Floinn leis, mar an gceudna, do réir an rainn seo:—

    1. Trí céad bliadhan, cia ad féisidh,
      Ós déisibh diamhra duasaigh,
      Do'n ghasraidh ghléibhinn gnásaigh
      For Éirinn fhásaigh, uasail.

As gach nídh dhíobh so, ní hinchreidte an drong adeir go raibhe tuilleadh agus cúig chéad bliadhan ó bhás Phartholóin go támh a mhuinntire; agus ní hinmheasta go mbiadh Éire ar áitiughadh an comhfhad sin, agus gan do dhaoinibh innte acht cúig mhíle fear agus ceithre mhíle ban.


p.170

III. Ag so an roinn do rónsad ceithre mic Phartholóin ar Éirinn; agus is í ceud-roinn Éireann í

Er, Orba, Fearón, agus Feargna, a n-anmanna; agus bhádar ceathrar a gcomhanmann so ag macaibh Mhíleadh, amhail chuirfeam síos i n-a ngabháltas féin.

Ó Aileach Néid thuaidh go h-Áthcliath Laighean, cuid Eir.

Ó'n Áthcliath ceudna go h-Oiléan Árda Neimheadh, d'á ngoirthear Oiléan Mór an Barraigh indiu, cuid Orba.

Ó'n Oiléan Mór go Meadhraidhe ag Gaillimh, roinn Fhearóin.

Ó Áthcliath Meadhraidhe go h-Aileach Néid, cuid Fheargna: — amhail adeir Eochaidh Ua Floinn 'sna rannaibh seo; agus fá hé árd-ollamh Éireann re filidheacht é i n-a aimsir:—

    1. Ceathrar mac ba gríobhdha glór,
      Do phríomh-chlainn ag Partholón;
      Do ghabh le' chéile fa sheol
      Treabha Éireann gan aithcheodh.
    2. Níor shoirbh do'n ríoghraidh a roinn,
      Inis Éireann 'na haon-choill,
      Cnuas gar i ngach lios re a linn;
      Fuair gach fear fios a chuibhrinn.
    3. Er a sinnsear ba saor sódh,
      Suairc a chuid, cian gan claochlódh;
      Ó Aileach Néid, iath gan feall,
      Go h-Áthcliath Laighean láin-teann.
    4. Ó Áthcliath Laighean, léim lir,
      Go h-Oiléan Árda Neimheadh,
      Gan doghra, níor thais a threoir,
      Cuid Orba, d'iath a chineoil.

    5. p.172

    6. Ó'n áth a bhfuair Neimheadh níoth
      Go Meadhraidhe na móir-chríoch,
      Fáth deagh-shóidh gan aga ann,
      Cuid Fearóin, fada an fearann.
    7. Ó Mheadhraidhe, fada fós,
      Go h-Aileach Néid go ndeagh-nós;
      Tórainn da leanam 's gach eing,
      Fuair Feargna, fearann fairseing.
    8. I n-Éirinn féin, ní fáth fill,
      Rugadh na tréinfhir tuirbhim,
      Dream saor, fá bunata bládh,
      Ba caomh curata an ceathrar.

IV. Do Mhuinntir Phartholóin ann so.

Ag so anmanna na dtreabhthach do bhí aige, eadhon, Tóthacht, Trén, Iomhas, Aicheachbhél, Cúl, Dorcha, agus Damh. Anmanna na gceithre ndamh do bhí aca, .i. Liag, Leagmhagh, Iomaire, agus Eitrighe. Beoir ainm an fhir tug foighdhe nó aoidheacht uaidh ar dtús i n-Éirinn. Breagha, mac Seanbhotha, do rinne comhrac aoinfhir ar dtús i n-Éirinn. Samaliliath do rinne an ceud ól corma innte. Fios, Eolas, agus Fochmhorc a thriar druadh. Macha, Mearan, agus Muicneachán a trí tréinfhir. Biobhal agus Beabhal a dhá cheannaidhe. Bhádar deich n-ingheana agus deich gcleamhnaidhe ag Partholón.

An seachtmhadh alt.

Do'n dara gabháil do rinneadh ar Éirinn ann so, eadhon, gabháil clainne Neimheadh

Do bhí, iomorro, Éire fás triocha bliadhan d'éis táimh sleachta Phartholóin, go dtáinig Neimheadh mac Agnomain, mic Paimp, mic Tait, mic Seara, mic Srú, mic Easrú,


p.174

mic Fraimint, mic Fathachta, mic Magog, mic Iafeth, d'á háitiughadh. Óir is do chlainn Mhagog gach gabháil d'ár' ghabh Éire iar ndílinn. Ag Srú mac Easrú scaras Partholón agus Clanna Neimheadh re' raile; agus ag Seara scaraid Fir bolg, Tuatha Dé Danann, agus mic Míleadh. Agus is Scoitbheurla do bhí ag gach cineadh dhíobh. Is follus sin as an uair táinig Ioth mac Breogáin i n-Éirinn; óir is tré Scoitbheurla do labhair féin agus Tuatha Dé Danann re' raile, agus adubhradar gurab do shliocht Mhagog iad, leath ar leith. Adeir drong eile gurab do shliocht an mhic do fhágaibh Partholón thoir (Adhla a ainm) do Neimheadh. Is é raon i n-ar' ghabh Neimheadh ag teacht i n-Éirinn dó, ó'n Scitia ar an bhfairrge gcaoil atá ag teacht ó'n aigéan d'á ngairthear Mare Euxinum, is í is teora idir an leath thiar-thuaidh do'n Asia agus an leath thoir-thuaidh do'n Eoraip; agus ar an roinn thiar-thuaidh do'n Asia atáid Sléibhte Riffe, do réir Pomponius Mela, i gcomhroinn na caol-mhara do luaidheamar agus an aigéin tuaisceartaigh. Tug láimh ndeir do Shléibhte Riffe, go ndeachaidh 'san aigéan budh thuaidh; agus láimh chlí do'n Eoraip go ráinig i n-Éirinn. Ceithre longa deug agus fiche líon a chobhlaigh, agus deichneabhar agus fiche i ngach loing díobh.

Starn, Iarbhoinel Fáidh, Ainninn, agus Fearghus Leithdhearg, anmanna ceithre mac Neimheadh.


p.176

Ceithre loch-mhadhmanna i n-Éirinn i n-aimsir Neimheadh, eadhon, Loch m-Breunainn ar Magh n-Asail i n-Uibh Nialláin, Loch Muinreamhair ar Magh Sola i Laighnibh: i gcionn deich mbliadhan iar rochtain Éireann do Neimheadh, ro ling Loch Dairbhreach agus Loch Ainninn ar Maigh Mór i Mídhe. Óir an tan do clasadh feart Ainninn, is ann do ling Loch Ainninn. Is do dhearbhadh gurab i n-aimsir Neimheadh ro mhuidhsiod na locha so, do rinneadh an rann so:—

    1. Ceithre locha fo linn lóir
      Do bhrucht tar Fhodhla bhfíor-mhóir:—
      Loch Dairbhreach, Loch m-Breunainn mbinn,
      Loch Muinreamhair, Loch n-Ainninn.

Is túsga do eug bean Neimheadh i n-Éirinn ioná Ainninn,— Mácha a hainm; agus an dara bliadhain deug iar dteacht i n-Éirinn dóibh, fuair an Mhácha so bás; agus fá híse ceudmharbh Éireann iar dteacht Neimheadh innte. Agus is uaithe ainmnighthear Árd Mácha, óir is ann do hadhnaiceadh í. Do tógbhadh dá ríoghráith le Neimheadh i n-Éirinn, eadhon Ráith Chinneich i n-Uibh Nialláin, agus Ráith Ciombaoth i Seimhne. Ceithre mic Mhadáin Mhuinreamhair d'Fhomhórchaibh do thógaibh Raith Chinneich i n-aon ló, Bog, Robhog, Ruibhne, agus Rodan a n-anmanna: agus do mharbh Neimheadh ar a bhárach iad i san maidin, i n-Daire Lighe, d'eagla go gcinnfidís ar thógháil na rátha arís; agus do hadhnaiceadh ann sin iad.

Ro sleachtadh dá mhaigh deug a coill le Neimheadh i n-Éirinn, eadhon, Magh Ceara, Magh Neara, Magh Cúile Toladh, Magh Luisg i g-Connachtaibh, Magh Tochair i d-Tír


p.178

Eoghain, Leacmhagh 'san Múmhain, Magh m-Breasa i Laighnibh, Magh Lughadh i n-Uibh Tuirtre, Magh Seiriodh i d-Teathbha, Magh Seimhne i n-Dál nÁruidhe, Magh Muirtheimhne i m-Breaghaibh, agus Magh Mácha i n-Oirghiallaibh.

Do bhris Neimheadh trí catha ar Fhomhórchaibh, eadhon, loingsigh do shliocht Chaim ro thriall ó'n Aifric; táinig ar teitheadh go hoiléanaibh iarthair Eorpa, agus do dhéanamh gabháltais dóibh féin, agus ar teitheadh ré sliocht Seim d'eagla go rachadh aca orra, a los na mallachta do fhágaibh Noe ag Cam ó' dtángadar, ionnus gur mheasadar, ó bheith i n-imchian uatha, iad féin do bheith innill ó smacht sleachta Seim: go dtángadar, uime sin, go h-Éirinn, gur briseadh na trí catha reamhráidhte orra; eadhon, cath Sléibhe Bádhna, cath Ruis Fraocháin i g-Connachtaibh, i n-ar' thuit Gann agus Geanann, dá thaoiseach na bh-Fomhórach, agus cath Murbhuilg i n-Dál Riada, eadhon, an Rúta, áit i n-ar' thuit Starn mac Neimheadh le Conaing mac Faobhair a Leitheadh Lachtmhaighe. Do chuir fós cath Cnámhrois i Laighnibh, mar ar' cuireadh ár bhfear Éireann um Artur mac Neimheadh, eadhon, mac rugadh i n-Éirinn dó; agus um Iobcán mac Stairn mic Neimheadh. Gidheadh, is le Neimheadh ro briseadh na trí catha so for Fhomhórchaibh, amhail dearbhaid na rainn seo síos:—

    1. Do bhris Neimheadh,—niamhdha a neart,—
      Ro sáitheadh a leacht, dar liom,
      Gann agus Geanann dia ghreis,
      Attrochair leis, ceann a gceann.

    2. p.180

    3. Geanann re Neimheadh ba sgíth
      A leacht fríth, ga leacht is mó
      Le Starn mac Neimheadh anall
      Torchair Gann, agus ní gó.
    4. Cath Murbhuilg, é ró chuir,
      Go ro-dluigheadh, ro ba dúr;
      Do mhuidh re Neimheadh na n-arm,
      Gion go dtáinig Starn ar gcúl.
    5. Re cath Cnámhrois, do bhí an-all,
      Is mór ann do chíorbhadh cnis;
      Artúr, Iobcán torchair ann
      Acht gidh ann ar Gann do bhris.

Iar sin fuair Neimheadh bás do thámh i n-Oiléan Árda Neimheadh, i g-Crích Liatháin 'san Múmhain, d'á ngoirthear Oiléan Mór an Barraigh: agus dá mhíle do dhaoinibh i maille ris, idir fhear agus mnaoi.

Baoi daoirse agus dochraide mór as a haithle sin ar chlainn Neimheadh ag Fomhórchaibh, ag díoghailt na gcath do bhris Neimheadh orra. Morc, iomorro, mac Deileadh, agus Conaing mac Faobhair, ó' ngairthear Tor Conaing i n-imeal Éireann thuaidh, ag a raibhe loingeas, agus iad 'na gcómhnuidhe i d-Tor Conaing, d'á ngairthear Toirinis, ag tabhach cíosa ar chlannaibh Neimheadh: agus ba hé méid an chíosa soin dá dtrian clainne, eatha, agus bleachta fear n-Éireann do thiodhlacadh dóibh gacha bliadhna Oidhche Samhna go Magh g-Céidne idir Drobhaois agus Éirne. Is uime gairthear Magh gCéidne dhe, ar a mhionca do beirthí an cháin gus an Magh gceudna.

Do bhí tuilleadh daoirse ag Fomhórchaibh ar chlannaibh Neimheadh, eadhon, trí lán-sluaisde as gach aoin-teallach i


p.182

n-Éirinn, d'uachtar bainne, do mhin cruithneachta, agus d'im, do bhreith go Morc agus go Conaing go Toirinis; agus ban-mhaor d'á ngairthí Liagh, ag tabhach na cána soin seachnóin Éireann gonadh do'n cháin sin do ráidheadh an rann so:—
    1. An cháin sin ro cumadh ann,
      Trí liacha nocha lán-ghann;
      Liach uachtair bainne bleachta,
      Is liach mine cruithneachta,
      An treas fiach,—linne ba lonn,—
      Liach ime uaisde d'annlann.

Gabhais, tra, fearg agus loinne fir Éireann tré thruime an chiosa agus na cána soin, ionnus go ndeachsad do chathughadh ris na Fomhórchaibh. Is aire do gairthí Fomhóraigh dhíobh, eadhon, ó n-a mbeith ag déanamh fóghla ar muir: Fomhóraigh .i. fomhuiribh.

Bhadar, tra, trí deagh-laoich ag Clannaibh Neimheadh 'san ionbhuidh seo, eadhon, Beothach, mac Iarbhoineoil fháthaigh mic Neimheadh; Fearghus Leithdhearg mac Neimheadh; agus Earglan mac Beoáin mic Stairn mic Neimheadh, go n-a dhá bhráthair, eadhon, Manntán agus Iarthacht: agus ba hé a líon, triocha míle ar muir, agus an uimhir cheudna ar tír, amhail foillsigheas an rann so:—

    1. Trí fichid míle, —modh nglé,—
      Ar tír agus ar uisge;
      Is é líon lodor ó a dtoigh,
      Clanna Neimheadh do'n toghail.

Ro toghladh an tor ann sin, agus tuitis Conaing go n-a chlainn le clannaibh Neimheadh. Iar sin tug Morc mac Deileadh lucht trí bhfiche long ó'n Afraic go Toirinis, go


p.184

dtug cath do chlannaibh Neimheadh, gur comhthuitsiod leath ar leith, agus gur báitheadh gach aon ná'r marbhadh dhíobh, acht Morc agus beagán d'á bhuidhin do ghabh sealbh an oiléin; óir níor mhothuighsiod an fhairrge ag teacht fútha re dúire an chathuighthe, ionnus nach teurna do chlannaibh Neimheadh (an mhéid do bhí 'san gcathughadh so dhíobh) acht lucht aon-bháirce i n-a raibhe triocha tréin-fhear, um triar taoiseach, eadhon, Simeon Breac mac Stairn mic Neimheadh; Iobáth mac Beothaigh mic Iarbhoineoil Fáidh, mic Neimheadh, agus Briotán Maol, mac Fhearghusa Leithdheirg mic Neimheadh, amhail adeir an rann:—
    1. Acht aon-bhárc go n-a lucht lór,
      Ní theurna dhíobh, líon a slógh,
      Simeon, agus Iobáth bil,
      Is Briotán Maol, 'san loing sin.

Iar dteacht ó'n gcoinbhliocht sin dóibh, is í comhairle ar ar' chinnsiod, triall a h-Éirinn do theitheadh ré hanbhroid na bh-Fomhórach. Bhádar seacht mbliadhna ag a n-ullmhughadh re hucht na heachtra so, agus ullmhuighthear loingeas leis gach taoiseach dhíobh, agus téidhid foireann do'n droing táinig le Neimheadh i n-Éirinn, agus d'á shliocht, leis gach fear do na taoiseachaibh reamhráidhte; agus anaid drong díobh d'á n-éis i n-Éirinn, eadhon, deichneabhar laoch do fhágbhadar ag gabháil ceannais an iarmhoir do chlannaibh Neimheadh do fhágsad fa mhóghsaine na bh-Fomhórach ag a háitiughadh go haimsir Fear m-Bolg.

Téid taoiseach do'n triar thuas [go bhfoirinn leis], mar atá, Simeon Breac mac Stairn, do'n Ghréig, eadhon, go Tracia; is ann bhádar fo dhaoire, agus is uaidh tángadar Fir Bolg, amhail adéaram d'á éis so.


p.186

Téid an dara taoiseach, eadhon, Iobáth mac Beothaigh, i gcríochaibh tuaiscirt na h-Eorpa; agus adeirid drong re seanchus gurab go ‘Boetia’ do chuaidh: is uaidh do shíolsad Tuatha Dé Danann.

Téid an treas taoiseach, eadhon, Briotán Maol go bhfoirinn leis go Dobhar agus go h-Iardhobhar i dtuaisceart Alban, gur áitigh féin agus a shliocht 'na dhiaidh ann. Is é líon cobhlaigh bhádar na taoisigh seo clanna Neimheadh ar an eachtra so, idir loing, báirc, curachán, agus naomhóig, triocha ar chéad ar mhíle eathar.

Acht cheana, do bhí Briotán Maol, mac Fhearghusa Leithdheirg, mic Neimheadh, agus a lorg, ag áitiughadh tuaiscirt na h-Alban go ndeachadar Cruithnigh, eadhon Picti, a h-Éirinn d'áitiughadh Alban i n-aimsir Éireamhóin. Adeir Cormac naomhtha mac Cuileannáin i n-a Shaltair, gurab ó Bhriotán gairthear Britannia do'n oiléan d'á ngairthear Breatain Mhór indiu; agus atá seanchus Éireann teacht leis air sin, amhail adeir an duain darab tosach Adhamh athair sruith ár slógh, mar a n-abair:—

    1. Luidh Briotán tar muir, gan mheirg,
      Mac fial Fhearghusa leith-dheirg;
      Breathnaigh uile, buaidh go mbloidh,
      Uaidh, gan ghaoi, ro gheinsiodar.
Tig úghdar eile leis air sin mar a n-abair:—
    1. Briotán Maol, mac na flatha,
      Saor an sliocht-rámh tar sreatha,
      Mac an Leithdheirg do'n Leagmhoigh
      Ó' dtád Breathnaigh an bheatha.


p.188

Is córaide a mheas sin do bheith fírinneach, nach inmheasta gurab ó Brutus gairthear í: óir dámadh uaidh, is cosmhail gurab ‘Brutania’ do gairfidhe dhi; agus fós is mó do múchadh a hainm le clainn Brutus, do réir Monomotensis, mar go dtug Laegrus mac Brutus Laegria d'ainm ar an mír ráinig é féin do'n Bhreatain; Camber, an dara mac do Brutus tug Cambria mar ainm ar an mír ráinig é féin di; agus Albanactus an treas mac do Brutus tug Albania d'ainm ar a chuid féin do'n chrích cheudna.

Dála an iarmhair do chlannaibh Neimheadh, do fhuirigh ag áitiughadh Éireann d'éis na dtaoiseach soin; bhádar ag a gcomhmbuaidhreadh ag Fomhórchaibh ó aimsir go haimsir, go rochtain do shliocht Shimeoin Bric mic Stairn mic Neimheadh i n-Éirinn ó'n n-Gréig. Seacht mbliadhna deug ar dhá chéad ó theacht do Neimheadh i n-Éirinn go dteacht Fhear m-Bolg innte, amhail dearbhas an rann so:—

    1. Seacht mbliadhna deug is dá chéad
      Re a n-áireamh, ní hiomairbhrég,
      Ó tháinig Neimheadh a n-oir,
      Tar muir go n-a mhór-mhacaibh
      Go dtángadar clanna Stairn
      As an n-Gréig uathmhair, athghairbh.

An t-ochtmhadh alt.

Do ghabháil Fhear m-Bolg ann so

Iar mbeith do shliocht Simeoin Bric [mic Stairn mic Neimheadh] 'san n-Gréig, eadhon, Tracia, amhail adubhramar, ro fhásadar gur bho líonmhar an lucht do bhí ann díobh. Gidheadh,


p.190

do chuirsiod Greugaigh daoirse agus dochraide mhór orra, eadhon, a mbeith ag tochailt na talmhan, ag tógbháil úire, agus ag a hiomchar i mbolgaibh nó i sacaibh leathair re a gcur ar chreagaibh cloch, go beith 'na húir ionthorthaigh dhi. Ghabh atuirse mór agus miosgais re Greugaibh iad tre san mbroid a rabhadar aca: agus leis sin ro comhairligheadh aca an dochraide sin d'fágbháil. Gabhaid cúig míle le chéile dhíobh iar gcinneadh ar an gcomhairle sin dóibh, agus do-ghníd bárca do na bolgaibh, nó do na tiachaibh leathair a mbídís ag tarraing na húire: nó is iad loingeas rígh Greug do ghadsad amhail adeir Cin Droma Sneachta, go dtángadar ar a n-ais go h-Éirinn an sliocht so Simeoin Bhric mic Stairn i gcionn seacht mbliadhan ndeug ar dá chéad d'éis Neimheadh do ghabháil Éireann.

Ag so na taoisigh bhádar orra an tan soin, eadhon, Sláinghe, Rughruidhe, Gann, Geanann, agus Seanghann, eadhon, cúig mic Deala, mic Lóich, mic Teachta, mic Triobuait, mic Othoirb, mic Goistean, mic Oirtheachta, mic Simeoin, mic Argláin, mic Beoáin, mic Stairn, mic Neimheadh, mic Aghnamain, &c. A gcúigear ban sin, Fuad, Eudar, Anust, Cnucha, agus Liobhra, a n-anmanna: agus is dóibh do ráidheadh:—

    1. Fuad, bean Shláinghe —ní cam libh
      Eadar, bean do Ghann go ngail,
      Anust, bean Sheangháin na sleagh,
      Cnucha, fa bean Gheanoinn ghloinn
      Liobhra bean Rughruidhe ar ród,
    2. &c.

Cúig míle líon an tslóigh táinig leo; deich longa fichead ar chéad ar mhíle, idir loing, báirc, curachán, agus


p.192

naomhóig, áireamh a loingis, amhail foillsighid na rainn seanchusa so i n-ár ndiaidh:—
    1. Deich longa fichead ar chéad,
      Agus míle—nocha brég—
      Is é líon táinig a n-oir,
      Sláinghe maith go n-a slóghaibh
    2. Rob iomdha Fir Bolg, gan bréig,
      Ag toigheacht dóibh as an n-Gréig;
      Maith dream nachar malla amach,
      Nochar bho cranda an cobhlach.
    3. Dia ceudaoin do chuadar siar,
      Tar muir dtroimleathain d-Toirrian;
      Reimhios trí lá ar bhliadhain bháin,
      Go riachtadar go h-Easpáin:
    4. As sin dóibh go h-Éirinn áin,
      Seoladh iongar a h-Easpáin:
      Méte ann ó chách gan a chleith,
      Reimhios trí dtráth for a deich.
Rannaid an cúigear taoiseach so Éire i gcúig rannaibh eadarro, amhail adeir an rann so:—
    1. Cúig taoisigh i dtús an tsluaigh.
      Rannsad i gcúig Banbha mbuain;
      Geanann, Rughruidhe, réim glé,
      Gann, Seanghann, agus Sláinghe.

Do ghabh Sláinghe (ó ráidhtear Innbhear Sláinghe ag Lochgarman, sóisear na clainne) cúigeadh Laighean ó Innbhear Colptha ag Droicheadátha go Cumar na dtrí n-Uisge, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Gann ó Chumar na dtrí n-Uisge go Bealach Chonglais, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Seanghann ó Bealach Chonglais go Luimneach, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Geanann cúigeadh Chonnacht, ó Luimneach go Drobhaois, agus míle líon a shluaigh. Gabhais Rughruidhe


p.194

cúigeadh Uladh, eadhon, ó Drobhaois go Droicheadátha, agus míle líon a shluaigh.

Is do na taoiseachaibh seo go n-a bhfoirnibh gairthear Fir Bolg, Fir Domhnann, agus Gaileoin. Fir Bolg, iomorro, ó na bolgaibh leathair do bhíodh aca 'san n-Gréig, ag iomchar úire d'á cur ar leacaibh loma go ndéandaois mágha míonscothacha fó bhláth dhíobh. Fir Domhnann ó na doimhne do thochlaidís i n-úir re n-a hiomchar d'Fhearaibh Bolg. Gaileoin, tra, ó na gáibh ro hainmnigheadh iad; do bhrígh gurab iad do bhíodh a n-arm ag cosnamh cháich an tan do bhídís ag déanamh a bhfeadhma; agus ó na gáibh nó ó na sleaghaibh fá hairm dhóibh ro hainmnigheadh iad.

Tuig, a léaghthóir, gurab aon ghabháil [do rinne an cúigear mac sin Deala], agus gurab i n-aoin sheachtmhain tángadar i n-Éirinn, [mar atá] Sláinghe Dia Sathairn i n-Innbhear Sláinghe, Gann agus Seanghann an Mháirt iar sin i n-Iorrus Domhnann, Geanann agus Rughruidhe an Aoine as a haithle, i d-Trácht Rughruidhe. Ar Shláinghe go n-a mhuinntir do beirthear Gaileoin. Ar Ghann agus ar Sheanghann go n-a muinntir do beirthear Fir Bolg; agus ar Gheanann agus ar Rughruidhe do beirthear Fir Domhnann. Agus adeirid cuid do na seanchadhaibh gurab i n-Innbhear Domhnann (i n-iarthuaidh re cúigeadh Chonnacht) tángadar an dias so i dtír go dtrian an tsluaigh, agus gurab uatha gairthear Innbhear Domhnann: gidheadh, gairthear Fir Bolg go coitcheann díobh uile. Sé bliadhna deug ar fhichid fad flaitheasa Fhear m-Bolg ar Éirinn; agus níor ghabh neach


p.196

d'ár' gaireadh ainm áirdrígh i n-inis rómpa; gonadh d'á dhearbhadh sin do rinneadh an rann so i n-ár ndiaidh:—
    1. Sé bliadhna dég is dá dheich,
      Fir Bolg ós Banbha d'éin-leith,
      Go toighiocht Tuatha Dé do'n dream,
      Gor ghabhsad uile Éirinn.

An naomhadh alt.

Do na céid ríoghaibh ro ghabh flaitheas Éireann; agus do gach righ 'na ndiaidh d'ár ghabh í, do réir oird na n-aimsear agus na ngabháltas, ann so síos.

Do ghabh Sláinghe mac Deala mic Lóich flaitheas Éireann bliadhain, go bhfuair bás i n-Dionn Righ, d'á ngairthear Dumha Sláinghe: agus dob' éisidhe céid rí Éireann riamh; agus fós ba hé ceud mharbh Éireann d'Fhearaibh Bolg é.

Do ghabh Rughruidhe mac Deala mic Lóich ríoghacht Éireann dá bhliadhain, gur thuit i san m-Brugh ós Bóinn.

Do ghabh Gann agus Geanann ríoghacht Éireann ceithre bliadhna, gur eugsad do thámh i bh-Fréamhainn Mídhe.

Do ghabh Seanghann an ríghe cúig bliadhna, gur thuit le Fiachaidh Ceinnfhionnán.

Do ghabh Fiachaidh Ceinnfhionnán mac Stairn mic Rughruidhe mic Deala mic Lóich an ríghe cúig bliadhna, gur thuit le Rionnal mac Geanainn mic Deala mic Lóich. Ceinn-fhionna do bhíodh ar fhearaibh Éireann re n-a linn: is aire ro hainmnigheadh Ceinnfhionnán de.

Do ghabh Rionnal ríoghacht Éireann sé bliadhna, gur thuit le Foidhbghein mac Seanghainn mic Deala mic Lóich.


p.198

Do ghabh an Foidhbghein seo an ríghe ceithre bliadhna go dtorchair le h-Eochaidh mac Eirc i Maigh Muirtheimhne.

Do ghabh Eochaidh mac Eirc mic Rionnail mic Geanainn an ríghe deich mbliadhna. Ní raibhe fearthain ná doinionn re a linn, ná bliadhain gan meas agus toradh. Is i n-a aimsir do cuireadh eugcóir agus aindligheadh Éireann ar gcúl, agus do horduigheadh dlighthe dearbhtha dearsgnaighthe innte. Do thuit an t-Eochaidh seo le trí macaibh Neimheadh mic Badhraoi (Ceasarb, Luamh, agus Luachra a n-anmanna) i gcath Maighe Tuireadh. Is é an t-Eochaidh seo fá rí Fhear m-Bolg ré dteacht Tuaithe Dé Danann i n-Éirinn. Is í fá ríoghan dó, Taillte inghean MhadhmóirEaspáine, agus i d-Tailltinn do hadhnaiceadh í, gonadh uaithe ro hainmnigheadh Taillte. Nuadha Airgeadlámh fá rí an tan soin ar Thuathuaibh Dé Danann. Is imchian baoi an cath so Maighe Tuireadh ag a chur idir an dá rígh reamhráidhte. Gidheadh do briseadh ar Eochaidh agus ar Fhearaibh Bolg fa dheoidh, gur marbhadh Eochaidh agus go dtorchair céad míle d'á mhuinntir ó Mhaigh Tuireadh go Tráigh Eothuile. I san gcath so do beanadh a lámh do Nuadha Airgeadlámh, go raibhe ag a léigheas seacht mbliadhna, gur cuireadh lámh n-airgid air, gonadh de ro hainmnigheadh Nuadha Airgeadlámh dhe.

An beagán d'Fhearaibh Bolg teurna as an gcath so, do chuadar ar teitheadh ré Tuathaibh Dé Danann, gur háitigheadh riu Árainn, Íle, Reachrainn, Inse Gall, agus iomad oiléan ar cheana, agus do chomhnuigh siad ionnta go haimsir na gcúigeadhach do bheith i bhflaitheas Éireann gur dhíbirsiod na Cruithnigh, eadhon Picti, as na hoiléanaibh sin iad, go


p.200

dtángadar d'fhios Chairbre Niadh Fir, rí Laighean, go bhfuairsiod fearann ar ghabháltas uaidh. Gidheadh, baoi do throime a gcíosa go ná'r fhéadsad a fhulang. Tiaghaid as sin d'fhios Meadhbha agus Oiliolla, go dtugadar fearann dóibh, gonadh í sin imirce mac n-Ughmhóir. Aonghus mac Ughmhóir fá flaith orra thoir. Is uatha ainmnighthear na fearainn i n-ár' ghabhsad comhnuidhe i n-Éirinn, mar atá Loch Cime ó Chime Ceithircheann, Rinn Thamain i Meadhruidhe, Loch Cútra, Rinn m-Beara Molinn, Dún Aonghusa i n-Árainn, Carn Conaill, i g-crích Aidhne, Magh n-Aghar mic Ughmhóir an fhileadh, Druim n-Asail, Magh Maoin mic Ughmhoir, Loch UairUar] mic Ughmhóir. Agus do ghabhsad dúinte [agus inseadha] mar an gceudna i n-Éirinn, gur díbreadh re Coingculainn, re Conall Cearnach, agus re h-Ultaibh ar cheana iad. Ní háirimhthear rátha do thógbháil, locha do thomhaidhm, náid mágha do bhuain a coilltibh i bhflaitheas bh-Fear m-Bolg. Adeirid drong re seanchus gurab díobh na trí haicmeadha so fil i n-Éirinn nach do Gaedhealaibh, eadhon, Gabhraidhe Shuca i g-Connachtaibh, Uí Thairsidh i gcrích Ua bhFailghe, agus Gaileoin Laighean. Is iad sin imtheachta Fhear m-Bolg, do réir an tseanchaidhe, Thanuighe eolaigh Uí Mhaoilchonaire, i san duain darab tosach an rann so:
    1. Fir Bholg bhádar sonna seal,
      I n-Inis mhóir mac Míleadh;
      Cúig taoisigh tángadar ann,
      Atá liom iul a n-anmann.


p.202

An deachmhadh alt.

Do ghabháil Thuaithe Dé Danann ann so

Ar shliocht an treas taoisigh do shliocht Neimheadh do chuaidh ar eachtra a h-Éirinn iar dtoghail Thuir Conaing, mar atá Iobáth mac Beothaigh, atáid Tuatha Dé Danann; agus is é áit i n-ar háitigheadh riu do réir droinge re seanchus i m-Boetia i dtuaisceart Eorpa. Adeirid drong eile gurab i gcrích Ateniensis, mar a bhfuil cathair na h-Aithne d'ááitigheadar. Tuig, a léaghthóir, gurab san gcrích do'n Ghréig ré' ráidhtear Achaia do réir Pomponius Mela atá Booetia agus cathair na h-Aithne; agus gurab ann d'fhoghluim siad a ndraoidheacht agus a gcéarda go beith cliste i ngach céird gheintlidhe dhóibh.

Tárla mu'n am soin go dtáinig cobhlach mór ó chrích na Siria, do dhéanamh cogaidh ar lucht críche Ateniensis go mbíadh cathughadh laitheamhail eadorra; agus an drong do marbhtaoi do na h-Ateniensis is iad bhíodh ar a bhárach ag cathughadh re lucht na Siria. Tré dhraoidheacht Tuaithe Dé Danann do-ghníthí an siabhradh soin: óir do chuiridís deamhna is na corpaibh ceudna d'á dtoghluasacht. Agus mar thugadar lucht na Siria sin d'á n-aire, téidhid do dhéanamh comhairle re n-a ndraoi féin. Ráidhis an draoi riu, faire do chur ar láthair nó ar ionad an ármhaigh, agus cuaille do bhior caorthainn do sháthadh tré mheidhe gach mairbh do bhíodh ag aitheirghe


p.204

chuca, agus má's deamhna do-ghníodh a gcoirp do thoghluasacht go gclaochluidhfithí i gcrumhaibh fo cheudóir de sin iad; agus damadh é a n-aithbheodhadh dá ríribh do-ghníthí, nach géabhdaois na coirp truailleadh ná claochlódh chuca. Tigid lucht na Siria do chur an chatha ar a bhárach, agus maoidhtear rompa, agus sáithid na cleatha caorthainn tré sna marbhaibh amhail ro ráidh an draoi riu, agus do rinneadh crumha dhíobh do láthair; agus lingid lucht na Siria fótha iar sin d'á n-óirleach.

Dála Thuaithe Dé Danann, mar do chonncadar lucht na Siria ag buadhughadh ar lucht na críche, triallaid ar a n-eagla d'aon bhuidhin as an gcrích sin, agus ní dhearnadar comhnuidhe go rángadar do chrích Lochlonn, eadhon, Fionn-Lochlonnaigh, mar atá lucht na Noruegia, mar a bhfuairsiod fáilte ó lucht na críche ar iomad a n-ealadhan agus a n-ilchéard. Is é fá taoiseach orra 'san am soin, Nuadha Airgeadlámh mac Euchtaigh mic Edarláimh do shliocht Neimheadh. Fuaradar, iomorro, ceithre cathracha re bheith ag múnadh aosa óig na críche sin ionnta. Anmanna na gcathrach ann so: Fáilias, Gorias, Finias, agus Murias. Cuirid Tuatha Dé Danann ceithre saoithe do theagasg na n-ealadhan agus na n-ilchéard baoi aca d'ógaibh na tíre i sna cathrachaibh sin: Semias i Murias, agus Arias i bh-Finias, agus Úrus i n-Gorias, agus Morias i bh-Fáilias. Iar mbeith sealad d'á n-aimsir dóibh i sna cathrachaibh seo, triallaid go tuaisceart Alban, go mbádar seacht mbliadhna ag Dobhor agus ag Iardobhor. Bhádar


p.206

ceithre seoid uaisle aca tugsad as na cathrachaibh sin, mar atá, cloch buadha ó Fháilias; is di gairthear an Lia Fáil: [Agus is í do ghéimeadh fa gach rígh Éireann re mbeith ag a thogha dóibh go haimsir Chonchubhair, agus is do'n chloich sin gairthear i Laidin Saxum fatale. Is uaithe fós gairthear Inis Fáil d'Éirinn; conadh uime sin do rinne seanchaidhe d' áirithe an rann so:—
    1. An chloch atá fám' dhá sháil,
      Uaithe ráidhtear Inis Fáil;
      Idir dhá thráigh thuile thinn,
      Mágh Fáil uile ar Éirinn.]
Ainm eile dhi Cloch na Cinneamhna; óir do bhí i gcinneadh do'n chloich seo, cibé háit i n-a mbeidheadh, gurab duine do Chineadh Scoit, eadhon, do shíol Mhíleadh Easpáine, do bheidheadh i bhflaitheas na críche sin, do réir mar léaghtar ag Hector Boetius i stáir na h-Alban. Ag so mar adeir:—
    1. Cineadh Scoit, saor an fine,
      Mun ba breug an fháisdine,
      Mar a bhfuighid an Lia Fáil,
      Dlighid flaitheas do ghabháil.

Iar n-a chlos do Chineadh Scoit an bhuaidh seo do bheith ar an gcloich, iar ngabháil neirt Alban d'Fhearghus mór mac Earca, agus iar n-a chur roimhe rí Alban do ghairm de féin, cuiris fios i ndáil a dhearbhráthar Muircheartach mac Earca (do shíol Eireamhóin) fá rí Éireann an tan soin, d'á iarraidh air an chloch so do chur chuige re suidhe uirre, re hucht ‘rí Alban’ do ghairm de. Cuiris Muircheartach an chloch chuige, agus do gaireadh ‘rí Alban’ de ar an gcloich gceudna, agus fá héisidhe céid rí Alban do Chineadh Scoit: agus bíodh go


p.208

dtugthaoi ríogha Alban ar chuid do Chruithneachaibh, eadhon, na Picti, sul do ríoghadh Fearghus, ní raibhe aon rí iomlán díobh, gan bheith fó chíos agus fó chánaigh ag ríoghaibh Éireann ó aimsir go haimsir: agus go háiridhe ó aimsir Éireamhóin mic Míleadh i leith, ler' cuireadh na Picti d' áitiughadh na h-Alban as Laighnibh (amhail adéaram i bhflaitheas Éireamhóin) go flaitheas an Fhearghusa so. Dála na cloiche, baoi aca amhlaidh sin sealad aimsire diaidh i ndiaidh go ráinig d'á éis sin go Sacsain, go bhfuil ann anois 'san gcathaoir i n-a ngairthear rí Sacsan, iar n-a tabhairt as Albain go haimhdheonach as mainistir Scón; agus an céid Eadbhard, rí Sacsan tug leis í, ionnus gur fíoradh tairrngire na cloiche sin i san rígh seo againn anois, eadon, an céid rí Séarlus, agus i n-a athair an rí Séamus (táinig do Chineadh Scoit, mar atá, do shliocht Mháine mic Chuirc mic Luighdheach, táinig ó Éibhear mac Míleadh Easpáine), d'ár' ghabhadar gairm ríogh na Sacsan ar an gcloich reamhráidhte.

An dara seod tugsad Tuatha Dé Danann i n-Éirinn an tan soin, eadhon, an claidheamh do chleachtadh Lúgh Lámhfhada, agus a Gorias tugadh é. An treas seod, eadhon, an tsleagh do bhíodh ag an Lúgh gceudna re haghaidh comhloinn, agus a Finias tugadh í. An ceathramhadh seod, coire an Dághdha: ní theidheadh dámh diomdhach uaidh, agus a Murias tugadh. Ag so laoidh as Leabhar Gabhála d' áirithe do shuidhiughadh ar na neithibh ceudna ['san duainse i n-ár ndiaidh]:—

    1. Tuatha Dé Danann na séd suim,
      Áit a bhfuaradar foghluim,
      Rángadar a saoidheacht slán,

      p.210

      A ndraoidheacht, a ndiabhaltán.
    2. Iarbhoinél fionn, fáidh go bhfeibh,
      Mac Neimheadh mic Agnomáin,
      D'ár' mhac baoth Beothach beartach,
      Fá laoch leothach láinfeartach;
    3. Clanna Beothaigh, beodha a mbládh,
      Rángadar sluagh niadh neartmhar,
      Iar sníomh is iar dtuirrsi dtroim,
      Líon a loingse go Lochlainn.
    4. Ceithre cathracha clú ceart,
      Gabhsad i léim go rói-neart,
      Do chuirdís comhlonn go cas
      Ar fhoghluim, ar fhinneolas.
    5. Fáilias agus Gorias glan,
      Finias, Murias na mór-ghal,
      Do mhaoidheamh madhmann amach,
      Anmanna na mór-chathrach.
    6. Morias agus Euras árd,
      Arias, Simias síor-gharg—
      A ngarmann is luadh leasa—
      Anmann suadh na saoir-leasa.
    7. Morias file Fáilias féin,
      Euras i n-Gorias, maith méin;
      Simias i Murias, dionn deas,
      Arias file fionn Finias.
    8. Ceithre haisgeadha leo anall,
      D'uaislibh Tuaithe Dé Danann:—
      Claidheamh, cloch, coire cumadh,
      Sleagh re haghaidh árd-churadh;
    9. Lia Fáil a Fáilias anall,
      Do gheiseadh fó rígh Éireann;
      Claidheamh lámha Lógha luidh
      A Gorias, rogha rochruidh;
    10. A Finias, tar fairrge i bhfad,
      Tugadh sleagh Lógha ná'r lag;
      A Murias, maoin adhbhal, oll,
      Coire an Daghdha na n-árd-ghlonn.

    11. p.212

    12. Rí neimhe, Rí na bhfear bhfann,
      Rom' aince, Rí na ríghreann,
      Flaith, 'ga bhfuil fulang na bhfuath,
      Agus cumhong na gcaomh-thuath.

Iomthusa Thuaithe Dé Danann, iar gcaitheamh seacht mbliadhan dóibh i dtuaisceart Alban, tángadar i n-Éirinn; agus iar dteacht i dtír dóibh, Luan Béaltaine, i dtuaisceart Éireann loisgid a longa, gonadh, d'á dhearbhadh sin, do rinneadh an rann so:—

    1. Do loisg gach laoch dhíobh a loing
      Ó do riocht Éire adhmhoill:
      Do budh gleo trom ag a chor
      Ceo na long ag a losgadh.

D'á éis sin cuirid ceo draoidheachta i n-a dtimcheall feadh trí lá go ná'r léir d'aon duine d'Fhearaibh Bolg iad, go rángadar Sliabh an Iarainn. Cuirid as sin teachta uatha go h-Eochaidh mac Eirc agus go maithibh Fhear m-Bolg d'iarraidh ríoghachta Éireann nó catha tar a ceann. Comhmórthar uime sin cath Mhaighe Tuireadh theas idir Fhearaibh Bolg agus Tuatha Dé Danann, gur briseadh an cath ar Fhearaibh Bolg, agus gur marbhadh céad míle dhíobh do réir mar adubhramar thuas.

Deich mbliadhna fichead ó chath Mhaighe Tuireadh theas go cath Mhaighe Tuireadh thuaidh, mar adeir an rann:—

    1. Deich mbliadhna fichead, ro feas,
      Ó chath Mhoighe Tuireadh theas.
      Go cath Mhoighe Tuireadh thuaidh.
      I n-ar thuit Balar an mhór-shluaigh.


p.214

Adeirid drong re seanchus gurab ó'n triar mac rug Danann, inghean Dealbhaoith, eadhon, Brian, Iuchar, agus Iucharbha, eadhon, triar do chlainn Dealbhaoith mic Ealathan mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, mic Tait, mic Tabhairn, mic Enna, mic Bathaigh, mic Iobaith, mic Beothaigh, mic Iarbhoineoil Fháidh, mic Neimheadh, gairthear Tuatha Dé Danann, do bhrígh go rabhadar an triar reamhráidhte coimh-dhearsgnaighthe a's sin i gcéardaibh geintlidhe, gur thoil leis na tuathaibh seo ag a rabhadar dée do ghairm díobh, agus iad féin d'ainmniughadh uatha. Ag so rann deismireachta ag a dheimhniughadh gurab iad an triar so na trí Dée Danann, amhail adeir an duain darab tosach Éistigh a eolcha gan on &c.:—

    1. Brian, Iucharbha, is Iuchar ann,
      Trí dée Tuaithe Dé Danann;
      Marbh iad ag Mana os muir meann,
      Do láimh Lógha, mic Eithneann.

Is ó'n Danann, fá mháthair do'n triar so, gairthear dá chích Dhanann do'n dá chnoch bhfuil i Luachair Dheaghaidh i n-Deas Mhúmhain. Adeirid araile gurab uime gairthear Tuatha Dé Danann díobh, do bhrígh gurab i n-a dtrí ndrongaibh do bhádar ar an eachtra so da ndeachsad a h-Éirinn. An cheud drong díobh, d'á ngairthear Tuath, do bhíodh ar leisg uaisle agus ceannais féadhna: ionann, iomorro, ‘tuathach’ agus ‘tighearna’, amhail is ionann ‘tuath’ agus ‘tighearnas’. Is córaide sin do chreideamhain, mar do beirthear dá bhantuathaigh ar Bheuchuill


p.216

agus ar Dhanainn, do bhí 'na mbaintighearnaibh aca: gonadh d'á chur sin i gcéill atá an rann so:—
    1. Beuchuill agus Danann dil,
      Fá marbh an dá bhantuathaigh;
      Feasgor a ndraoidheacht fo dheoigh,
      Le deamhnaibh odhra aieoir.

An dara drong d'á ngairthí dée, mar atáid a ndraoithe, is uime sin adeirthí na trí Dée Danann ris an triar thuas. Is uime do gairthí dée dhíobh ar iongantas a ngníomh ndraoidheachta. An treas drong d'á ngairthí Danann, eadhon, an drong do bhíodh re dánaibh nó re céardaibh, óir is ionann dán agus céard.

An t-aonmhadh halt deug.

Do ghabhlughadh na droinge fá huaisle do Thuathaibh Dé Danann ann so síos

Eochaidh Ollathar, eadhon, an Daghdha, Oghma, Eallóid, Breas, agus Dealbhaoith, cúig mic Ealathain, mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, mic Tait, mic Tabhairn, mic Enna, mic Báthadh, mic Iobáth, mic Beothaigh, mic Iarbhuineoil Fháidh, mic Neimheadh, mic Aghnomoin.

Manannán mac Allóid, mic Ealathan, mic Dealbhaoith.

Sé mic Dealbhaoith mic Oghma, Fiachaidh, Ollamh, Iondaoi, Brian, Iuchar, agus Iucharbha.

Aonghus, Aodh, Cearmad, agus Mídhir, ceithre mic an Dághdha.

Lúgh mac Céin mic Dianchecht mic Easairg mic Néid mic Iondaoi.


p.218

Goibhneann [an gabha], Creidhne [an céard], Dianchecht [an liaigh], Luchtaine [an saor], Coirbre an file mac Tara mic Tuirrill.

Beigreó mac Coirbre Chaitchinn mic Tabhairn.

Fiachaidh mac Dealbhaoith agus Ollamh mac Dealbhaoith.

Caichér agus Neachtain dá mhac Namhat mic Eochaidh ghairbh mic Duachdoill.

Siodhmall mac Cairbre chruim, mic Ealcmhair, mic Dealbhaoith.

Éire agus Fódhla agus Banbha, trí hingheana Fhiachach, mic Dealbhaoith, mic Oghma. [Eirnin inghean Eadarláimh, máthair na mban sin.]

Bádhbh, Mácha, agus Móirríoghan a dtrí baindée.

Danann agus Beuchuill an bhantuathaigh, agus Brighit bainfhile.

Ag na bantuathaibh seo bhádar an dá ríoghdhámh, eadhon agus Meann a n-anmanna: is uatha ainmnighthear Mágh Feimhin i san Mumhan. Is aca fós baoi Triath-rí-thorc ó ráidhtear Treitheirne Mumhan.

[Is Cridhinbhéal, Bruinne, agus Casmhaoil na trí cháinte.]

Is iad ro bhris cath Maighe Tuireadh thuaidh ar Fhomhórchaibh, agus [an] cath [roimhe sin i] Maighe Tuireadh theas ar Fhearaibh Bolg. I san gceud chath do beanadh a lámh do Nuadhait, agus a cheann i san gcath ndéidheanach.


p.220

An dara halt deug.

Do ríoghaibh Tuaithe Dé Danann ann so, agus d'fhad a bhflaithis ar Éirinn

Do ghabh Nuadha Airgeadlámh mac Euchtaig, mic Edarláimh, mic Ordan, mic Allaoi, mic Tait, mic Tabhairn, mic Euna, mic Iobáth, mic Beothaigh, mic Iarbhuineoil Fháidh, mic Neimheadh, ríoghacht Éireann triocha bliadhan, gur thuit i gcath Mhaighe Tuireadh thuaidh.

Do ghabh Breas mac Ealathan, mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, mic Tait, an ríghe seacht mbliadhna.

Do ghabh Lúgh Lámhfada mac Céin, mic Diancecht, mic Easairg bhric, mic Néid, mic Iondaoi, mic Allaoi, ríoghacht Éireann ceathracha bliadhan. Is é an Lúgh so d'orduigh Aonach Taillteann ó thús, mar chuimhniughadh bliadhna ar Tailltinn inghin Madhmóir, eadhon, rí Easpáine, fá bean d'Eochaidh mac Eirc, rí déidheanach Fhear m-Bolg, agus fá bean iar sin d'Eochaidh Garbh mac Duaich Doill, taoiseach do Thuathaibh Dé Danann. Is leis an mnaoi seo do hoileadh, agus do leasuigheadh Lúgh Lámhfada go beith ionairm dó; agus is mar chuimhniughadh onóra uirre-se d'orduigh Lúgh cluitheadha Aonaigh Taillteann, cóigdhís ré Lúghnasadh, agus cóigdhís d'á héis, i gcosmhaileacht an chluithe d'á ngairthí ‘Olimpiades’; agus is ó'n gcuimhne sin do-ghníodh Lúgh, gairthear Lúghnasadh do'n cheud lá do challuin ‘August’, eadhon, násadh nó cuimhniughadh Lúgha, [ar a bhfuil Féil Geibheann Pheadair indiu: agus do thuit le Mac Coill i g-Caondruim.]§


p.222

Do ghabh an Daghdha Mór mac Ealatha, mic Dealbhaoith, mic Néid ríoghacht Éireann deich mbliadhna ar thrí fhichid, [agus do éag 'san Bhrugh do gháibh cró an urchair do theilg Ceithlionn air i gcath Mhaighe Tuireadh. Eochaidh Ollathar ainm díleas an Daghdha]§.

Do ghabh Dealbhaoth mac Oghma Griain Éigis, mic Ealathan, mic Dealbhaoith, mic Néid an ríghe deich mbliadhna, gur thuit le Fiachaidh mac Dealbhaoith.

Do ghabh Fiachaidh mac Dealbhaoith, mic Ealathan an ríghe deich mbliadhna, gur thuit le h-Eoghan i n-Árd m-Bric.

Do ghabhsad trí mic Chearmada Milbheoil mic an Daghdha, eadhon, Mac Cuill, Mac Cécht, agus Mac Gréine a n-anmanna, ríoghacht Eireann triocha mbliadhan; agus adeirid drong re seanchus gurab roinn tréanach do rónsad ar Éirinn, amhail adeirthear i san rann so:—

    1. Gidh Éire iolar míle,
      Rannaid an tír a dtreidhe;
      Airigh uill na n-echt n-uaille,
      Mac Cuill, Mac Cécht, Mac Gréine.

Gidheadh, ní roinn tréanach do bhí eadorra, acht sealuidheacht flaithis, eadhon, gach re mbliadhan ag gach aon díobh ar uainibh, amhail adubhramar thuas i n-anmannaibh na críche seo, [agus is i gcath Thaillteann do thuiteadar a dtriar]§. Is uime do gaireadh na hanmanna so do'n triar ríogh soin, do bhrígh gurab Coll, Cécht, agus Grian fá déé adartha dhóibh. Coll, iomorro, fá dia do Mhac Cuill, agus Eathúr a ainm díleas, agus Banbha a bhean. Mac Cécht, tra, Cécht a dhia, Teathúr a ainm, agus Fódhla a bhean. Mac Gréine, iaramh, Grian a dhia, Ceathúr a ainm, agus Éire a bhean.


p.224

Oirbsean ainm díleas Mhanannáin: is uaidh ráidhtear Loch n-Oirbsean. Óir an tan do tochladh a fheart, is ann do mhoidh an loch fó thír. Is d'fhoillsiughadh an neith seo, do rinneadh na roinn seo síos:—

    1. Eathúr árd fo fuair miodh, garg an fear,
      Coll a dhia, ua an Daghdha 'nar dubh, Banbha a bhean;
      Teathur teann, trén a throid, gér a ghreith,
      Fódhla a bhean mór-n-écht ro druidh, Cécht ro chreid;
      Ceathúr caomh, caomh a lí,fá saor é;
      Éire a bhean, bean fhial í, Grian a dhé.
      Mhanannáin mac Lir ó'n loch, ro sír sreath,
      Oirbsean a ainm, iar gcéd gcloth ég adbhath.

Do réir Saltrach Chaisil, is trí bliadhna teasta do dhá chéd, fad flaithis Tuaithe Dé Danann ar Éirinn. Tig an rann so leis sin:—

    1. Seacht mbliadhna nóchad is céd—
      An t-aireamh sin nocha brég,
      Do Thuaith Dé Danann go ngus
      Ar Éirinn i n-árdfhlaitheas.

An treas alt deug.

Do bhunadhas Chlainne Míleadh, d'á n-imtheachtaibh, agus d'á ndálaibh, d'á ngeinealaigh, agus do gach toisg d'á dtárla dhóibh ó Fhéinius Farsaidh anuas go gabháil Éireann dóibh, ann so síos.

Ionnus, iomorro, go dtiocfadh linn bunadhas cinidh Scoit do lorgaireacht go préimh, eadhon, go Iafeth: an dias mac is oirrdhearca do bhí ag Iafeth, mar atá, Gomer agus Magóg.


p.226

Cuiridh Maoise i san deachmhadh caibidil do Ghenesis, mar a ndéin craobhsgaoileadh ar shliocht Iafeth, eadhon, go rabhadar trí mic ag Gomer, mar atá, Ascenez, Riphat agus Togorma: gidheadh, ní ainmnigheann go cinnte clann Mhagóg do réir a n-anmann. Thairis sin, do bhrígh gurab ar sheanchadhaibh cinidh Scoit atá d'fhiachaibh craobhsgaoileadh cinnte na n-uasal do ghein ó Mhagóg do leanmhain, agus go háirithe sleachta Fhéiniusa Farsaidh, cuirfeam síos ann so craobhsgaoileadh sleachta Mhagóg, do réir an Leabhair Gabhála d'á ngairthear Cin Droma Sneachta, agus sul táinig Pádraic i n-Éirinn do bhí an t-úghdar soin ann. Is eadh adeir, go rabhadar triar mac ag Magóg, mar atá, Báath, Iobáth agus Fáthachta. Ó Bháath táinig Féinius Farsaidh, sinnsear sleachta Ghaedhil: ó Iobáth tángadar Amazones, Bactriani agus Parti: ó Fháthachta táinig Partholón [do chéad ghabh Éirinn iar ndílinn]§, agus Neimheadh mac Agnomain, agus, d'á réir sin, Fir Bolg agus Tuatha Dé Danann [amhail adubhramar thuas i sna gabhálaib.]§ Is ar shliocht an Fháthachta so táinig Attila mór, do chuir Pannonia fa n-a smacht, agus baoi cian d'aimsir ag coimhmeasgadh flaithis na Rómha, do scrios agus do dhíbir Aquileia, agus tug iomad ruathar fó'n n-Gearmáin. Is ó'n Scitia fós, do shliocht Mhagóg do réir a mbunadhasa, Zeliorbes, rí na Hunnorum do bhí i gcogadh ar Iustinian Impir. Is ó'n Scitia, trá, tángadar Langobardi, Hungari agus Goti uile. Is ó'n Scitia, mar an gceudna, Dauni ó ráidhtear Daunia 'san Iotáile, agus is é ainm na tíre sin indiu, Apulia. Is ó'n Scitia fós tángadar na Túrcaigh. Cá dtáim ris? adeir Bucananus, lorgaire seandachta

p.228

craobhsgaoilidh an domhain ar aithris Epiphanius gur ghabhadar lucht na Scitia árdfhlaitheas go grod i ndiaidh dílinne, agus go raibhe a bhflaitheas ar marthain go hanfhlaitheas na Babilóine. Adeirid na húghdair ceudna gurab ó'n Scitia dogheibhdís na críocha eile reachta agus dlighthe agus orduighthe, agus fós gurab iad céid chineadh do thionsgain bheith onórach d'éis dílinne iad. Adeir Joannes Boemus 'san naomhadh caibidil do'n dara leabhar ro scríobh do bheusaibh an uile chinidh, ná'r' clódh lucht na Scitia le hárdfhlaitheas ar bioth. Adeir Josephus gurab Magógai ghairid na Greugaigh do lucht na Scitia. Adeir Joannes Nauclerus go dtángadar daoine ar shliocht na Scitia lé' ndéarnadh gníomha rómhóra. Bíodh a fhiadhnaise sin ar Herodotus, 'san gceathramhadh leabhar, mar a n-abair gur dhíbreadar lucht na Scitia Darius rí na Persia as an Scitia go maslaightheach. Bíodh, mar an gceudna, a fhiadhnaise ar Justin i n-a stáir, mar a nochtann d'árrachtas na ngníomh do rónsad lucht na Scitia; ag so briathra an úghdair seo: Do bhádar, (ar sé), do ghnáth lucht na Scitia gan cúmhacht coigcríoch do bhuain riu, ná do bhreith a mbuadh: do dhíbirsiod go maslaightheach Darius rí na Persia as an Scitia; do mharbhsad Círus go líon a shluaigh; do léirscriosadh leó Zopiron taoiseach sluaigh Alexander Mhóir go n-a shluagh; do chualadar neart na Rómhánach, agus níor mhothuigh siad riamh é. {Scythae ipsi perpetuo ab alieno imperio aut intacti aut invicti mansere: Darium regem Persarum turpi a Scythia submovere fuga; Cyrum cum omni exercitu trucidarunt; Alexandri magni ducem Zophyron a pari ratione cum copiis universis deleverunt; Romanorum audivere sed non sensere arma.}’’

As na briathraibh seo is iontuigthe gurab mór an chalmacht agus an chródhacht do bhí i bhfoirinn na Scitia go haimsir an úghdair seo.

Adeir Policronicon i san seachtmhadh caibidil deug ar fhichid do'n chéid leabhar gurab ó'n bhfocal so ‘Scitia’ gairthear


p.230

Scoit do shliocht Ghaedhil Ghlais, agus go bhfios dam ní córa Gaill do thabhairt ar an droing atá ag áitiughadh i n-Éirinn anois, d'á ngairthear Gaill, [ó Ghallia]§, eadhon, ó'n bhFrainc do réir a mbunadhasa, ioná Scoit do thabhairt ar Ghaedhealaibh ó Scitia ó' dtángadar féin do réir a mbunadhasa: agus is uime sin gairthear Greugaigh Sciti do shliocht Fáthachta mic Magóg do ghabh flaitheas i n-Gotia, i d-Tracia agus i n-Achaia, [mar atá Partholón mac Searra go n-a threabhaibh]§, Neimheadh, mac Agnomain, ó' ráidhtear Clanna Neimheadh, Fir Bolg, agus Tuatha Dé Danann, do bhrígh gurab ó'n Scitia do réir a mbunadhasa iad uile: agus measaim gurab uime gairthear Scoit go cinnte do shliocht Ghaedhil mic Niuil mic Féiniusa Farsaidh d'á ráinig árdfhlaitheas na Scitia, agus d'á shliocht 'na dhiaidh, agus gurab é Niul mac tánaise Féiniusa, agus nach fuair comhroinn críche ar bioth, amhail fuaradar comhmbráithre Féiniusa críocha as ar' hainmnigheadh iad féin agus a sliocht. Uime sin d'orduigh Niul d'á shliocht, iad féin d'ainmniughadh as an Scitia, agus Scoit do thabhairt [d'ainm] orra do shior, do bhrigh nach raibhe fearann ar bith 'na sheilbh; agus ná'r fhágaibh a athair acht sochar na n-ealadhan agus na n-ilbheurla mar inmhe aige, iar bhfágbháil ríoghachta na Scitia gan roinn ag Neanual, an mac fá sine ioná Niul.


p.232

An ceathramhadh halt deug.

Ag so síos fo leith go cinnte do'n fhíor-bhun ór' fhásadar aicme Ghaedhil, agus d'á n-imtheachtaib go teacht do Mhacaibh Míleadh i n-Éirinn.

Adeirid cuid do na húghdaraibh Laidne, gurab mac do Argus nó do Cecrops do ghabh flaitheas Argivorum Gaedheal; gidheadh, ní féidir sin do bheith fírinneach, do bhrígh go n-abair S. Augustin gur b' é am do thionnsgain flaitheas na droinge sin an tan rugadh Iacob, i gcionn dá bhliadhan deug agus fiche ar cheithre chéad d'éis dílinne; agus fós, do réir an úghdair cheudna, nach raibhe flaitheas a shleachta sin ar bun acht cúig bliadhna deug ar dhá chéad, agus d'á réir sin, gurab i gcionn seacht mbliadhan ar trí fichid ar sé céad d'éis dílinne do críochnuigheadh flaitheas na haicme sin. Acht cheana, ní féidir sin do bheith fírinneach agus a rádh gurab ó ArgusCecrops do thiocfadh Gaedheal, óir adeir Hector Boetius i stáir na h-Alban, agus fós Leabhair Gabhála Éireann uile gurab re linn Mhaoise do bheith 'san Éigipt i gceannas Clainne Israel do bhí Gaedheal 'san Éigipt. Adeirid, iomorro, na Leabhair Gabhála gurab fo'n am soin rug Scota, inghean Pharao Cincris Gaedheal do Niul mac Féiniusa Farsaidh mic Baath mic Magóg; agus is é am fa'r thionnsgain Maoise ceannas feadhna do dhéanamh ar Chlannaibh Israel 'san Éigipt, i gcionn seacht mbliadhan ndeug agus ceithre fichid ar seacht gcéad, ionnus do réir an áirimh aimsire sin go raibhe tuairim trí chéad bliadhan agus cúig bliadhna agus dá fhichid re a gcois, ó aimsir ArgusCecrops go rugadh Gaedheal, agus, d'á réir sin, níor bh'féidir a bheith 'na mhac ag Argus nó ag Cecrops dó.


p.234

Cibé adéaradh gurab ó'n n-Gréig do ghluais Gaedheal do'n Éigipt, agus gurab uime adeirthear gurab ó'n Scitia do chuaidh do'n Éigipt, do bhrígh gurab ó thalamh Cetim (mar shaoileas úghdar d' áirithe) do thriall, agus, d'á réir sin, go n-abair gurab ionann Scitia agus iath na sceach: ‘iath’, iomorro, an tan tuigthear ar son an fhocail seo ‘fearonn’ é, bídh 'th' nó 'dh' 'na dheireadh, mar atáid iath nó iadh, gidheadh, an tan scríobhthar an focal so, Scitia, ní bhí 'c' i n-a lár mar badh cóir 'na shamhail do chomhfhocal, agus fós, ní bhí 'th' nó 'dh' i n-a dheireadh: agus, d'á réir sin, ní fhuil acht baramhail gan barántas a mheas gurab ionann Scitia, do réir sanasáin Gaedhilge, agus talamh na sceach.

Is lag, mar an gceudna, an suidhiughadh ar Ghaedheal do theacht ó'n n-Gréig do réir a bhunadhasa, a rádh go mbíodh chosmhaileas ag sliocht Ghaedhil, i mbeusaibh, i nósaibh, agus i gcluithidhibh re Greugaibh, agus, uime sin, go n-aibeorthaoi gurab ó Ghreugaibh tángadar. Óir gach gabháltas táinig i n-Éirinn d'éis dílinne, acht Fine Gaedheal agus Clanna Neimheadh amháin, is ó'n n-Gréig tángadar, [mar atá Partholón ó Mhigdonia, Fir Bolg ó'n Tracia agus Tuatha Dé Danann ó'n Achaia; mar a bhfuil Beotia agus Cathair na h-Aithne,]§ do réir mar d'fhoillsigheamar thuas i n-a ngabháltas fo seach ainm gach áite as ar' thriallsad i n-Gréig.


p.236

Ar an adhbhar soin, gion go rabhadar na nóis nó na beusa úd na n-Greugach ag Fine Gaedheal ré dteacht i n-Éirinn dóibh, dob' fhéidir leó a bhfóghluim ó iarmhar Fhear m-Bolg agus Tuatha Dé Danann, do bhí rómpa i n-Éirinn; agus a bhfágbháil ar aithidhe ag a sliocht d'á n-éis, gion go rabhadar féin 'san n-Gréig riamh, ná Gaedheal, ná neach eile d'á dtáinig rómpa.

{Volume 2}

p.2

Foras Feasa ar Éirinn

Liber primus (ar leanamhain).

XV.

Ag so síos do dhálaibh Féiniusa Farsaidh seanathair Ghaedhil go teacht tar a ais ó Mhaigh Seanáir dó agus go bhfuair bás.

Ar mbeith d'Fhéinius Farsaidh 'n-a rígh ar an Scitia do mheas bheith go rói-eolach sna hilbhéarlaibh tar éis an choimhmheasctha tarla cian roimhe sin ar na teangthaibh ag tor na Baibiolóine do bhí dá thógbháil tré uabhar ré ré dá fhichid bliadhan ag Nemroth go n-a ranntaibh. Óir sul táinig an coimhmheascadh soin ar na teangthaibh ag an tor, is aoin teanga amháin choitcheann do bhí ag na daoinibh uile do bhí ar marthain aca ó Ádhamh anuas. Agus is é ainm ghairmeas an Leabhar Gabhála dhi Goirtighern, amhail adeir an file:

    1. Gortighern ainm an bhéarla
      Do bhí ag mac Dé deagheargna,
      Agus ag síol Ádhaimh uair,
      Ré gcumhdach an tuir Neamhruaidh.
Agus is é ainm ghairmid ughdair na Laidne dhi lingua humana .i. an teanga dhaonna. Gidheadh ar mbeith ag tógbháil an tuir do Nemroth go n-a bhráithribh mar tháinig coimhmheascadh ar a dteangthaibh da dtoirmeasc ó chríochnughadh an tuir do tionnscnadh leo tré uabhar, do beanadh an teanga dhaonna fuaradar ó Ádhamh dhíobh, an líon do bhádar ag tógbháil an tuir. Gidheadh do an sí ag Éibhear mac Sáile agus ag a threibh ionnus gur hainmnigheadh uaidh í; mar go dtugadar Eabhra uirre ó Éibhear. Ar n-a chlos iomorro d'Éibhear gurab é adhbhar fá rabhadar ag tógbháil an tuir ar tí iad féin do chaomhna ar an dara dílinn do bhí i

p.4

dtairrngire do theacht ar na daoinibh— do mheasadar nach biadh an dara dílinn ní-sa aoirde ioná an chéiddílinn agus do chuireadar rompa an tor do dhéanamh chomh hard soin go nach roichfeadh an dílinn go na hárusaibh uachtaracha do bhiadh ann, agus da réir sin go bhféadfadaois na huaisle do bhí orra bheith go hinnill ionnta gan baoghal na díleann— agus mar do chualaidh Éibhear gurab é sin fáth fá rabhadar ag tógbháil an tuir, adubhairt nach tiubhradh congnamh dhóibh agus nach raibhe acht díomhaoineas dóibh-sean gliocas d'iarraidh i n-agaidh toile Dé do choimhlíonadh. Agus mar sin do dhealuigh riú gan chommaoin ar bith do thabhairt dóibh ré tógbháil an tuir; agus fós an tan táinig coimhmheascadh ar chách do fhágaibh Dia mar chomhartha buidheachais ar Éibhear an teanga dhaonna úd an tsinnsir go haonaránach aige féin is ag a threibh da éis.

Is é adhbhar iomorro is mó fá ndeachaidh Féinius Farsaidh go Maigh Seanáir mar aon ré n-a scoil mar cheannach ar bheith i bhfochair na druinge dar theanga dhíleas an Eabhra, ionnus go dtiocfadh dhe sin fíreolas forusta do bheith aige féin is ag a scoil san teangaidh Eabhra.

Dála Féiniusa, ar mbeith do rún aige bheith eolach sna hilbhéarlaibh, amhail a dubhramar, cuiris dá dheisciobal déag is trí fichid ar a chostas féin fá chríochaibh éagsamhla na dtrí rann-so don domhan do bhí ar áitiughadh an tan soin; agus tug orra anmhain amuigh seacht mbliadhna go bhfoghlamadh gach aon díobh teanga na críche 'n-a mbiadh féin an feadh soin. Agus i gcionn seacht mbliadhan tillid tar a n-ais go Féinius don Scitia; agus téid Féinius leo go Maigh Seanáir mar aon ré hiomad d'ógaibh na Scitia iar bhfágbháil an mhic fá sine aige .i. Neanúl i gceannas na Scitia, amhail adeir file d'áirithe san duain darab tosach, Canam bunadhas na n-Gaedheal:

    1. Do luidh Féinius as an Scitia
      For an sluaghadh;
      Fear oireadha eagnuidh eolach,
      Bruthmhar buadhach.

    2. p.6

    3. Ba haoinbhéarla baoi san domhan
      Mar do ghabhsad;
      Dá bhéarla déag is trí fichid
      Tan ro scarsad.
    4. Scol mhór la Féinius ag foghluim
      As gach eargna;
      Fear adhamhra eagnuidh eolach
      I ngach béarla.
Agus adeirid cuid do na seanchaidhibh gurab trí fichid bliadhan do bhí ó dhéanamh an tuir go dtáinig Féinius go n-a scoil adtuaidh ón Scitia go Maigh Seanáir, amhail adeir file d'áirithe san rann-so:
    1. Trí fichid bliadhan go mblaidh,
      Is eadh adféd gach seanchaidh,
      Go dtáinig Féinius adtuaidh,
      Iar gcumhdach an tuir Neamhruaidh.

Cuiris Féinius scola 'n-a suidhe ré múnadh na n-ilbhéarladh ar Maigh Seanáir san gcathraigh da ngairmeann Cin Droma Sneachta Eathéna, amhail adeir an file san rann-so síos:

    1. I Maigh Seanáir, iars an dtor,
      Ro tionóileadh an chéadscol,
      I gcathair Eathéna,
      Do fhoghluim na n-ilbhéarla.
Agus tionóilid aos óg na gcríoch do b'fhoigse dhóibh d'fhoghluim na n-ilbhéarladh uatha; agus is iad trí saoithe do bhí i n-airdcheannas na scoile sin Féinius Farsaidh féin ón Scitia, is Gaedheal mac Eathóir do shliocht Gomer ón n-Gréig, is Caoi Caoinbhreathach ón Iudea, nó Iar mac Neama, amhail adeir an file:
    1. Ag so anmanna na suadh,
      Atbhéar-sa ribh go róluath;
      Gaedheal mac Eathóir go n-ius,
      Iar mac Neama is Féinius.
Ag so mar adeir file oile:
    1. Féinius an saoi sreathach,
      Gaedheal is Caoi Caoinbhreathach;
      Triar do threibh scríbhinn na scol,
      Do lean d'fhíreing na n-ughdor.

p.8

Is iad an triar-so do scríobh i gcranntáibhlibh aibghitre na dtrí bprímhbhéarladh, mar atá Eabhra Gréigis is Laidean, do réir mar chuireas Ceannfaolaidh na foghluma síos é san Uraicheapt do scríobh sé i n-aimsir Choluim Chille. Adeir an t-ughdar céadna gurab é Nion mac Béil mic Nemroth fá hardfhlaith san domhan an tan soin. Adeir fós gurab fán am soin rugadh Niúl .i. mac tánaiste Féiniusa Farsaidh, is gur fhuirigh an Féinius céadna fiche bliadhan ós cionn na scoile mar cheannach ar an mac soin rugadh dó do bheith eolach sna hilbhéarlaibh.

Do bhrígh gurab i gcionn dá bhliadhan is dá fhichid do fhlaitheas Nion mic Béil adeirid drong ré seanchus do suidh eadh scol ar Maigh SeanáirFéinius Farsaidh, measaim gur chaith sé deich mbliadhna do fhlaitheas Nion mic Béil is deich mbliadhna da éis sin ar Maigh Seanáir sul do thill ón scoil don Scitia. Óir adeirid na seanchaidhe uile gurab fiche bliadhan do chaith ós cionn na scoile ré dteacht tar a ais dó. Measaim fós gurab i gcionn dá bhliadhan is dá fhichidh ar dhá chéad d'éis na díleann do suidheadh an scol lé Féinius ar Maigh Seanáir, do réir an áirimh aimsire do-ní Bellarminus 'n-a chroinic, mar a n-abair gurab é aos an domhain míle is ocht gcéad is sé bliadhna déag is dá fhichid an tan do thionnscain Nion mac Béil ardfhlaitheas do ghabháil.

Ionann sin do réir áirimh na n-Eabhraidheach leantar lé Bellarminus agus gurab dá chéad bliadhan d'éis díleann do thionnscain flaitheas Nion. Do bhrígh do réir na n-Eabhraidheach gurab míle is sé céad is sé bliadhna déag is dá fhichid do bhí ó thús domhain go dílinn; cuirthear leis sin dá bhliadhain is dá fhichid do fhlaitheas Nion do caitheadh sul do thionnscain Féinius an scol, ionnus da réir sin gurab i gcionn dá bhliadhan is dá fhichid ar dhá chéad d'éis na díleann do thionnscain í, agus gur chaith fiche bliadhan ós a cionn, mar atá na deich mbliadhna do bhí roimhe do fhlaitheas Nion is deich mbliadhna da éis.


p.10

Acht cheana i gcionn fhichead bliadhan tig Féinius tar a ais don Scitia is cuiris scola 'n-a suidhe innte is do rinne taoiseach do Ghaedheal mac Eathóir ós a gcionn. Is ann sin tug Féinius fá deara ar Ghaedheal an Ghaedhealg do chur i n-eagar is i n-ordughadh do réir mar atá sí 'n-a cúig codchaibh, mar atá Béarla na Féine, Béarla na bhFileadh, Béarla an Eadarscartha, Béarla Teibidhe is Gnáithbhéarla; agus a hainmniughadh go cinnte uaidh féin, da réir sin gonadh ó Ghaedheal mac Eathóir ghairmthear Gaedhealg di agus nach ó Ghaedheal Ghlas, amhail adeirid drong oile; agus fós is tré bháidh ré Gaedheal mac Eathóir tug Niúl mac Féiniusa Farsaidh Gaedheal ar a mhac féin rug Scota inghean Pharao Cincris dó, amhail adeir Ceannfaolaidh na Foghluma san Uraicheapt.

Gidheadh is ceist ar ughdaraibh créad ó bhfuil an focal-so Gaedheal. Adeir Becanus gurab ón fhocal-so goedin .i. goethin .i. uasal, is ón fhocal-so all .i. uile adeirthear Gaedheal .i. uasal uile; nó ón fhocal Eabhraidheach gadhal .i. mór, do bhrígh go raibhe Gaedheal mac Eathóir ré ndubhradh Gaedheal ar dtús mór i bhfoghluim is i n-eagna is ann sna teangthaibh. Gidheadh adeirid na seanchaidhe gurab uime ghairthear Gaedheal de ón gcomhfhocal-so gaoith dhil .i. grádh uightheoir na heagna. Óir is ionann gaoith is eagnaidhe agus is ionann dil is grádhach, amhail adeir an Gréigeach philosophos .i. grádhuightheoir na heagna ré duine eagnaidhe.

Dála Féiniusa Farsaidh ní haithristear do chloinn do bheith aige acht dias mac, mar atá Neanúl is Niúl, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Dá mhac ag Féinius, fíor dhamh,
      Neanúl is Niúl ba hághmhar;
      Rugadh Niúl ag an dtor thoir,
      Neanúl san Scitia sciathghloin.

Ar mbeith dá bhliadhain is fiche d'Fhéinius i bhflaitheas na Scitia, iar dtilleadh ó Mhaigh Seanáir dó, do thiomain, agus é


p.12

ré hucht bháis, flaitheas na Scitia do Neanúl an mac fá sine aige; is níor fhágaibh ag Niúl an mac fá hóige acht sochar na n-ealadhan is na n-ilbhéarladh do bhíodh aige 'ga seoladh do scolaibh coitcheanna na críche.

XVI.

Ag so síos do thriall Niuil don Éigipt ón Scitia agus da dhálaibh innte go bhfuair bás:

Sul laibheoram ar thriall Niuil ón Scitia don Éigipt, féach mar adeir Herodotus gurab ón m-Baibiolóin, táinig fios airde réaltann an taoibhe thuaidh is roinn na n-uaireann gus na Gréagaibh; agus adeir Solon nach raibhe fios seanchusa ag na Gréagaibh nó gur fhoghluimsiod ó lucht na Éigipte é. Adeir Iosephus san chéidleabhar da Sheanchus nach raibhe leitre ag na Gréagaibh go haimsir Homer. As na hughdaraibh-se is iontuigthe nach ón n-Gréig ré ráidhtear an Ghréig anois do chuaidh Isis ná neach oile do sheoladh na n-ealadhan do shliocht na Éigipte, acht Niúl mac Féiniusa Farsaidh do chuaidh ón Scitia do sheoladh na n-ealadhan ann. Agus cibé adéaradh nach túsca do bhí foghluim san Scitia, ór thriall Niúl, ioná san Éigipt, ní fíor dó é, do réir Polidorus san chéidleabhar ro scríobh De Rerum Inventoribus, mar a n-abair: Is fada an t-imreasan do bhí idir lucht na Éigipte is lucht na Scitia, agus san ghleic sin do chonnarcas, ar mbeith claoidhte do lucht na Éigipte, gur cianaosta lucht na Scitia ioná iad. {Magna diu inter Aegyptios et Scythas contentio fuit in quo certamine superatis Aegyptis Scythae antiquiores visi sunt.}’’

As so is iontuigthe gurab túsca do bhí seoladh is foghluim ag lucht na Scitia ioná ag lucht na Éigipte agus do bhrígh, do réir na n-ughdar thuas, gurab túsca do bhí foghluim san Éigipt ioná san Ghréig, ní hé Isis ón n-Gréig ná neach oile da shamhail do chuaidh ón n-Gréig do sheoladh scol don Éigipt acht Niúl mac

p.14

Féiniusa Farsaidh
ón Scitia rugadh ar Maigh Seanáir is tugadh suas i bhfoghluim ann san chéadscoil do suidheadh i gcrích na Baibiolóine, agus fá hí an chéadscol i ndiaidh choimhmheasctha na dteangtha san domhan, amhail adubhramar thuas.

Ar mbeith do Niúl aimsear imchian ag seoladh scol gcoitcheann san Scitia do chuaidh a chlú do leith eolasa is eagna fá na críochaibh i gcoitchinne, ionnus ar mhéid na tuarasgbhála do bhí air gur chuir Pharao CincrisÉigipte teachta 'n-a dháil 'ga iarraidh don Éigipt ré seoladh na n-ealadhan is na n-ilbhéarladh d'ógaibh na Éigipte. Do thriall Niúl don Éigipt mar sin, amhail adeir an file san rann-so do beanadh as an duain darab tosach, Canam bunadhas na n-Gaedheal:

    1. Rángadar scéala go Forann,
      Go méid ngreatha,
      Nél mac Féiniusa 'ga bhfuilid
      Béarla an bheatha.
Triallais iomorro Niúl lé teachtaibh Pharao don Éigipt, agus tug an rí fearann da ngairthear Capacyront (nó Campus Circit) láimh ré Muir Ruaidh dó; agus fós do phós a inghean féin ré ráidhtear ScotaNiúl, amhail adeir Giolla Caomháin san duain darab tosach: Gaedheal Glas ó dtáid Gaedhil:
    1. Do chuaidh san Éigipt iar soin,
      Go riacht Forann fortamhail;
      Go dtug Scota gan scéimh ngainn
      Inghean fhialghasta Fhorainn.

Iar bpósadh Scota do Niúl cuiris scola 'n-a suidhe ag Campus Circit do sheoladh na n-ealadhan is na n-ilbhéarladh d'ógaibh na Éigipte; agus is ann sin do rug Scota Gaedheal mac Niuil. Do féadfaidhe go gcuirfeadh neach éigin i n-iongantas cionnus budh éidir Niúl, an cúigeadh glún ó Iaphet, do bheith i gcomhaimsir ré Maoise ann, agus gurab seacht mbliadhna déag is cheithre fichid ar sheacht gcéad ó


p.16

dhílinn gus an am fár ghabh Maoise ceannas Chloinne Israel. Mo fhreagra ar sin, nach doichreidthe go mairfeadh Niúl iomad do chéadaibh bliadhan, óir do-gheibhdís na daoine ré fhada fán am soin; bíodh a fhiadhnaise sin ar Éibhear mac Sáile, an ceathramhadh glún ó Shéim anuas, do mhair cheithre bliadhna is trí fichid ar cheithre chéad, agus ar Shéim do mhair cúig céad bliadhan d'éis mar rugadh Arfaxad dó, amhail léaghthar san aonmhadh caibidil déag in Genesi; uime sin nach cuirthe i gconntabhairt go bhféadfadh Niúl marthain ón dara bliadhain is dá fhichid do fhlaitheas Nion mic Béil, amhail adubhramar, go haimsir Mhaoise. Agus fós is lughaide is ionchuirthe i n-iongantas an ré fuair Niúl agus go mbéaradh ar aimsir Mhaoise san Éigipt, ma's fíor an ní adeir Marianus Scotus mar go n-abair gurab i gcionn aoin bhliadhna déag ar fhichid ar thrí chéad d'éis díleann táinig coimhmheascadh na dteangthadh san Bhaibiolóin agus do réir mar adubhramar thuas gurab cian d'éis comhmbuaidheartha na Baibiolóine rughadh Niúl. Do réir a ndubhramar is inchreidthe ughdair seanchusa chinidh Scuit do leith aoise Niuil mic Féiniusa Farsaidh, agus go raibhe 'n-a fhior comhaimsire ag Maoise san Éigipt.

Dála Niuil ar mbeith ag áitiughadh ag Capacyront láimh lé Muir Ruaidh, agus ar mbeith do Ghaedheal ar n-a bhreith ó Scota, is ann sin do éalodar mic Israel ó Pharao is do thrialladar go bruach Mara Ruaidhe, go ndearnadar foslongphort láimh ré Capacyront mar a n-áitigheadh Niúl. Ar n-a chlos sin iomorro do Niúl, téid 'n-a ndáil da n-agallamh is da fhios cia do bhí ann. Tarla Aaron do leathtaoibh an tsluaigh air agus do innis scéala mac nIsrael is Mhaoise dhó agus na míorbhaile fiadhnaiseacha do imir Dia ar Pharao is ar a shluagh tré dhaoirse chloinne Israel. Do cheangail iomorro Niúl is Aaron cumann is caradradh ré chéile; agus do fhiafruigh Niúl do Aaron an rabhadar biadha náid lóinte aca; agus adubhairt fós an raibhe do chruithneacht is do mhaitheas aige féin go mbiadh uile ar a gcumas-san. Fá


p.18

buidheach Aaron de tríd sin. Táinig iomorro an oidhche iar soin, is téid Aaron go Maoise agus do innis dó na tairgsiona tug Niúl dó, agus fá buidheach Maoise is Aaron de tríd sin.

Iomthúsa Niuil ráinig go n-a mhuinntir féin iar sin, agus do innis dóibh mic Israel do bheith láimh riú; agus do innis gach ní do dhálaibh mac nIsrael dóibh. Agus an oidhche chéadna tarla nathair neimhe do Ghaedheal mac Niuil is é ag snámh, gur chréachtnuigh é, go raibhe i nguais bháis. Agus adeirid drong oile gurab ón bhfásach táinig da chréachnughadh 'n-a leabaidh. Adubhradar a mhuinntear ré Niúl an mac do bhreith i ndáil Mhaoise; agus beiris leis Gaedheal do láthair Mhaoise. Do rinne Maoise guidhe go Dia agus do tháith an slait do bhí 'n-a láimh ris an gcréacht gur shlánuigh mar sin é. Agus adubhairt Maoise an áit a mbiadh treabh bhunaidh an mhic sin, nach biadh brígh i nathair neimhe ann go bráth; agus atá sin follus ar Chreta, oiléan atá san n-Gréig mar a bhfuil cuid da shliocht, ní bhfuil nathair neimhe ann acht mar Éirinn. Agus tar ceann go rabhadar nathracha neimhe i n-Éirinn go teacht Phádraig, ní shaoilim go raibhe neimh ionnta; nó saoilim gurab do na deamhnaibh ghairmthear nathracha neimhe i m- Beathaidh Phádraig.

Adeirid cuid do na seanchaidhibh gur chuir Maoise glas ar an bhfleisc do bhí fá n-a láimh féin ar bhrághaid Ghaedhil, agus gurab uime sin ghairthear Gaedheal Glas de. Do bhíodh iomorro an tan soin fleasc fá láimh gacha taoisigh mar chomhartha ceannais feadhna, agus is uaidh sin adeirthear fleascach uasal ré ceann buidhne anois. Is da fhaisnéis gurab ó shnas na nathrach neimhe do lean do bhrághaid Ghaedhil ghairthear Gaedheal Glas de, is da fhoillsiughadh gurab é Maoise do fhóir é, atáid na rainn-se síos:

    1. Gaedheal Glas cionnus do rádh
      Ris in bhfear gcrithir gcomhlán?
      An ní ó bhfuil Gaedheal Glas,
      Is tearc ga bhfuil a sheanchas.

    2. p.20

    3. Dar fhothruigh ar an dtuinn dtréin
      Gaedheal mac Niuil go ndeighmhéin;
      Gur iadh an nathair 'n-a chneas,
      Níor bh'furus é do leigheas.
    4. An tí ghlas ní dheachaidh de
      Nó gur fhóir go maith Maoise;
      Is eadh thuigid eolaigh as
      Gonadh de atá Gaedheal Glas.
Adeirid drong oile gurab uime ghairthear Gaedheal Glas de ó ghlaise a airm is a éididh. Gurab uime sin do rinne file éigin an rann-so:
    1. Rug Scota mac do Niúl nár
      Ór chin mór gcineadh gcomhlán;
      Gaedheal Glas ainm an fhir
      Ó ghlaise a airm 's a éididh.
Agus is ón n-Gaedheal soin ainmnighthear Gaedhil uile; gonadh uime sin do rinne an file an rann-so:
    1. Féine ó Fhéinius atbearta,
      Brígh gan dochta;
      Gaedhil ó Ghaedheal Ghlas gharta,
      Scuit ó Scota.
Gidheadh adeirid drong oile gurab uime tugadh Scota ar mháthair Ghaedhil, do bhrígh gurab do chine Scuit ón Scitia athair Ghaedhil, agus gur nós aca na mná do shloinneadh o n-a bhfearaibh. Tuig nach í so an Scota fá bean do Ghalamh da ngairthear Mílidh Easpáinne agus rug seisear mac dó. Óir inghean Pharao Cincris fá máthair do Ghaedheal agus is aige do bhádar mic Israel i ndaoirse. An Pharao chéana darbh inghean bean Mhíleadh, fá hé an cúigeadh Pharao déag 'n-a dhiaidh sin é. Pharao Nectonibus fá hainm dó.

Iomthúsa Niuil iomorro adubhairt ré Maoise go mbiadh fala Pharao Cincris ris féin tré fháilte do thabhairt dó. ‘Maseadh,’ ar Maoise, ‘triall-sa linne, agus dá roicheam an tír do tharngair Dia dhúinn do-ghéabhair-se roinn di; nó madh maith leat, do-bhéaram loingeas Pharao ar


p.22

do chumas féin duit, agus éirigh ionnta ar muir go bhfeasair cionnus scarfam is Pharao ré chéile.’ Is í sin iomorro comhairle ar ar chinn Niúl. Do cuireadh trá míle fear n-armach i ndáil na long leis agus tugadh dó iad ar a chumas féin, agus téid ionnta go bhfacaidh gníomhradh an laoi ar n-a mhárach, mar atá oscladh na mara ré g-cloinn Israel, is a dluidheadh 'n-a ndiaidh ar Pharao is ar a shluagh, da mbáthadh, amhail adeir an file san rann-so do beanadh as an duain darab tosach: A dhuine nach creid iar gcóir:
    1. Seascad míle dhíobh da gcois,
      Caogad míle marcachois;
      Anfa mara Romhair Ruaidh
      Ros foluigh uile i n-aonuair.
Trí fichid iomorro míle coisidhe is caogad míle marcach a líon. Seacht gcéad is seacht mbliadhna déag is cheithre fichid i ndiaidh na díleann do báthadh Pharao, amhail adubhramar thuas. Ód chonnairc iomorro Niúl Pharao go n-a shluagh do bháthadh, do an féin san bhfearann gcéadna, óir ní raibhe eagla air ó do báthadh Pharao, agus do fhás a chlann is a shíol go beith ionairm dhóibh. I gcionn aimsire da éis sin fuair Niúl bás, is do ghabh Gaedheal is a mháthair an fearann. Rugadh iaramh mac do Ghaedheal san Éigipt .i. Easrú mac Gaedhil, agus i gcionn tréimhse 'n-a dhiaidh sin rugadh mac dó sin arís, Srú mac Easrú mic Gaedhil, agus do ghabhadar sin an fearann céadna agus do áitigh siad ann.

Dála shluaigh na Éigipte, iomorro, gabhais da éis sin Pharao Intuir flaitheas na n-Éigipte d'éis Pharao Cincris do bháthadh. Do gairthí cheana Pharao da gach rígh ro ghabh an Éigipt ó Pharao Cincris do báthadh san Muir Ruaidh go Pharao Nectonibus an cúigeadh rí déag i ndiaidh Pharao Cincris.

XVII.

Ag so síos don ionnarbadh do rinne Pharao Intuir ar shliocht Ghaedhil as an Éigipt.

Iomthúsa Pharao Intuir iar sin agus shluaigh na h-Eigipte ar mbeith tréan san tír dhóibh do chuimhnigheadar an tseanfhala do chlannaibh Niuil is d'fhine Ghaedhil .i. an cáirdeas do rónsad ré clannaibh Israel agus loingeas Pharao Cincris do bhreith leis do Niúl, an tan do éalodar mic Israel. Do commóradh uime sin cogadh leo i gcoinne aicme Ghaedhil gur hionnarbadh go haimhdheonach a h-Éigipt iad. Tig Tomas Ualsingham leis an ní sin i n- Ipodigmate mar a n-abair: Iar mbáthadh luchta na Éigipte, an drong don tír do mhair da n-éis do ruaigsiod duine uasal d'áirithe, Sciteadheach do bhí n-a chomhnuidhe eatorra, go nach géabhadh flaitheas ós a gcionn. Ar mbeith dó ar n-a dhíbirt go n-a threibh, táinig gus an Spáinn, mar ar áitigh sé iomad bliadhan agus mar a ndeachadar a shliocht i líonmhaireacht go mór, agus tángadar as sin go h-Éirinn. {Aegyptiis in Mari Rubro submersis, illi qui superfuerunt expulerunt a se quemdam nobilem Scyticum qui degebat apud eos ne dominium super eos invaderet; expulsus ille cum familia pervenit ad Hispaniam ubi et habitavit per annos multos et progenies ipsius familiae multae multiplicata est nimis et inde venerunt in Hiberniam.}’’

Bíodh a fhios agat, a léaghthóir, gurab é Srú mac Easrú mic Gaedhil an duine uasal-so agus nach é Gaedheal féin, gan chead do Hector Boetius, is fós gan chead do bharamhlaibh na nuaGhall scríobhas ar Éirinn shaoileas gurab é Gaedheal féin táinig don Spáinn. Óir do réir fhírinne sheanchusa na h-Éireann, darab cóir creideamhain san ní-se, is ann san Éigipt rug Scota, inghean Pharao Cincris, Gaedhal agus is innte do chomhnuigh go bhfuair bás; agus ní hón n-Gréig, mar adeirid drong oile, táinig, acht a athair darbh ainm Niúl táinig ón Scitia. Agus tar ceann go n-abair an t-ughdar-so do haithléaghadh againn gurab don Spáinn


p.26

táinig an duine uasal do luaidheamar, ní headh, acht don Scitia do chuaidh, agus is é an cúigeadh glún déag uaidh anuas da ngairthí Brátha mac Deaghátha ráinig don Spáinn ar dtús. Ag so suidheamh an tseanchaidh air gurab é Srú mac Easrú fá taoiseach ag triall ón Éigipt ar an eachtra so, amhail adeir Giolla Caomháin san duain darab tosach, Gaedheal Glas ó dtáid Gaedhil:
    1. Srú mac Easrú mic Gaoidhil,
      Ar seanathair sluagh-fhaoilidh;
      É do luidh fá dtuaidh ó a thoigh
      Ar fud mhara Ruaidh Romhoir.
    2. Lucht cheithre long líon a shluaigh
      Ar fud mhara Romhair Ruaidh;
      Thall i ngach cláradhbha is cead
      Cheithre lánamhna fichead.

Tuig, amhail adubhramar, gurab é Srú mac Easrú fá taoiseach san eachtra soin go rángadar go hoiléan Creta, go bhfuair bás ann sin, gur ghabh a mhac Éibhear Scot ceannas feadhna cáich go rochtain don Scitia dhóibh. Gonadh uime sin adeir ughdar d'áirithe gurab é Éibhear Scot fá taoiseach orra san turas soin agus gurab ón fhorainm do bhí air .i. Scot ghairmthear cine Scuit do Ghaedhealaibh. Ionann iomorro Scot do réir ughdair d'áirithe is saighdeoir. Óir ní raibhe 'n-a chomhaimsir fear bogha do b' fhearr ioná é, agus ón bhforainm sin ráinig é do slonnadh an sliocht táinig uaidh; agus do cleachtadh leo bogha mar arm ar aithris na sean gus an aimsir ndéidheanaigh leath istigh dar gcuimhne féin. Gidheadh ní leanfam baramhail an ughdair-se do bhrígh gurab í céadfaidh choithcheann na seanchadh gurab uime ghairthear cine Scuit do shliocht Gaedhil tré bheith ar dteacht ón Scitia dhóibh do réir a mbunadhasa.

Tuig, a léaghthóir, gurbh fear comhaimsire do Mhaoise Gaedheal, agus da réir sin go raibhe cheithre fichid bliadhan d'aois an tan do báthadh Pharao, agus go raibhe an ceathramhadh glún uaidh féin síos ar n-a bhreith mar atá Éibhear


p.28

Scot mac Srú mic Easrú mic Gaedhil sul do thrialladar mic Israel trés an Muir Ruaidh agus Maoise i gceannas feadhna ós a gcionn. Measaid drong do na seanchaidhibh gurab cheithre céad is dá fhichid bliadhan ó bháthadh Pharao san Muir Ruaidh go tigheacht chloinne Míleadh i n-Éirinn, agus da dhearbhughadh sin ag so mar adeir ughdar dhíobh san rann-so:
    1. Ceathracha is cheithre chéad
      Do bhliadhnaibh, ní hiomairbhréag,
      Ó do luidh Tuaith Dé, dearbh dhuibh,
      Tar muincheann mhara Romhair.
      Gur ghabhsad sceinn don Mhuir Meann
      Mic Míleadh i dtír n-Éireann.

Acht cheana do réir an áirimh do-ní an Leabhar Gabhála ní fhuil acht seacht mbliadhna déag teasta do thrí chéad ón tráth fár ghabh Maoise ceannas chloinne Israel san Éigipt go teacht chloinne Míleadh i n-Éirinn. Óir i gcionn seacht gcéad is seacht mbliadhan déag ar cheithre fichid d'éis díleann do ghabh Maoise ceannas mac nIsrael san Éigipt, agus do réir na haimsire do-bheir seanchus Éireann do Ghabhálaibh Éireann, is i gcionn míle ar cheitre fichid bliadhan d'éis díleann do ghabhadar mic Mhíleadh sealbh Éireann. Ag so mar adeir an Leabhar Gabhála gurab i gcionn trí céad bliadhan iar ndílinn táinig Parthalón, agus gurab trí chéad bliadhan do bhádar a shliocht i seilbh Éireann, agus gurab deich mbliadhna fichead do bhí Éire 'n-a fásach go teacht chloinne Neimhidh innte, agus gurab seacht mbliadhna déag ar dhá chéad fad flaitheasa na cloinne sin ar Éirinn, agus sé bliadhna déag ar fhichid do bhádar Fir Bolg i bhflaitheas, agus Tuatha Dé Danann trí bliadhna teasta do dhá chéad; agus ré cur an áirimh-se uile i n-aontsuim is cheithre fichid ar mhíle bliadhan an nuimhir iomlán do-níd ó dhílinn go tigheacht mac Míleadh i n-Éirinn. Agus dá bhféachtar an t-áireamh-so ris na seacht mbliadhnaibh déag is cheithre fichid ar sheacht gcéad do bhí ó dhílinn go barántas Maoise ar chloinn Israel,


p.30

is follus nach fuil ón am soin go teacht chloinne Míleadh i n-Éirinn acht seacht mbliadhna déag teasta do thrí céad, agus da réir sin gurab bréagach an chéadfaidh thuas adeir gurab i gcionn dá fhichid ar cheithre céad bliadhan d'éis mac nIsrael do dhul trés an Muir Ruaidh rángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn.

Adeirid drong ré seanchus gurab é raon 'n-ar ghabh Srú mac Easrú go n-a fhuirinn ar an Muir Ruaidh agus soir budh dheas san aigéan, láimh dheas ré Taprobana, is láimh chlé ris an Asia soir, agus láimh chlé timcheall budh thuaidh dhi, agus as sin go rinn Sléibhe Rife san leith thiar thuaidh don Asia, agus san chaolmhuir ó dheas scaras an Eoruip is an Asia ré chéile, agus as sin don Scitia. Gidheadh ní hé sin raon do ghabh Srú ag triall ón Éigipt don Scitia go lucht cheithre long is tríochad i ngach luing díobh; acht a bun srotha Níl ar Muir dTorainn go Creta ris a ráidhtear Candia aniú, áit ar chomhnuigh sé sealad aimsire go bhfuair bás ann agus 'n-ar fhágaibh cuid da shliocht diaidh i ndiaidh; gonadh da bhithin sin do réir ughdar an tseanchusa nach bí nathair neimhe i g-Creta acht mar Éirinn; agus triallaid as sin don Scitia agus Éibhear Scot 'n-a thaoiseach orra; agus gibé adéaradh nar bh'éidir dul ón Éigipt don Scitia i luing nó i n-eathar do réir na ronna do bhí ar an Scitia an tan soin, ní fíor do é, do bhrígh gur follus as gach aonstaruidhe thráchtas ar thuarasgbháil na gcríoch go bhfuil an t-innbhear da ngoirthear Tanais ag snighe go Muir Lárthalmhan agus an mhuir sin ag snighe gus an Éigipt mar a bhfuil sruth Níl; agus do réir na ronna do bhí ar an Scitia an tan soin áirmhighthear sruth Tanais ar aibhnibh na Scitia do réir sheanughdair bharántamhail Herodotus san cheathramhadh leabhar mar a n-abair: Sruth Tanais chomhroinneas an Asia ón Eoruip áirmhighthear é idir na srothaibh atá ag lucht na Scitia. {Tanais fluvius dividens Asiam ab Europa enumeratur inter flumina quae apud Scitas sunt.}’’

Agus ar rochtain don Scitia dhóibh tarla cogadh is coinbhliocht eatorra féin is a

p.32

gcomhmbráithre, mar atá sliocht Neanúil mic Féiniusa Farsaidh agus do bhí imreasan eatorra fá iomchosnamh na críche go dtarla d'Aghnón mac Táit, an cúigeadh glún ó Éibhear Scot anuas, a bhráthair féin, Reaflóir mac Rifill do shliocht Neanúil, do mharbhadh agus é 'n-a rígh ar an Scitia an tan soin, amhail adeir Giolla Caomháin san duain darab tosach: Gaedheal Glas ó dtáid Gaedhil:
    1. Reaflóir is Aghnón gan on,
      Seacht mbliadhna fá iomchosnomh;
      Go dtorchair Reaflóir go nglóir
      Do láimh áitheasaigh Aghnóin.

Don ionnarbadh do rinneadh ar sliocht Ghaedhil as an Scitia.

Iomthúsa chloinne Reaflóir mic Rifill, tarla dias mac aige, mar atá Neanúl is Rifill is tionóilid sluagh i gcoinne sleachta Gaedhil da n-ionnarbadh as an dtír uile; agus coimhthionóilid fine Ghaedhil is triallaid d'aonbhuidhin as an gcrích tré thír na g-Cíochloisceach da ngairthear Amazones go himeall mhara Caisp; is gabhaid loingeas ann sin go ndeachadar ar an muir amach gur ghabhadar tír i n-oiléan atá ar muir Chaisp áit ar comhnuighsiod feadh bliadhna; agus is iad fá taoisigh dóibh ar an eachtra soin Aghnón is Éibhear , dá mhac Táit mic Aghnamain mic Beodhamain mic Éibhir Scuit mic Srú mic Easrú mic Gaedhil.

Do bhádar triúr mac ag Aghnón ar an eachtra soin, mar atá Eallóit Láimhfhionn is Lámhghlas. Do bhádar dias mac ag Éibhear mac Táit, mar atá Caichér is Cing; agus fuair Aghnón bás san oiléan soin; agus triallaid cách i gcionn bliadhna as an oiléan soin lucht trí long, is trí fichid i ngach luing díobh, agus bean ag an treas fear díobh. Seisear taoiseach dhóibh ar an eachtra soin; go dtugadar ucht ar an gcaolmhuir atá ó mhuir Chaisp siar gus an bhfairrge gcaoil tig ón aigéan adtuaidh agus mar rángadar an mhuir sin


p.34

do éirigh anfadh orra gur seoladh i n-oiléan iad ré ráidhtear Caronia i Muir Phontic gur chomhnuighsiod bliadhain is ráithe ann; agus san oiléan soin fuair Éibhear mac Táit is Lámhghlas mac Aghnóin bás. Triallaid as soin, ceathrar taoiseach dóibh .i. Eallóit Láimhfhionn Cing is Caichér a n-anmanna, agus tarla murrdhúchainn ar an muir rompa is do chandaois ceol do na loingseachaibh do bhíodh ag triall tarsna go gcuirdís codladh orra is go lingdís féin orra da marbhadh; agus is é leigheas do rinne Caichér Draoi air sin, céir do leaghadh 'n-a gcluasaibh go nach gcluindís an ceol d'eagla codalta ris; mar sin dóibh gur ghabhadar cuan ag rinn Sléibhe Rife thuaidh; agus is ann sin do rinne Caichér fáistine dhóibh nar bh'ionadh comnuidhe dhóibh aonáit go rochtain Éireann dóibh, agus nach iad féin do roichfeadh í, acht a sliocht. Triallaid as sin go rángadar go Gotia agus tarla go raibhe mac oirdheirc ag Láimhfhionn da ngairthí Éibhear Glúinfhionn agus do chomhnuigheadar sliocht Gaedhil san tír sin deich mbliadhna fichead is do anadar lucht díobh ann ó shoin i le; gonadh da dhearbhadh sin adeir Giolla Caomháin an rann-so:
    1. Fine Ghaoidhil ghasta dhil,
      Triochad bliadhan san tir-sin;
      Anaid lucht díobh ann ó shain,
      Go dtí deireadh an domhain.

Measaid drong oile ré seanchus gurab caogad ar chéad bliadhan do chomhnuighsiod sliocht Gaedhil san Ghotia, agus is í sin céadfaidh is fírinnighe. Óir is follus gur chaitheadar aicme Ghaedhil ocht nglúine da ngeinealaigh san Ghotia mar atá ó Éibhear Ghlúinfhionn go Brátha. Ag so iomorro an geinealach ghlún sin: Brátha mac Deaghátha mic Earchadha mic Eallóit mic Nuadhat mic Neanúil mic Eibric mic Éibhir Ghlúinfhinn rugadh san Ghotia féin mic Láimhfhinn an céadtaoiseach táinig don chrích sin d'aicme Ghaedhil; agus do bhrígh nachar bh'éidir an oiread soin glún do theacht don leith istigh


p.36

do thríochad bliadhan is dearbh liom gurab í an chéadfaidh dhéidheanach atá fírinneach.

Adeirid drong oile ré seanchus gurab trí chéad bliadhan do chomhnuighsiod sliocht Gaedhil san Ghotia. Gidheadh ní héidir sin do bheith fírinneach, do bhrígh, do réir na ngabháltas, do réir mar adubhramar thuas, nach raibhe iomlán trí chéad bliadhan ón tráth fár báthadh Pharao san Muir Ruaidh go tigheacht mhac Míleadh i n-Éirinn. Uime sin ní héidir an chéadfaidh sin do bheith fírinneach, do bhrígh gurab don leith istigh don aimsir sin do rinneadar fine Ghaedhil gach turas da ndearnadar ón Éigipt go Creta, agus ó Creta don Scitia, is ón Scitia go Gotia, ón Ghotia gus an Spáinn, ón Spáinn don Scitia, is ón Scitia go h-Éigipt, is ón Éigipt go Tracia, ón Tracia go Gotia, is ón Ghotia go h-Easpáinn, is ón Easpáinn i n-Éirinn.


p.38

XVIII.

Ag so síos do thriall fhine Ghaedhil as an n-Gotia go hEaspáinn.

Brátha iomorro mac Deaghátha an t-ochtmhadh glún ó Éibhear Ghlúinfhionn anuas, is é do thriall as an n-Gotia láimh ré Creta is ré Sicilia deiseal Eorpa go h-Easpáinn, go lucht cheithre long leis, amhail adeir Giolla Caomháin san rann-so:

    1. Brátha mac Deaghátha dil
      Táinig do Chreit do Shicil;
      Lucht cheithre long seolta slán
      Deiseal Eorpa go h-Easpán.
Ó Bhrátha ráidhtear Bragansa san Phoirtingéil mar atá diuice na Bragansa. Ag so na cheithre taoisigh táinig mar aon ré Brátha san turas soin don Easpáinn .i. Oige agus Uige dias mac Eallóit mic Neanúil, Manntán is Caichér. Ceithre lánamhna déag is seisear amhus i ngach luing díobh agus tugadar trí madhmanna ar lucht na críche iar dteacht i dtír dóibh .i. sliocht Tubal mic Iafet. Acht cheana, da éis sin táinig támh aonláithe go muinntir mhic Eallóit gur eagadar uile go deichneabhar. Táinig fás 'n-a dhiaidh sin orra, agus rugadh Breoghan mac Brátha.

Adeir croinic choitcheann na Spáinne do scríobhadh lé duine uasal Frangcach dar bh'ainm Lobhaois, do réir mar léaghthar ag Éadbhard Grimston san treas leathanach, gurab é céidrí do ghabh ceannas iomlán na Spáinne an tí da ngairthí Brigus lér tógbhadh iomad caisléan; agus is é sin an tí da ngoirthear san Leabhar Gabhála Breoghan, seanathair Mhíleadh Easpáinne, agus is uaidh ráidhtear Brigantes; agus is uaidh, do réir na croinice céadna, do gairthí Brigia i n-allod don chrích ré ráidhtear anois Castilia; agus is caislean fá suaitheantas 'n-a scéith, amhail atá aniú ag rígh na Spáinne.


p.40

Is é fós an Breoghan soin do bhris iomad cath ar an Easpáinn, agus is é do chumhduigh nó do thógaibh Brigansia láimh ris an g-Cruinne, agus tor Breoghain san g-Cruinne féin; gonadh uime sin do rinne Giolla Caomháin an rann-so:

    1. Do bhris mór gcomhlann is gcath
      Ar shluagh Easpáinne uallach,
      Breoghan na ngleoghal 's na ngliadh,
      Lé n-a ndearnadh Brigansia.

Do bhádar deich mic ag an m-Breoghan soin .i. Breogha Fuad Muirtheimhne Cuailgne Cuala Bladh Eibhle Nár Íoth is Bile; gonadh aire sin do rinne an t-ughdar céadna an rann-so:

    1. Deich mic Breoghain gan meirbhe,
      Breogha Fuad is Muirtheimhne
      Cuailgne Cuala Bladh amne
      Eibhle Nár Íoth is Bile.
Mac iomorro don Bhile sin Galamh da ngairthí Mílidh Easpáinne; agus tar ceann gurab é Bile duine déidheanach áirmhighthear do chloinn Bhreoghain san rann thuas, maseadh adeirid ughdair an tseanchusa gurab é Bile mac fá sine ag Breoghan.

Ar bhfás iomorro do shliocht Breoghain agus ar ngabháil neirt urmhóir na Spáinne dhóibh, tarla mac arrachta oirbheartach ag Bile mac Breoghain da ngairthí Galamh, agus is ris ráidhtear Mílidh Easpáinne; agus do ghabh mian é dul líon cabhlaigh d' ógbhaidh na Spáinne don Scitia d' fhios a bhraithreach is do dhéanamh feadhma dhóibh. Agus iar gcinneadh ar an gcomhairle sin dó, cóirighthear tríochad long leis, is do chuir a bhforthainn laochruidhe ionnta agus téid ar Muir dToirrian, is do thriall go réimdhíreach soir budh thuaidh do Shicilia is do Chreta go ráinig an Scitia; agus ar rochtain i dtir ann sin dó do chuir scéala uaidh go Reaflóir mac Neomainn .i. an rí do bhí ar an Scitia an tan soin; agus fá do shliocht Reaflóir mic Rifill do luaidheamar thuas an Reaflóir-se mac Neomainn. Mar ráinig iomorro Mílidh


p.42

do láthair Reaflóir, fáiltighis roimhe; agus i gcionn athaidh da éis sin do rinne an rí taoiseach ar shluagh na Scitia dhe; agus do phós a inghean féin ris dar bh'ainm Seang inghean Reaflóir, agus rug sí dias mac dó mar atá Donn is Airioch Feabhruadh.

Iar gcaitheamh cheana sealad aimsire do Mhílidh san Scitia do éirigh iomad áithis leis i n-aghaidh díbhfeargach is luchta foghla do dhéanamh san gcrích, ionnus tríd sin gur ghrádhuigheadar lucht na críche go mór é. Agus mar do mhothuigh an rí Reaflóir sin do ghabh eagla é go dtiocfadh Mílidh 'n-a aghaidh ré buain ríoghachta na Scitia dhe; agus do chogair da bhíthin sin Mílidh do mharbhadh tar ceann go raibhe sé 'n-a chliamhain aige; agus mar do chualaidh Mílidh sin iarrais árach ar an rígh Reaflóir gur marbhadh leis é; agus leis sin cuiris cruinniughadh is coimhthionól ar a mhuinntir dílis féin, agus tig ar muir go líon trí bhfichid long agus do thriall go réimdhíreach ar Muir dToirrian go ráinig bun srotha Níl; agus ar dteacht i dtír ann sin dó, do chuir teachta go Pharao Nectonibus 'ga fhaisnéis dó é féin do theacht don tír; agus cuiris an rí teachta i gcoinne Míleadh, agus ar rochtain da láthair dó, fáiltighis roimhe, agus tug fearann dó féin is da mhuinntir ré áitiughadh san tír; gonadh ag faisnéis an turais sin Mhíleadh ón Scitia go h-Éigipt atá Giolla Caomháin san rann-so:

    1. Ro ghoin Mílidh fá maith clann
      Refelóir nochar bh'anbhfann;
      Ro scuch go cruaidh ón tír thall
      Go sruth Níl go bhfuair fearann.

Tuig, a léaghthóir, go rabhadar an dias mac rug Seang inghean Reaflóir do Mhílidh, mar atá Donn is Airioch Feabhruadh, mar aon ris ag teacht don Éigipt iar n-éag a máthar san Scitia.

Tarla fán am soin cogadh mór idir an rígh Pharao is rígh na Aetiopia. Do-ní Pharao taoiseach sluaigh do Mhílidh, iar meas a chródhachta is a chalmachta dó, i gcoinne shluaigh na


p.44

Aetiopia, agus tug féin is sluagh na Aetiopia iomad cath is coinbhliocht da chéile gur éirigh iomad áithis lé Mílidh is go ndeachaidh a chlú is a oirdhearcas fá na críochaibh; ionnus go dtáinig dhe sin go dtug Pharao a inghean féin 'n-a mnaoi dhó; agus Scota ghairthear di ar mbeith 'n-a mnaoi ag Mílidh do bhí do chine Scuit. Agus rug sí dias mac dó san Éigipt mar atá Éibhear Fionn is Aimhirgin; agus do láthair iar rochtain na Éigipte do Mhílidh do chuir dá fhear dhéag do na hógaibh do bhí 'n-a fhochair d' fhoghluim prímhcheard na Éigipte go beith da gach aon díobh cliste 'n-a cheird féin i gcionn na seacht mbliadhan do chomhnuigh sé san Éigipt.

Iomthúsa Míleadh do smuain 'n-a mheanmain gur thairrngir Caichér Draoi cian roimhe sin da shinnsear, do Láimhfhionn, gurab i n-Éirinn do-ghéabhdaois a shliocht flaitheas go bunadhasach, agus ollmhuighthear trí fichid long leis gur chuir forthainn sluagh ionnta, agus ceileabhrais do Pharao. Triallais iomorro leis sin ó bhun srotha Níl ar Muir dToirrian go ráinig i dtír i n-oiléan atá láimh ré Tracia, Irena ghoirthear dhe; agus is ann rugadh Ír mac Míleadh. Triallais as sin go hoiléan da ngairthear Gotia atá san bhfairrge chaoil téid san aigéan budh thuaidh, agus do rinne seal comhnuighthe ann sin, gonadh ann rug Scota mac dó da ngairthí Colpa an Chloidhimh. Triallaid as sin san gcaolmhuir budh thuaidh scaras an Asia is an Eoraip ré chéile, agus láimh chlé ris an Eoraip siar, go ráinig Cruitheantuaith ré ráidhtear Alba. Airgthear iomorro imeall na críche sin leo agus triallaid da éis sin láimh dheas ris an m-Breatain Mhóir, go rángadar bun srotha Réin, agus láimh chlé ris an b-Fraingc siar budh dheas, gur ghabhsad cuan da éis sin san Bhioscáin.

Ar rochtain iomorro san chrích sin dóibh, tigid a bhráithre d' fháiltiughadh ré Mílidh; agus nochtaid dó na Goti go


p.46

n-iomad eachtrann oile do bheith ag comhmbuaidhreamh na chríce sin is na h-Easpáinne uile. Ar na chlos sin iomorro do Mhílidh, do chuir tionól ar a ranntaibh féin feadh na h-Easpáinne; agus ar gcruinniughadh ar aonláthair dóibh, triallais leo agus lé líon an chabhlaigh do chuaidh ris féin san tír i n-aghaidh na n-Goti is na n-eachtrann, go dtug cheithre madhmanna déag is dá fhichid orra, gur thathfainn as an Easpáinn iad agus gur ghabh féin go n-a bhráithribh, mar atáid Clann Bhreoghain mic Brátha, urmhór na h-Easpáinne dhóibh féin. Do bhí iomorro fán am-so dá mhac dhéag is fiche ag Mílidh, amhail adeir an file:
    1. Tríochad mac agus dá mhac
      Ag Mílidh go ngile nglac;
      Ní ráinig dhíobh, deimhin linn,
      Acht aonochtar go h-Éirinn.
Do bhádar iomorro cheithre mic fichead díobh sin rugadh ar leannántacht dó, sul do thriall as an Spáinn don Scitia; agus an dias ban do bhí diaidh i ndiaidh aige pósta rug an t-ochtar oile dhó, mar atá Seang inghean Reaflóir flaith na Scitia rug dias díobh san Scitia, mar atá Donn is Airioch Feabhruadh , is Scota inghean Pharao Nechtonibus rug an seisear oile dhíobh, mar atá dias san Éigipt .i. Éibhear Fionn is Aimhirgin, Ír ar Muir Tracia, Colpa an Chloidhimh i n-Gotia, Arannán agus Éireamhón san Galisia, amhail adeir Conaing file san laoidh seanchusa-so síos:
    1. Ocht mic Ghalaimh na ngáire,
      Darbh ainm Mílidh Easpáine,
      Ro shleachtadar míle magh;
      Cidne tíre a ngeinsiodar?
    2. Airioch Feabhruadh 's Donn go ngliadh,
      Ro geineadh iad san Scitia;
      Rugadh san Éigipt aibhnigh
      Éibhear Fionn is Aimhirgin.

    3. p.48

    4. Ír, ní raibhe laoch ba lia,
      Ro genair i dtaobh Tracia;
      Ro genair Colpa an Chlaidhimh
      I n-Glionn Colpa i n-Gaothlaidhibh.
    5. Ruga ag Tur Breoghain gan brón
      Arannán is Éireamhón ,
      Dá shóisear na laoch gan locht,
      Mac Dé ro thraoth a dtothocht.
    6. Ocht.


p.50

XIX.

Ar bhfás don tsliocht-soin Breoghain mic Brátha do bhádar neartmhar daoineach san Easpáinn; agus ar mhéid a n-oirbheart, do chuireadar rompa tuilleadh flaithis do ghabháil do leith éigin oile. Adhbhar oile fós do bhí aca, mar tharla ré linn na haimsire sin teirce bídh san Easpáinn feadh sé mbliadhan bhfichead, tré iomad tiormaigh na haimsire an feadh soin, agus fós tré iomad coinbhliocht tarla eatorra is na Goti is gach drong oile eachtrann ré rabhadar ag gleic fá iomchosnamh na h-Easpáinne. Cinnid uime sin comhairle cia an chríoch ar a ndéandaois braith nó cia do cuirfidhe da braith. Is í comhairle ar ar chinnsiod, Íoth mac Breoghain mic Brátha do bhí 'n-a dhuine ghaisceamhail, is do bhí fós eagnaidhe eolach sna healadhnaibh, do thogha ré dul do bhraith oiléin na h-Éireann. Agus is é áit ar ar chinneadar ar an gcomhairle-se ag Tor Breoghain san Galisia.

Is mar sin tarla dhóibh Íoth do chur go h-Éirinn, agus ní mar adeirid drong oile gurab i néallaibh nimhe oidhche gheimhridh do chonnairc do mhullach Thuir Breoghain í. Óir do bhí caidreamh is roinn roimhe sin idir Éirinn is an Easpáinn, ón tráth fá dtug Eochaidh mac Eirc rí déidheanach Fhear m-Bolg Taillte inghean MhaghmhóirEaspáinne 'n-a mnaoi. Do chleachtdaois trá leath ar leath bheith ag ceannaidheacht is ag malairt a n-earradh is a seod ar gach taoibh ré chéile, ionnus go raibhe aithidhe na h-Éireann ag Easpáinneachaibh agus aithne na h-Easpáinne ag Éireannchaibh sul rugadh Íoth mac Breoghain; ionnus da réir sin nach ó amharc aonoidhche d'fhagháil do mhullach Thuir Breoghain fuair Íoth náid clann Breoghain eolas ar Éirinn, acht ó chaidreamh imchian aimsire roimhe sin do bheith idir an Easpáinn is Éirinn.


p.52

Dála Íotha iomorro ollmhuighthear long leis is cuiris trí chaogad laoch toghtha innte, is triallais ar muir go rángadar don leith thuaidh d' Éirinn, gur ghabhadar cuan i m-Bréantrácht Mhaighe Íotha; agus mar ráinig Íoth i dtír ann do rinne iodhbairt do Neaptúin, dia na mara, is do rinneadar na deamhain drochthuar dhó. Leis sin tángadar drong do lucht na críche do labhairt ris i Scoitbhéarla .i. i n-Gaedhilg, is do fhreagair seisean san teangaidh chéadna iad, agus adubhairt gurab ó Mhagog táinig féin amhail tángadar-san; agus gurab Scoitbhéarla, fá teanga bhunadhasach dó féin amhail do b'eadh dhóibh sin. Atáid na seanchaidhe, ar lorg na háite-se san Leabhar Ghabhála, ag a rádh gurab é an Scoitbhéarla, ré ráidhtear Gaedhealg, fá teanga bhunadhasach do Neimhidh is da aicme, agus da réir sin ag Fearaibh Bolg is ag Tuathaibh Dé Danann. Óir is inchreidte sin as an ní adubhramar thuas gurab é Gaedheal mac Eathóir ar fhoráileamh Féiniusa Farsaidh rí na Scitia do chuir an Scoitbhéarla i n-eagar is i n-ordughadh; gonadh ón n-Gaedheal soin ráidhtear Gaedhealg ris an Scoitbhéarla, amhail adubhramar thuas.

Is túsca trá do bhí an Gaedheal-so ag múnadh scol gcoitcheann san Scitia ioná do thriall Neimhidh ar eachtra ón Scitia go h-Éirinn; agus ós é an Scoitbhéarla fa teanga choitcheann san Scitia an tráth do thriall Neimhidh aiste, do réir na seanchadh, is é an Scoitbhéarla fá teanga dhíleas do Neimhidh is da fhuirinn ag teacht i n-Éirinn dóibh; agus da réir sin ag gach gabháltas da dtáinig ar Éirinn uaidh nó da shliocht; ní áirmhim mic Mhíleadh dar teanga dhíleas an Scoitbhéarla ó do fhágaibh Niúl an Scitia gus an am-so. Tig Risteard Craobhach príomháidh Éireann leis an ní-se san leabhar do scríobh sé do bhunadhas na Gaedhilge is aicme Ghaedhil. Ag so mar adeir: Atá (ar sé) an Ghaedhealg i ngnáthughadh i n-Éirinn ó theacht Neimhidh 630 mbliadhan iar ndílinn gus an ló aniú. {Gaelica locutio est in usu in Hibernia ab adventu Nemedii anno 630 a Diluvio in hunc usque diem.}’’

Do réir a ndubhramar ní díchreidthe

p.54

gurab i Scoitbhéarla do agaill Íoth is Tuatha Dé Danann a chéile.

Iomthúsa Íotha, do fhiafruigh da éis sin ainm na críche dhíobh agus cia do bhí i bhflaitheas uirre an tan soin. Nochtaid an fhuireann soin tarla air ar dtús gurab Inis Ealga fá hainm don chrích, is gurab iad trí mic Chearmada Milbheoil mic an Daghdha do bhí i bhflaitheas innte ar sealaidheacht gach ré mbliadhain, amhail adubhramar thuas, go dtarla an tráth soin iad i n-Oileach Néid i dtuaisceart Uladh, agus iad i n-imreasan fá sheodaibh a sean. Triallais iomorro Íoth ar n-a chlos sin mar aon ré dhá dtrian na foirne táinig 'n-a luing leis, agus is é líon do bhí 'n-a luing trí chaogad laoch. Agus mar tháinig do láthair chloinne Cearmada fáiltighid roimhe, is foillsighid fáth a n-imreasain dó. Nochtais seisean dóibh-sean don leith oile gurab tré mhearughadh mara táinig féin don chrích, is nach raibhe a bhara faoi comhnuidhe do dhéanamh innte, acht triall tar a ais da thír féin. Gidheadh mar do measadh leo-san Íoth do bheith foghlumtha, do thoghadar n-a bhreitheamh san imreasan do bhí eatorra é, agus is í breath rug, na seoide do roinn tréanach eatorra; agus leis sin do ghabh ag moladh na h-Éireann is adubhairt gurab éagcóir do bhí imreasan eatorra agus líonmhaire na hinse fá mhil is fá mheas, fá iasc is fá lacht, fá íoth is fá arbhar, agus measardhacht a haieoir ar theas is ar fhuacht. Adubhairt fós dá roinntí an tír tréanach eatorra go raibhe a bhforthainn uile innte. Ceileabhrais Íoth da éis sin dóibh agus triallais mar aon ré n-a chéad laoch d'fhios a luinge.

Dála chloinne Cearmada tugadar da n-aire méid an mholta thug Íoth ar Éirinn; agus is eadh do measadh leo dá roicheadh lais dul da chrích féin go dtiubhradh iomad sluagh leis do ghabháil na h-Éireann; agus is é ní ar ar chinneadar mac Cuill go líon trí chaogad laoch do chur 'n-a thóraidheacht; is rugadar air, is do ghabh Íoth féin deireadh ar a mhuinntir,


p.56

is rug leis iad go Maigh Íotha budh thuaidh, gur fearadh coimheascar eatorra, gur thuit Íoth ann; agus rugadar a mhuinntear leo é 'n-a luing, gur éag sé ar muir aca, agus gur hadhnaiceadh san Easpáinn é iar dtaispéanadh a chuirp do mhacaibh Míleadh da ngreannughadh ré teacht da dhíoghail go h-Éirinn ar chloinn Chearmada. Is céadfaidh do dhruing ré seanchus gurab ar Druim Lighean do marbhadh Íoth is gurab ar Maigh Íotha do hadhnaiceadh é. Gidheadh is cinnte agus is fírinnighe an chéadfaidh thuas.

Do ghabháil mhac míleadh ar Éirinn annso, agus da ndálaibh, agus cia an chríoch as a dtángadar go h-Éirinn.

Adeir Hector Boetius, san treas caibidil do stáir na h-Alban, gurab clann do Ghaedheal Éibhear is Éireamhón . Gidheadh ní héidir sin do bheith fírinneach, do bhrígh, do réir Chormaic mic Cuileannáin 'n-a chroinic, gur bh' fhear comhaimsire do Mhaoise Gaedheal; agus adeir mar an gcéadna do réir an Leabhair Ghabhála gurab i gcionn trí mbliadhan ar cheithre fichid ar dhá chéad iar mbáthadh Pharao tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, agus da réir sin nar bh'éidir Gaedheal do bheith 'n-a athair ag Éibhear ná ag Éireamhón . Is sollus fós do réir Chormaic san áireamh glún do-ní ó Ghalamh da ngairthí Mílidh Easpáinne fá hathair d'Éibhear is d'Éireamhón , go Noe, nar bh'é Gaedheal fá hathair dóibh. Ag so, do réir Chormaic, an geinealach go Noe: Galamh mac Bile mic Breoghain mic Brátha mic Deaghátha mic Earchadha mic Eallóit mic Nuadhat mic Neanúil mic Eibric Ghlais mic Éibhir Ghlúinfhinn mic Láimhfhinn mic Aghnóin mic Táit mic Ogamain mic Beodhamain mic Éibhir Scuit mic Srú mic Easrú mic Gaedhil Ghlais mic Niuil mic Féiniusa Farsaidh mic Baath mic Magog mic Iafet mic Noe.


p.58

Gibé do léaghfadh stair Hector Boetius do mheasfadh go saoileann sé gurab ó Ghaedheal éigin oile tángadar Gaedhil Alban seoch an Gaedheal ó dtángadar Éireannaigh. Gidheadh is leor liom ughdar barántamhail Albanach, da ngairthear Ioannes Maior, ag a rádh gurab ó Ghaedhealaibh Éireann tángadar Gaedhil Alban. Ag so mar adeir: Adeirim ar an adhbhar soin (ar sé) gibé dream ó bhfuil bunadhas na n-Éireannach, gurab ón ndruing gcéadna tángadar Albanaigh. {Dico ergo a quibuscunque Hibernici originem duxere ab iisdem Scoti exordium capiunt.}’’

Tig Beda leis an ní-se i Stair Eaglaise na Sacsan mar a n-abair,

Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum, libro primo, cap. primo,

I gcionn sealad aimsire do ghlac an Bhreatain, i ndiaidh na m-Breathnach is na b-Pict, an treas cine i gcuid nó i mír na b-Pict, cine do thriall a h-Éirinn mar aon ré na dtaoiseach Rhéada, do ghreamuigh i measc na b-Pict ionadh suidhe dóibh féin, lé cáirdeas nó lé harm, atá 'n-a seilbh gus an am so. {Procedente autem tempore Britannia post Britones et Pictos tertiam Scotorum nationem in Pictorum parte recepit qui duce Rheada de Hibernia egressi vel amicitia vel ferro sibimet inter eos sedes quas hactenus habent vindicarunt.}’’

As so is iontuigthe do réir Bheda gurab a h-Éirinn do chuadar cine ScuitRhéada a dtaoiseach féin go h-Albain, agus go bhfuilid a sliocht ann ó shoin agus gurab díobh ghairmthear Scuit. Ag so mar adeir Humfredus, ughdar Breathnach, Atá a dhearbh aca féin is ag cách gurab clann d'Éireannchaibh na Scuit is gurab aonainm amháin ghairmid lucht ar dtíre-ne (.i. na Breathnaigh ) dhíobh mar atá Gaedhil. {Scotos Hibernorum proles et ipsi et omnes optime norunt eodemque nomine a nostratibus scilicet Gaidhil appellantur.}’’

Atá fós Cambrens san seiseadh caibidil déag don treas distinct don leabhar do scríobh ar thuarasgbháil na h-Éireann, da fhoillsiughadh gurab ré linn Néill Naoighiallaigh do bheith i bhflaitheas Éireann do chuaidh seisear mac Mhuireadhaigh ríogh Uladh go h-Albain gur ghabhadar neart is arrachtas ann; agus gurab fán am soin tugadh Scotia d'ainm ar Albain ar dtús, agus gurab ón gcloinn sin ríogh Uladh ghairmthear cine Scuit d' Albanchaibh. Ag so mar adeir, ag labhairt ar

p.60

an gcloinn sin, Agus as sin, (ar sé), is uatha do craobhscaoileadh is do gairmeadh go speisialta cine Scuit do Ghaedhealaibh Alban ón am soin gus aniú. {Unde et gens ab his propagata et specificato vocabulo Scotica vocata usque in hodiernum.}’’

Do réir a ndubhramar is bréagach an dá ní mheasas Hector Boetius i Stair na h-Alban: an chéadní dhíobh, mar saoileas gurab é Gaedheal fá hathair do chloinn Mhíleadh; agus an dara ní mar mheasas gurab ó Ghaedheal éigin ar leith tángadar fine Ghaedhil na h-Alban seoch an Gaedheal ó dtángadar mic Mhíleadh lér gabhadh Éire.

Adeir Buccananus ughdar Albanach san Stair ro scríobh ar Albain gurab ón bh-Fraingc tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn; agus do-bheir, dar leis féin, trí réasúin ris sin; an céidreasún díobh, mar a n-abair go raibhe an Fhraingc cómh daoineach soin go ndéineadh an chuid don Fhraingc ré ráidhtear Gallia Lugdunensis trí chéad míle fear infheadhma; agus uime sin gur chosmhail gur bhrúcht sí foirne uaithe d' áitiughadh críoch oile, agus da réir sin gur chuir sí fuireann d'áitiughadh na h-Éireann, mar atáid fine Ghaedhil. Mo fhreagra ar an réasún-so, nar bh'fheas don ughdar-so cá tráth tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, agus mar sin nar bh'fheas dó ar dhaoineach nó ar bh'uaigneach don Fhraingc an tan tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn. Dá mbeith fós go mbiadh an Fhraingc comh líonmhar is adeir seisean a beith fá dhaoinibh an tan tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, ní hiontuigthe go héigeantach as sin gurab ón bh-Fraingc tiocfadaois mic Mhíleadh. Óir ciodh fár chóra don Fhraingc bheith líonmhar fá dhaoinibh an tráth soin ioná don Spáinn ó dtángadar mic Mhíleadh? Dá bhrígh sin is iontuigthe gurab suarach an réasún-so chuireas Buccananus síos ag a chruthughadh gurab ón bh-Fraingc tángadar mic Mhíleadh do réir a mbunadhasa.

An dara baramhail baothánta do-bheir gurab ón bh-Fraingc tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, do bhrígh go bhfuilid focail Fhraingcise is Ghaedhilge ionann, mar atá dris agus dún atá


p.62

ionann i bhFraingcis is i n-Gaedhilg, agus beagán oile da gcosmhaileas. Mo fhreagra ar an réasún-so go bhfuilid focail as gach aointeangaidh ar airleagadh san cheathramhadh mír don Ghaedhilg ré ráidhtear Béarla Teibidhe ó aimsir Féiniusa Farsaidh anuas; agus mar sin amhail atáid focail ón bhFraingcis innte atáid focail ón Spáinnis ón Eadáilis ón n-Gréigis ón Eabhra ón Laidin is ó gach prímhtheangaidh oile innte. Agus uime sin ní suidhiughadh ar Ghaedhealaibh do thigheacht ón bh-Fraingc go mbiadh beagán focal ionann i n-Gaedhilg is i bhFraingcis. Agus fós an beagán focal atá ionann eatorra, measaim gurab ó Éirinn rugadh don Fhraingc iad, agus is móide mheasaim sin mar adeir Caesar san seiseadh leabhar da Stair gurab ó oiléanaibh na Breatan do chuadar draoithe don Fhraingc do bhíodh 'n-a mbreitheamhnaibh aca, agus ag a mbíodh tearmann is saoirse is cádhas ó uaislibh na Fraingce.

XX.

Is inmheasta gurbh é oiléan na h-Éireann an t-oiléan soin as a thrialladar na draoithe don Fhrainc do bhrígh gur bh' í Éire tobar draoidheachta iarthair Eorpa an tan soin, agus gur bh' í an Ghaedhealg fá teanga do na draoithibh céadna. Nó ma's ón Mhanainn do thrialladar, is follus gurab í an Ghaedhealg fá teanga dhíleas ann sin, do réir Ortelius ag labairt ar Mhanainn, mar a n-abair: Gnáthuighid (ar sé) teanga na Scot nó an Ghaedhealg atá ionann. {Lingua Scotica, seu Hibernica quae eadem est, utuntur.}’’

Da réir sin, ré linn bheith ag múnadh do na draoithibh san bh-Fraingc, is cosmhail gur thógbhadar aos óg na Fraingce, ó bheith i gcaidreamh na ndruadh, suim éigin d'fhoclaibh na Gaedhilge is go bhfuilid ar aithidhe i measc na Fraingcise ó shoin i le; agus fós go n-abair Camdenus, san leabhar da ngairthear Britannia Camdeni, gurab mó do theagascdaois na draoithe fán am soin ó theagasc beoil ioná ó scríbhinn da scolaibh.

Adhbhar oile fós as nar bh'iongnadh focail Ghaedhilge do bheith i measc na Fraingcise, ar mhéid an chaidrimh do bhí ag ÉireannchaibhFrangcaibh, óir adeir an Leabhar Gabhála gur bh' inghean do rígh Frangc fá bean d' Ughaine Mhór fá hairdrí ar Éirinn, agus do chuaidh an t-Ughaine-se do ghabháil neirt na Fraingce. Do chuaidh fós airdrí oile do bhí ar Éirinn .i. Niall Naoighiallach, aimsear imchian d'éis Ughaine, do ghabháil neirt na Fraingce, gur marbhadh ag sruth Loeir san bh-Fraingc é lé h-Eochaidh mac Éanna Chinnsealaigh rí Laighean. Do chuaidh Criomhthann mac Fiodhaigh rí Éireann ria Niall don Fhraingc. Do chuaidh fós airdrí oile do bhí ar Éirinn, mar atá Dáthí mac Fiachrach d'iarraidh neirt do ghabháil ar an bh-Fraingc gur mharbh caor theintighe san leith thoir don Fhraingc láimh ré sliabh Alpa é. Adeir mar an gcéadna Cornelius Tacitus go raibhe roinn is caidreamh


p.66

ceannaidheachta idir Éirinn is an Fhraingc. Do réir a ndubhramar, ní hiongnadh airleagadh focal do bheith ón Ghaedhilg san bhFraingcis, is ón bhFraingcis i n-Gaedhilg. Gidheadh ní hiontuigthe as sin go héigeantach gurab ón bh-Fraingc do thrialladar fine Ghaedhil i n-Éirinn. Uime sin is suarach an dara baramhail do-bheir Buccananus.

Is bréagach fós an treas baramhail do bheir Buccananus, mar a n-abair gurab ionann nóis is béasa do Fhrangcaibh is d' Éireannchaibh. Cibé iomorro léighfeas Ioannes Bohemus san leabhar ro scríobh do bhéasaibh is do nósaibh an uile chinidh, do-ghéabha go follus ann nach ionann nóis náid béasa na bh-Frangcach is na n-Éireannach anois ná i n-allód. Da réir sin is bréagach an treas réasún do-bheir mar chruthughadh ar shliocht Gaedhil do thriall ar dtús ón bh-Fraingc i n-Éirinn.

Adeirid cuid do na nuaGhallaibh-se ag scríobhadh ar Éirinn gurab ón Bhreatain Mhóir tángadar mic Mhíleadh ar dtús; agus is é fáth fá saoilid sin, do bhrígh go bhfuilid iomad focal ionann i n-Gaedhilg is i m-Breathnais. Mo fhreagra ar an réasún-so nach suidhiughadh ar aicme Ghaedhil do thigheacht ón Bhreatain Mhóir é ar dtús. Dá adhbhar atá ris sin. An céadadhbhar dhíobh, do bhrígh gurab í an Ghaedhealg fá teanga dhíleas do Bhriotán mac Fearghusa Leithdheirg mic Neimhidh, agus gurab uaidh ráidhtear Britannia re Breatain do réir Chormaic mic Cuilleannáin is Leabhar n-Gabhála na h-Éireann; agus gurab i m-Breatain do áitigh sé féin is a shliocht da éis; gur chuir Éireamhón mac Míleadh Cruithnigh ré ráidhtear Picti ag comhroinn na h-Alban riú, agus go dtáinig Brutus mac Siluias, ma's fíor do chuid da gcroinicibh féin, isteach orra is Rómhánaigh 'n-a dhiaidh sin, agus Saxones da éis sin, agus Lochlonnaigh is fá dheireadh Uilliam Concúr is na Frangcaigh, ionnus go dtáinig an oiread soin d' anfhorlann eachtrann orra nar bh' iongnadh an Scoitbhéarla,


p.68

fá teanga do Briotán is da shliocht da éis, do dhul i mbáthadh. Gidheadh, an t-iarmhar beag atá ar marthain di gan múchadh uile, atá sí féin agus an Ghaedhealg ionann, an mhéid atá ó aimsir Bhriotáin gan malairt di.

An dara hadhbhar as nach iongnadh iomad focal do bheith ionann san Bhreathnais is san Ghaedhilg, gion gurab ón m-Breatain tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn, do bhrígh gur bh'í Éire fá cúil dídin do Bhreathnaibh ré linn gach leathtruim da luigheadh orra, do bhíthin na Rómhánach is na Sacsanach nó gach druinge oile da n-imreadh foirneart orra, ionnus go dtigdís foirne iomdha go n-a muirear is go n-a muinntearaibh is go n-a maoin ar teitheadh i n-Éirinn díobh, go dtugdaois uaisle na h-Éireann fearann ar feadh a gcuarta dhóibh; agus an sliocht tigeadh uatha ré linn a ndeoraidheachta, do fhoghlamthaoi an Ghaedhealg leo, agus go bhfuilid bailte i n-Éirinn ainmnighthear uatha mar atá Gráig na m-Breathnach is Baile na m-Breathnach is Dún na m-Breathnach &c; agus iar dtilleadh don Bhreatain tar a n-ais dóibh do bíodh iomad focal don Ghaedhilg ar gnáthughadh aca is ag a sliocht da n-éis. Do réir a ndubhramar ní hinmheasta go héigeantach gurab ón m-Breatain tángadar mic Mhíleadh ar dtús, tar ceann go bhfuilid focail ionanna san Breathnais is i n-Gaedhilg. Gibé adéaradh fós gurab cosmhail na Breathnaigh is na Gaedhil 'n-a nósaibh is 'n-a mbéasaibh ré chéile, óir mar bhíos an Gaedheal neamhchomhuightheach fá bhiadh do thabhairt i n-aiscidh uaidh, is mar sin bhíos an Breathnach; mar bhíos fós cion ag an Éireannach ar na seanchaidhibh, ar an aos dána, ar na bardaibh, is ar aos seanma na gcláirseach, bí a shamhail sin do chion ag an m-Breathnach ar an druing céadna agus bíd mar sin cosmhail ré chéile i mórán do bhéasaibh oile; gidheadh ní suidhiughadh sin ar Ghaedhealaibh do thigheacht on m-Breatain acht is mó is suidhiughadh é ar aithidhe do bheith ag Breathnaibh i n-Éirinn, amhail adubhramar thuas; agus da réir sin ní hiontuigthe as na réasúnaibh réamhráidhte gurab ón m-Breatain Mhóir tángadar mic


p.70

Mhíleadh ar dtús. Gidheadh is éidir go fírinneach a rádh go ndeachadar drong do shliocht Bhreoghain a h-Éirinn d'áitiughadh na Breatan Móire, mar atá cuid do shliocht na dtaoiseach do chlannaibh Breoghain táinig lé macaibh Míleadh i n-Éirinn.

Ag so anmanna na mac soin Breoghain táinig i n-Éirinn lé macaibh Míleadh, mar atá Breagha Fuad Muirtheimhne Cuailgne Cuala Eibhle Bladh is Nár. Is da sliocht-so go cinnte do réir seanchusa na h-Éireann an dream ré ráidhtear Brigantes; agus is córaide sin do mheas 'n-a fhírinne mar adeir Tomasius san bhfoclóir Laidne ro scríobh gurab pobal ó Éirinn na Brigantes .i. clann Bhreoghain.

Adeir ughdar Spáinneach darab ainm Florianus del Campo, ag teacht lé seanchus na h-Éireann, gurab Spáinnigh do réir a mbunadhas na Brigantes agus gurab ón Spáinn tángadar i n-Éirinn agus ó Éirinn don m-Breatain.

Is móide is ionchreidthe gach ní da ndubhramar do leith chaidrimh na m-Breathnach lé h-Éireannchaibh; agus gur bh' í Éire fá cúil dídin dóibh, mar adeir Caradocus ughdar Breathnach 'n-a chroinic agus Albion 'n-a chroinic, agus iomad d'ughdaraibh oile na m-Breathnach, go dtigdís mórán do phrionnsaidhibh na Breatan agus da n-uaislibh go n-a muirear agus go n-a muinntir i n-Éirinn, mar a ngabhthaoi riú, agus mar a nglacthaoi go cineálta iad, agus mar a dtugthaoi fearann ré háitiughadh dhóibh, amhail adubhramar thuas. Do-ní fós Doctúir Hanmer 'n-a chroinic speisialtacht ar chuid díobh. Ar dtús, adeir gur díbreadh go h-ÉirinnEduin mac Athelfrid, rí do bhí ar an m-Breatain, dar bh'ainm Cadualin, an tan fá haois don Tighearna 635, agus go bhfuair gabháil ris go grádhach ann, agus fuair congnamh sluaigh lér bhain sé a fhlaitheas féin amach arís. Adeir fós gó dtángadar dá phrionnsa ó Bhreatain, mar atá Haralt agus Conan, go h-Éirinn, an tan fá haois don Tighearna 1050, agus go bhfuaradar a nglacadh agus fós caidreamh agus cumhdach ó Éireannchaibh. Adeir mar an gcéadna go dtáinig Allgor iarla Chester ón m-Breatain ar teitheadh


p.72

i n-Éirinn, agus gur chuireadar Éireannaigh sluagh leis lér bhain a thalamh féin amach arís, an tan fá haois don Tighearna 1054. Táinig arís prionnsa oile do Breathnaibh dar bh' ainm Bleithin ap Conan ar teitheadh i n-Éirinn an tan fá haois don Tighearna 1087; agus fuair congbháil ar feadh a chuarta innte. Mar sin dóibh i gcleamhnas is i gcaidreamh ó aimsir go haimsir.

Léaghthar iomorro i g- croinic Hanmer gur phós Arnulfus iarla Pembroc inghean Mhuircheartaigh Uí Bhriain ríogh Éireann, an tan fá haois don Tighearna 1101. Agus do pósadh an dara hinghean dó lé Maghnus mac Arailt, rí na nOiléan. I n-aimsir fós an chéad-Henrí i ríoghacht Shacsan, do bhí prionnsa ar an m-Breatain dar bh' ainm Griffin ap Conan do mhaoidheadh go minic gur bhean Éireannach fá máthair dó féin, agus fós fá seanmháthair, agus gurab i n-Éirinn rugadh agus do béasmhúineadh é. Do réir an ughdair chéadna, do bhí fós prionnsa oile ar an m-Breatain ré linn an dara Henrí, Biradus mac Guinethi fá hainm dó, agus fá bean Éireannach a mháthair. Mar sin do bhíodh iomad caidrimh cáirdeasa is cleamhnasa idir Ghaedhealaibh is na Breathnaigh, ionnus da réir sin nach ionchuir i n-iongantas iomad focal ionann do bheith 'n-a dteangthaibh leath ar leath agus cosmhaileas 'n-a mbéasaibh agus 'n-a nósaibh ré chéile, gion gurab ón m-Breatain tángadar Gaedhil riamh do réir a mbunadhasa.

Adeir Camden mar an gcéadna gur áitigheadar na Brigantes sna tíribh-se síos don Bhreatain Mhóir, mar atá críoch Yorke críoch Lancaster críoch Dhurham críoch Westmorland is críoch Chumberland; agus ní hiongnadh, do réir a ndubhramar, Breathnaigh is Éireannaigh do bheith cosmhail ré chéile 'n-a mbéasaibh is 'n-a nósaibh agus mórán focal ionann do bheith 'n-a dteangthaibh leath ar leath gion go dtángadar mic Mhíleadh do réir a mbunadhasa ó na Breathnaibh riamh, gan chead do Chamden adeir gurab ón m-Brittania tángadar áitightheoire ar dtús i n-Éirinn. Is córa


p.74

iomorro creideamhain do sheanchus Éireann, ar a bhfuil d'fhiachaibh fios is fíoreolas gach dála da dtarla d'Éirinn riamh do lorgaireacht is do choimhéad, ioná do bharamhail Chamden ris nar léig Seanchus Éireann a rún riamh as a mbeith fios dál na h-Éireann aige.

Adeir Cambrens, ag scríobhadh ar Éirinn, gurab ar fulong ríogh do bhí ar an m-Breatain Mhóir tángadar mic Mhíleadh ón m-Bioscáin; agus fós gurab ar a tharraing tángadar 'n-a dhiaidh go h-Orcades, agus gur chuir fuireann leo go h-Éirinn da háitiughadh, ar eacht go mbeidís féin is a sliocht umhal dó féin is do ríoghaibh na Breataine Móire do shíor; agus is é ainm ghairmeas Cambrens don rígh-se Gorguntius mac Beilín. Mo fhreagra mar an gcéadna ar Chambrens gurab follus a bheith bréagach. Cibé iomorro léighfeas Croinic Stoo do-ghéabhaidh go follus nach fuil acht beagán lé trí chéad bliadhan ó fhlaitheas an Ghorguntius soin ar an m-Breatain Mhóir go tigheacht Iulius Caesar da gabháil an t-ochtmhadh bliadhain do fhlaitheas Casibellanus ar an m-Breatain Mhóir; agus léaghthar ag an ughdar gcéadna nach raibhe acht tuairim dá bhliadhan déag is dá fhichid ó Iulius Caesar go breith Chríost, ionnus do réir áirimh Stoo, nach raibhe coimhlíonadh cheithre céad bliadhan ó aimsir Ghorguntius go gein Chríost. Gidheadh adeir Cormac mac Cuileannáin is Leabhair Ghabhála Éireann gurab tuairim trí chéad déag bliadhan roimh Chríost tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn. Agus atá Policronicon ag teacht leo ar an áireamh gcéadna, mar a dtráchtann ar Éirinn. Ag so mar adeir: Atáid (ar sé) míle is ocht gcéad bliadhan ó thigheacht na n-Éireannach go bás Phádraig. {Ab adventu Ibernensium usque ad obitum Sancti Patricii sunt anni mille octigenti.}’’

Ionann soin ré a rádh is gurab tuairim trí chéad déag bliadhan sul rugadh Críost tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn. Óir, bean an dá bhliadhain déag is cheithre fichid ar cheithre chéad ó ghein Chríost go bás Phádraig do na hocht

p.76

gcéad déag bliadhan úd áirmheas Policronicon do bheith ó thigheacht mhac Mhíleadh i n-Éirinn go bás Phádraig, agus da réir sin atáid ocht mbliadhna ar thrí chéad déag ó thigheacht mhac Míleadh i n-Éirinn go gein Chríost, ionnus go dtig Policronicon is Cormac mac Cuileannáin is na Leabhair Ghabhála lé chéile ar áireamh na haimsire ó ghabháil mhac Míleadh go gein Chríost; agus dá bhfromhthar, do réir Chroinic Stoo, an t-áireamh aimsire atá ó Ghorguntius go gein Chríost, agus mar an gcéadna, an t-áireamh aimsire do-ní Policronicon is Cormac mac Cuileannáin is na Leabhair Ghabhála ar an áireamh aimsire atá ó thigheacht mhac Míleadh i n-Éirinn go gein Chríost do-ghéabhthar go follus go rabhadar mic Míleadh i n-Éirinn tuilleadh is naoi gcéad bliadhan sul do ghabh Gorguntius flaitheas na Breataine Móire. Do réir a ndubhramar, is follus gur bhréag gan bharántus do rinne Cambrens 'n-a chroinic mar a n-abair gurab é an Gorguntius thuas do dháil mic Míleadh 'n-a dhiaidh go h-Orcades, agus do chuir as sin go h-Éirinn iad. Óir cionnus budh éidir do Ghorguntius a gcur i n-Éirinn agus nach rugadh é féin, do réir gach ughdaráis da dtugamar síos annso, go ceann naoi gcéad bliadhan d'éis mhac Míleadh do thigheacht i n-Éirinn?

XXI.

Ag so síos do thigheacht mhac Míleadh i n-Éirinn:

Ar n-a chlos do mhacaibh Míleadh is do shliocht Breoghain uile go ndearnadar clann Chearmada feall ar Íoth mac Breoghain is ar a mhuinntir, agus ar bhfaicsin a chuirp créachtnuighthe marbh, do mheasadar teacht da dhíoghail i n-Éirinn ar chloinn Chearmada, agus tionóiltear sluagh leo ré teacht i n-Éirinn da gabháil ar Thuathaibh Dé Danann i ndíoghail na feilbheirte do rinneadar ar Íoth mac Breoghain is ar a mhuinntir. Adeirid cuid do na seanchaidhibh gurab ón m-Bioscáin do thrialladar mic Mhíleadh i n-Éirinn as an áit ré ráidhtear Mondaca láimh ré hInnbhear Uerindo; agus is uime mheasaid sin, do bhrígh go raibhe Mílidh 'n-a rígh ar an m-Bioscáin tar éis mar do ruagadh lé foirneart iomad eachtrann a ceartlár na Spáinne é don Bhioscáin, mar a rabhadar iomad coillteadh is cnoc is daingneach ré cosnamh na Bioscáine ar anfhorlann eachtrann. Gidheadh ní hí so céadfaidh choitcheann na seanchadh, acht is eadh adeirid gurab ó Thor Breoghain san Galisia do thrialladar i n-Éirinn; agus is í sin céadfaidh is mó mheasaim do bheith fírinneach. Óir léaghthar san Leabhar Gabhála gurab ag Thor Breoghain do chinneadar ar Íoth mac Breoghain do chur do bhraith na h-Éireann, agus gurab ann táinig Lughaidh mac Íotha iar dtilleadh a h-Éirinn dó lé corp a athar da thaispeánadh do chloinn Mhíleadh is do mhacaibh Breoghain; agus measaim da réir sin gurab as an áit chéadna do thrialladar i n-Éirinn iar n-éag do Mhílidh go grod roimhe sin, agus do bhíthin bháis Mhíleadh, táinig Scota mar aon ré n-a chloinn i n-Éirinn, ar mbeith don Spáinn an tráth soin 'n-a cnáimh choinghleaca idir an bhfuirinn do bhí san Spáinn féin agus iomad eachtrann táinig a tuaisceart na h-Eorpa do ghabháil neirt orra.


p.80

Dála chloinne Míleadh, tionóiltear sluagh leo ré teacht i n-Éirinn do dhíoghail Íotha ar Thuathaibh Dé Danann is ar chloinn Chearmada, is do ghabháil na h-Éireann orra; agus is é líon taoiseach do bhí aca ré ceannas feadhna do dhéanamh, dá fhichid, do réir mar léaghthar san duain darab tosach: Tóisigh na luingse tar lear, do rinne Eochaidh Ó Floinn:

    1. Tóisigh na luingse tar lear
      'N-a dtángadar mic Mhíleadh;
      Budh meabhair liom-sa rém lá
      A n-anmann, a n-oidheadha.
    2. Eibhle Fuad Breagha Bladh binn
      Lughaidh Muirtheimhne ón muirlinn;
      Buas Breas Buaidhne na mbríogh mór,
      Donn Ír Éibhear Éireamhón .
    3. Aimhirgin Colpa gan chrádh
      Éibhear Airioch Arannán;
      Cuala Cuailgne Nár amne,
      Muimhne Luighne is Laighne,
    4. Fulmán Manntán Bile séimh
      Ér Orba Fearón Feirghéin;
      Én Ún Eatan Goistean gle
      Séadgha Sobhairce Suirghe.
    5. Palap mac Éireamhóin áin
      Agus Caichér mac Manntáin;
      Do dhíoghail Íotha na n-each
      Tríochad deichneabhar tóiseach.
    6. Tóisigh.

Tríochad long líon an chabhlaigh do bhí aca, agus tríochad laoch i ngach luing díobh, gan áireamh a mban ná a ndaoscarshluagh. Ag so a n-anmanna: Breagha mac Breoghain ó ráidhtear Magh Breagh i Midhe; Cuala mac Breoghain ó ráidhtear Sliabh Cuala; Cuailgne mac Breoghain ó ráidhtear Sliabh Cuailgne; Fuad mac Breoghain ó bhfuil Sliabh Fuaid; Muirtheimhne mac Breoghain ó ráidhtear Magh Muirtheimhne; Lughaidh mac Íotha táinig i n-Éirinn do dhíoghail a athar is


p.82

uaidh adeirthear Corca Laighe i n-deisceart Mumhan; Eibhlinne mac Breoghain ó bhfuil Sliabh nÉibhlinne san Mhumhain; Buas Breas is Buaidhne trí mic Tighearnbhaird mic Brighe; Nár ó ráidhtear Ros Náir i Sliabh Bladhma; Séadgha Fulmán Manntán Caichér is Suirghe mac Caichér; Ér Orba Fearón is Feargna cheithre mic Éibhir; Én Ún Eatan is Goistean; Sobhairce, ní feas dúinn a athair; Bile mac Brighe mic Breoghain; ocht mic Mhíleadh Easpáinne, mar atá Donn is Airioch Feabhruadh Éibhear Fionn is Aimhirgin Ír is Colpa an Chloidhimh Éireamhón is Arannán an sóisear agus cheithre mic Éireamhóin, mar atá Muimhne Luighne is Laighne is Palap, agus aonmhac Ír .i. Éibhear . Is iad soin iomorro an dá fhichid taoiseach tángadar mic Mhíleadh i n-Éirinn. Irial Fháidh mac Éireamhóin, cheana, i n-Éirinn féin rugadh é.

Dála chloinne Míleadh is a gcabhlaigh, ní haithristear aoinní da scéalaibh gur ghabhadar cuan ag Innbhear Sláinghe i n-íochtar Laighean, áit ris a ráidhtear Cuan Locha Garman aniú. Cruinnighid is coimhthionóilid Tuatha Dé Danann 'n-a dtimcheall gur chuireadar ceo draoidheachta ós a gcionn, ionnus gur taidhbhrigheadh dóibh gur dhruim muice an t-oiléan ar a gcionn, agus is de sin ráidhtear Muicinis ré h-Éirinn. Ruaigthear iomorro lé draoidheacht Thuatha Dé Danann mic Mhíleadh ón dtír amach, gur ghabhadar timcheall Éireann, agus do ghabhsad cuan i n-Innbhear Scéine i n-iarthar Mhumhan; agus ar dteacht i dtír dhóibh triallaid go Sliabh Mis go dtarla Banbha go n-a bantracht is go n-a draoithibh orra ann. Fiafruighis Aimhirgin a hainm dhi. ‘Banbha mh'ainm’ ar sí ‘agus is uaim ráidhtear Inis Banbha ris an oiléan-so.’ Triallaid as sin i Sliabh Eibhlinne go dtarla Fódla dhóibh ann, agus fiafruighis Aimhirgin a hainm dhi. ‘Fódla mh'ainm’ ar sí ‘agus is uaim ráidhtear Fódla ris an


p.84

gcrích-se.’ Triallaid as sin go h-Uisneach Midhe, go dtarla Éire dhóibh san áit sin agus fiafruighis an file a hainm dhi. ‘Éire mh'ainm’ ar sí ‘agus is uaim ráidhtear Éire ris an oiléan-so.’ Agus is ag faisnéis an neithe-se thuas atá an rann-so as an duain darab tosach: Canam bunadhas na n-Gaedheal:
    1. Banbha i Sliabh Mis go slóghaibh
      Séithreach tuisleach;
      Fódla i Sliabh Eibhlinne asnach,
      Éire i n-Uisneach.
Ag so thuas an triúr bainríoghan fá mná do thrí macaibh Cearmada; agus adeirid cuid dona seanchaidhibh nach roinn tréanach do bhí ar Éirinn ag cloinn Chearmada, acht sealaidheacht bliadhna ag gach fear díobh agus is é ainm mhná an té aca do bhíodh i bhflaitheas do bhíodh ar an gcrích ar feadh na bliadhna soin. Ag so deismireacht ar an sealaidheacht flaithis sin:
    1. Gach ré mbliadhain do bhíodh soin
      An ríghe ag na flathaibh,
      Éire Fódla is Banbha
      Triúr ban na laoch lánchalma.

Triallaid mic Mhíleadh as sin go Teamhair go dtarladar trí mic Chearmada .i. Eathúr Ceathúr Teathúr go n-a sluagh draoidheachta orra ann; agus iarraid mic Mhíleadh cath nó ceart um cheann na críche ar chloinn Chearmada, agus adubhradar-san go dtiubhradaois breath Aimhirgin a ndearbhráthar féin dhóibh agus dá mbeireadh breath éagcóir orra, go muirbhfidís tré dhraoidheacht é. Is í breath rug Aimhirgin ar chloinn Mhíleadh triall tar a n-ais go h-Innbhear Scéine, is iad féin go líon a sluagh do dhul 'n-a longaibh agus dul feadh naoi dtonn san muir amach, agus dá roicheadh leo teacht i dtír


p.86

d'aimhdheoin Tuatha Dé Danann ceart na críche do bheith aca. Agus do ba lór lé Tuathaibh Dé Danann sin, óir do mheasadar go dtiocfadh da ndraoidheacht féin gan a léigean tar a n-ais don chrích chéadna go bráth.

XXII.

Iomthúsa chloinne Míleadh triallaid tar a n-ais go i h-Innbhear Scéine, is téid siad 'n-a longaibh feadh naoi dtonn san muir amach, amhail do orduigh Aimhirgin dóibh. Mar do chonncadar draoithe Thuath Dé Danann iad-san ar an muir, do thógbhadar gaoth gháibhtheach gheintlidhe do chuir anfadh ar an muir; agus adubhairt Donn mac Míleadh gur ghaoth draoidheachta í. ‘Is eadh,’ ar Aimhirgin. Leis sin téid Arannán sóisear chloinne Míleadh san seolchrann suas, agus lé sonnadh da dtug an ghaoth tuitis Arannán ar chláraibh na luinge, gur marbhadh amhlaidh sin é. Agus leis sin do dhealuigh luascadh na garbhghaoithe an long 'n-a raibhe Donn ré cách, agus go grod da éis sin do báthadh é féin is lucht na luinge mar aon ris, mar atá ceathrar ar fhichid do laochraidh agus cúigear taoiseach, mar atá Bile mac Brighe Airioch Feabhruadh Buan Breas is Buaidhne agus dá mhnaoi dhéag agus ceathrar amhus agus ochtar ré hiomramh, caogad macaomh ar daltachas; agus is é áit 'n-ar báthadh iad ag na Dumhachaibh ré ráidhtear Teach Duinn i n-iarthar Mhumhan. Agus is ó Dhonn mac Míleadh do báthadh ann ghairmthear Teach Duinn de. Gonadh ag faisnéis bháis Duinn is na n-uasal-so do báthadh mar aon ris atá Eochaidh Ó Floinn san duain darab tosach: Tóisigh na luingse tar lear. Ag so mar adeir:

    1. Donn is Bile Buan a bhean,
      Dil is Airioch mac Míleadh,
      Buas Breas Buaidhne go mbloidh,
      Do báthadh ag Dumhachaibh.
Ir mac Míleadh, iomorro, do scar an t-anfadh an long 'n-a raibhe ris an gcabhlach is do cuireadh i n-iarthar Dheasmhumhan

p.88

i dtír í; gur báthadh Ír ann agus gur hadhnaiceadh ag Sceilig Mhichíl é, amhail adeir an t-ughdar céadna:
    1. Aimhirgin file na bhfear
      Marbh i gcath Bhile Theineadh;
      Marbh Ír ag Sceilig na scál,
      'S is marbh san luing Arannán.
Gabhais Éireamhón , go gcuid don luingeas mar aon ris, lámh chlé ré h-Éirinn go ráinig bun Innbheir Cholpa ré ráidhtear Droichead Átha. Is uime trá ghairthear Innbhear Cholpa don abhainn sin, do bhrígh gurab innte do báthadh Colpa an Chloidhimh mac Míleadh ag teacht i dtír ann mar aon ré h-Éireamhón mac Míleadh. Is follus as sin gur báthadh cúigear do chloinn Mhíleadh sul do bheanadar sealbh Éireann do Thuathaibh Dé Danann; gonadh uime sin do rinne file éigin an rann-so:
    1. Do báthadh cóigear díobh sin
      Do chlannaibh meara Mílidh;
      I gcuantaibh Éireann na rann,
      Lé draoidheacht Thuath Dé Danann:
mar atá Donn is Ír, Airioch Feabhruadh, Arannán is Colpa an Cloidhimh, ionnus nach raibhe beo don chloinn chéadna ré linn na h-Éireann do bhuain do Thuathaibh Dé Danann acht triúr, mar atá Éibhear Éireamhón is Aimhirgin. Iomthúsa na druinge oile do mhacaibh Míleadh tángadar i dtír i n-Innbhear Scéine, mar atá Éibhear go n-a fhuirinn féin do chabhlach. Tarla Éire bean Mhic Gréine ar Sliabh Mis riú i gcionn trí lá iar dteacht i dtír dóibh, agus is ann sin tugadh Cath Sléibhe Mis idir iad féin is Tuatha Dé Danann, áit ar thuit Fás bean Úin mic Uige, agus is uaithe ráidhtear Gleann Fáis ris an ngleann atá ar Sliabh Mis da ngairthear aniú Gleann Fáis; gonadh da dhearbhughadh sin adeir an file an rann-so:
    1. Gleann Fáis 's é an forus fíor,
      Gan imreasan gan imshníomh;
      Fás ainm na mná luaidhtear linn,
      Do marbhadh isin mórghlinn.

p.90

Is san chath chéadna do thuit Scota bean Mhíleadh, agus don leith thuaidh don ngleann soin atá sí adhlaicthe, láim ré muir; agus is do shuidhiughadh a báis is a fearta atáid an dá rann-so síos as an laoidh chéadna:
    1. Is san gcath soin fós, ní chél,
      Fuair Scota bás is bithég;
      Ó nach maireann i gclí chain
      Fuair a marbhadh san ghleann-sain.
    2. De sin atá san leith thuaidh
      Feart Scota san nglionn nglanfhuar;
      Idir an Sliabh láimh ré linn
      Ní cian do cháidh ón gcoimhling.
Fá hé sin an céadchath tugadh idir mhacaibh Míleadh is Thuatha Dé Danann, amhail adeir an laoidh chéadna:
    1. Céadchath mhac Míleadh go mblaidh,
      Ar dteacht a h-Easpáinn éachtaigh,
      Ag Sliabh Mis fá mana leoin,
      Is forus fis is fíreoil.
Is iad an dias ban úd do luaidheamar, mar atá Scota is Fás, agus an dá dhraoi ba dearscnaighthe aca, mar atá Uar is Éithiar, dream ba táscamhla d' fhine Ghaedhil dar thuit san chath soin. Acht cia do marbhadh trí chéad díobh, gidheadh do marbhadh leo-san deich gcéad do Thuathaibh Dé Danann agus cuirid i raon madhma amhail séin iad; agus gabhais Éire .i. bean Mhic Gréine deireadh orra agus triallais go Tailltean agus nochtais a dáil do chloinn Chearmada. Anaid iomorro mic Mhíleadh ar láithreach an chatha, ag adhnacal na druinge da muinntir do marbhadh, is go háirithe ag adhnacal an dá dhruadh; gonadh aire sin do rinne an file na roinn seanchusa-so síos:
    1. Fágbham san maidin Sliabh Mis,
      Fuaramar ágh is aithis;
      Ó chlannaibh an Daghdha duinn
      Do lannaibh calma comhluinn.

    2. p.92

    3. Do chuirsiom cath go calma
      Ar shiabhraibh Inse Banbha;
      Dar thuit deich gcéad ceann i gceann
      linn do Thuathaibh Dé Danann.
    4. Sé caogad fear dar ndáimh-ne
      do shluagh adhbhal Easpáinne,
      Ag sin a dtorchair dar sluagh,
      Ré heasbhaidh an dá dheaghdhruadh:
    5. Uar agus Eithiar na n-each
      ionmhain dias dhána dheimhneach;
      leach ós a leachtaibh go lom,
      'N-a bhfeartaibh Féine fágbhom.

Ochtar iomorro do thaoiseachaibh an tsluaigh do thuit ar muir lé draoidheacht Thuaithe Dé Danann, amhail adubhramar thuas, mar atá Ír i Sceilig Mhichíl, Arannán as an seolchrann Donn go n-a chúigear taoiseach ar n-a mbáthadh ag Teach Duinn. Do thuiteadar fós ocht ríoghna ann .i. dias díobh mar aon ré Donn, mar atá Buan bean Bhile, is Dil inghean Mhíleadh Easpáinne, bean is siúr Dhuinn. Do báthadh iomorro Scéine bean Aimhirgin i n-Innbhear Scéine, gonadh uaithe ghairmthear Innbhear Scéine don abhainn atá i g-Ciarraidhe. Fuair Fial bean Lughaidh mic Íotha bás do náire ar bhfaicsin a nochta da céile ar dteacht ó shnámh dhi; gonadh uaithe ghairmthear Innbhear Féile don abhainn sin ó shoin i le; do marbhadh fós Scota is Fás i g-Cath Sléibhe Mis, amhail adubhramar thuas. Do éagadar fós dias eile dhíobh, mar atá bean Ír is bean Muirtheimhne mic Breoghain; gonadh iad sin na hocht ríoghna is na hocht dtaoisigh do cailleadh do shluagh chloinne Míleadh ó theacht i n-Éirinn dóibh go cur Chatha Tailltean. Ag so síos anmanna an mhóirsheisir sin ban is fearr táinig lé macaibh Míleadh i n-Éirinn do réir an Leabhair Ghabhála: Scota Tea Fial Fás Líobhra Odhbha agus Scéine. Ag so síos suidhiughadh an tseanchaidh air sin, agus


p.94

cia an fear do bhí ag gach mnaoi dhíobh ag ar mhair a fear ag teacht i n-Éirinn dóibh.
    1. Seacht mná is fearr táinig i le
      Lé macaibh Míleadh uile:
      Tea Fial Fás, feairrde dhe,
      Líobhra Odhbha Scot Scéine.
    2. Tea bean Éireamhóin na n-each,
      Is Fial fós fá bean Luighdheach;
      Fás bean Úin mic Oige iar sin,
      Agus Scéine bean Aimhirgin.
    3. Líobhra bean Fhuaid, caoin a bla,
      Scota an aontumha is Odhbha;
      Ag sin na mná nachar mhear
      Táinig lé macaibh Míleadh.
Iomthúsa chloinne Míleadh, an drong díobh táinig i dtír le h-Éibhear , lér cuireadh Cath Sléibhe Mis, triallaid i ndáil Éireamhóin go bun Innbhir Cholpa; agus mar rángadar a chéile ann sin do fhógradar cath ar thrí macaibh Cearmada is ar TuaithaibhDanann ar cheana. Is ann sin do cuireadh Cath Tailltean eatorra agus do chuaidh an briseadh ar chloinn Chearmada ag macaibh Míleadh áit ar thuit Mac Gréine lé h-Aimhirgin, Mac Cuill lé h-Éibhear , agus Mac CéachtÉireamhón , amhail adeir an seancha:
    1. Atrorchair Mac Gréine geal
      i d-Tailltean lé h-Aimhirgean;
      Mac Cuill lé h-Éibhear an óir,
      Mac Cécht do láimh Éireamhóin.
Do thuiteadar fós a dtrí ríoghna ann, mar atá Éire is Fódla is Banbha; gonadh uime sin is da dhearbhadh cia an dream lér thuiteadar, do rinne an seancha an rann-so:
    1. Fódla lé h-Eatan go n-uaill,
      Caichér Banbha go mbuaidh;
      Éire sonn lé Suighre iar sin:
      Is iad oidheadha an trír sin.
Tuitid iomorro urmhór shluagh Thuath Dé Dhanann ar cheana agus ar mbeith ag leanmhain na ruaige do shluagh mhac

p.96

Míleadh san aird budh thuaidh marbhthar san tóraidheacht soin dá thaoiseach do shluagh mhac Míleadh, mar atá Cuailgne mac Breoghain ar Sliabh Cuailgne agus Fuad mac Breoghain ar Sliabh Fuaid.

XXIII.

Tar éis iomorro Tuath Dé Danann do dhíbirt, is na h-Éireann do bheith ar a gcumas féin aca, roinnis Éibhear is Éireamhón Éire eatorra; agus do réir druinge ré seanchus, is í roinn do rinneadh eatorra, an leath thuaidh do bheith ag Éireamhón ó Bhóinn is ó Shruibh Broin budh thuaidh; is ón teorainn chéadna budh dheas go Tuinn Clíodhna ag Éibhear . Ag so mar adeir an seancha ar an roinn-se. Éireamhón is Éibhear ard, tosach na duaine:

    1. Ar an leith thuaidh, beart gan bhrón,
      Gabhais an fhlaith Éireamhón
      Ó Shruibh Broin, buadhach an roinn,
      Tar gach mbuidhin go Bóainn.
    2. Éibhear mac Míleadh go rath
      Do ghabh an leath theas deaghmhaith;
      Ó Bhóinn fuair, fá cródha an roinn,
      Go tuinn inghine Geanoinn.

Téid iomorro cúigear do phríomhthaoiseachaibh shluaigh mhac Míleadh lé h-Éireamhón ar a mhír féin don roinn, agus gabhaid fearann uaidh, agus do rinne gach neach díobh dúnphort 'n-a roinn féin don fhearann. Ag so an cúigear taoiseach do ghabh lé h-Éireamhón , mar atá Aimhirgin Goistean Séadgha Sobhairce is Suirghe. Ag so síos na ríoghrátha do tógbhadh lé h-Éireamhón is lé n-a chúigear taoiseach. Ar dtús do thógaibh sé féin Ráith Beitheach i n-Airgeadros ar bruach na Feoire i n-Osruighe. Do thógaibh fós Aimhirgin Turlach Innbhir Mhóir. Do tógbhadh lé Sobhairce Dún Sobhairce. Do tógbhadh lé Séadgha Dún Deilginse i gcrích Chualann. Do


p.98

tógbhadh lé Goistean Cathair Náir. Do tógbhadh lé Suirghe Dún Éadair. Ag so an cúigear do ghabh lé h-Éibhear , mar atá Caichér Manntán Én Oige is Fulmán. Do tógbhadh mar an gcéadna ráith leis gach n-aon díobh. Ar dtús do tógbhadh lé h-Éibhear féin Ráith Eoamhain i Laigheanmhaigh; lé Caichér Dún Inn i n-iarthar Éireann; lé Manntán Cumhdach Cairrge Bladhruidhe; lé h-Én mac Oige Ráith Airde Suird; lé Fulmán Ráith Chairrge Feadha.

Cúig glúine déag is fiche ó Éibhear go h-Ádamh, mar adeir an file:

    1. Cúig glúine déag ré a ndeaghoil,
      Is fiche glún geinealoigh,
      Tréad féinneadh gan cruas um chradh
      Suas ó Éibhear go h-Ádamh.

Is í céadfaidh dhruinge oile ré seanchus gurab í roinn do rinne Éibhear is Éireamhón ar Éirinn, da Chúigeadh Mumhan do bheith ag Éibhear; Cúigeadh Connacht is Cúigeadh Laighean do bheith ag Éireamhón; is Cúigeadh Uladh do bheith ag Éibhear mac Ír mic Míleadh agus ag cuid oile do na taoiseachaibh táinig lé macaibh Míleadh; is tríocha céad Chorca Laighdhe san Mhumhain teas tugadar do Lughaidh mac Íotha mac dearbhráthar a seanathar. Agus is móide mheasaim an chéadfaidh sin do bheith fírinneach gurab i Laighnibh do bhí príomhlongport Éireamhóin, mar atá Ráith Beitheach i n-Airgeadros, láimh ré Feoir, agus fós gurab san Mhumhain go bunadhasach do áithigheadar sliocht Éibhir agus sliocht Éireamhóin i g-Connachtaibh is i Laighnibh, agus sliocht Rudhruidhe mic Sithrighe táinig ó Éibhear mac Ír mic Míleadh i n-Ulltaibh. Ón Rudhruidhe sin iomorro ghairmthear Clanna Rudhruidhe do na fíor-Ulltachaibh agus gach drong do na sleachtaibh-se do chuaidh i gcúigeadhaibh a chéile do dhéanamh fearainn is gabháltais, mar atá teacht chloinne Rudhruidhe go Laighnibh .i. sliocht Conaill


p.100

Chearnaigh i Laoighis agus sliocht Fearghusa mic Róigh i g-Conmhaicne Chonnacht is i g-Corca Moruadh is i g-Ciarraidhe Mumhan, agus muinntear Dhuibhidhir do shliocht Cairbre Chluitheachair mic Conchorb do shliocht Labhraidh Loingsigh, agus muinntear Riain do shliocht Cathaoir Mhóir, ó Laighnibh tángadar don Mhumhain. Is cian d'éis na ronna-so do rinne Éibhear is Éireamhón ar Éirinn rángadar na foirne sin as a gcríochaibh féin i dtíribh oile i n-Éirinn. Is follus fós gurab ré linn Mhuireadhaigh Tírigh do chuadar na trí Cholla go n-a mbráithribh ó Chonnachtaibh do dhéanamh gabháltais ar Ulltaibh, gur bheanadar roinn mhór do Chúigeadh Uladh dhíobh ar éigin, mar atá Modhairn Uí mac Uais is Uí Chriomhthainn go bhfuilid drong mhór dhíobh da háitiughadh aniú, mar atá Raghnall mac Samhairle Iarla Antruim nó nAondroma ó Cholla Uais; Mag Uidhir Mag Mathghamhna is Ó hAnnluain ó Cholla Dá Chríoch.

Is ré linn Chormaic mic Airt fós tángadar Déisigh .i. cine do shliocht Éireamhóin, don Mhumhain, gur ghabhadar fearann innte. Is ré linn iomorro Fhiachaidh Muilleathain mic Eoghain Mhóir mic Oiliolla Óluim do bheith i ríoghacht Mumhan táinig Cairbre Músc, duine uasal do shliocht Éireamhóin, ré dán go Fiachaidh, go bhfuair a bhfuil d' fhearann ó Shlighe Dhála .i. Bealach Mór Osruighe go Cnoc Áine Cliach i nduais a dhána, amhail léaghthar i Leabhar Ard Macha, agus is ón g-Cairbre Músc-so ghairthear Múscruidhe Tíre don dá Urmhumhain. Agus go grod da éis sin rángadar cuid do shíol Éibhir mar atá sliocht Cormaic Gaileang i g-Connachtaibh, mar atáid Gaileanga is Luighne, agus is da sliocht Ó hEadhra is Ó Gadhra san leith thuaidh. Agus mar sin da gach aicme is da gach cinéal oile ráinig i dtír oile i n-Éirinn, ní do bhíthin na ronna do rinne Éibhear is Éireamhón do chuadar ionnta;


p.102

agus da réir sin measaim an chéadfaidh dhéidheanach do bheith fírinneach; óir ní hinmheasta gurab san mír ráinig Éibhear 'n-a bhfuil Airgeadros do thóigeobhadh Éireamhón a chéadphríomhráith, mar atá Ráith Beitheach i n-Airgeadros. Uime sin measaim gurab 'n-a mhír féin do rinne í, agus da réir sin gurab do roinn Éireamhóin Cúigeadh Laighean, amhail adeir an chéadfaidh dhéidheanach.

Tarla file foghlumtha is cruitire ceoilbhinn .i. Cir mac Cis an file, agus Ónaoi an cruitire, ar an druing táinig lé macaibh Míleadh i n-Éirinn; agus adubhairt Éibhear gurab aige féin do bheidís; adubhairt Éireamhón cheana gurab aige féin do bheidís. Acht cheana is é ordughadh do chuaidh eatorra a roinn ré chéile tré chrannchur do chur ortha; agus tuitis crann Éibhir ar an oirfideach agus crann Éireamhóin ar an bhfile; gonadh ag faisnéis an imreasain-se atáid na roinn-se síos a Psaltair Chaisil:

    1. Do chuirsiod crannchor go cóir
      Ar an dias ndána ndíomhóir;
      Go ráinig don fhior a ndeas
      An cruitire cóir coimhdheas.
    2. Ráinig fós don fhior a dtuaidh
      An t-ollamh gus an ollbhuaidh;
      Gonadh de sin ráinig smacht
      Ordan agus ollamhnacht,
    3. Téidbhinneas ciuil caoine dreann
      I ndeas i ndeisceart Éireann;
      Is amhlaidh bhias go bráth mbras,
      Amhail atá san seanchas.

Tángadar cheithre moghaidh fichead lé macaibh Míleadh i n-Éirinn, agus do bheanadar cheithre maighe fichead a coill iar dteacht i n-Éirinn dóibh, agus is uatha féin ainmnighthear na maighe sin. Ag so anmanna na bhfear soin: Aidhne Ai Asal Méidhe Morbha Midhe Cuibh Cliú Ceara Réir Slán Léighe Lithfe Line Lighean Trea Dula Adhar Airiu Déise


p.104

Deala Fea Feimhean agus Seara; agus atáid na hanmanna soin go cinnte ar na maighibh céadna i n-Éirinn aniú.

Tug fós Tea inghean Luighdheach mic Íotha .i. bean Éireamhóin fá deara múr do thógbhail di féin i Liathdruim ré ráidhtear Teamhair aniú; agus is ó Thea inghin Luighdheach ghoirthear Teamhair don tulaigh sin .i. múr Tea.

Do bhádar mic Mhíleadh i gcomhfhlaitheas Éireann feadh bliadhna go dtarla imreasan eatorra fá sheilbh na dtrí ndromonn is fearr do bhí i n-Éirinn .i. Druim Clasaigh i gcrích Mhaine is Druim Beitheach i Maonmhaigh is Druim Finghin i g-Connachtaibh. Is ann sin iomorro tugadh cath idir Éibhear is Éireamhón i n-Uibh Fáilghe ag Brú Bhriodáin ag tóchar idir dá mhagh i dtuaith Ghéisille. Do briseadh d'Éibhear san chath soin; is do marbhadh é féin is triar taoiseach da mhuinntir ann mar atá Suirghe Sobhairce is Goistean. Ag so mar adeir an file ar an ní-se ag faisnéis adhbhair an imreasain:

    1. Do roinnsiod Banbha gan brón
      Éibhear agus Éireamhón ,
      Go dtáinig uabhar a mban,
      Bliadhain gan chreich gan chogadh,
    2. Do ráidh bean Éibhir na gcath
      Mun budh lé Druim caoin Clasach,
      Druim Beitheach, Druim Finghin finn,
      Nach beith aonoidhche i n-Éirinn.
    3. Torchair Éibhear , anba an fear,
      Lé h-Éireamhón mac Míleadh ;
      Fuair i dtuath Géisille a ghoin,
      San maidin ar Maigh Smearthoin.
Ag so mar adeir an file Tanuidhe ag teacht leis an ní gcéadna:
    1. A éigse Banbha go mblaidh,
      An feas daoibh nó an bhfeadbhair,
      Créad fár cuireadh an cath mór
      Ar Éibhear lé h-Éireamhón?

    2. p.106

    3. Inneosad uaim daoibh-se sain—
      An fáth fá ndearna an fhionghail,
      Um thrí dromannaibh gan dreim
      Is fearr do bhí i n-Éireinn:
    4. Druim Finghin Druim Clasaigh cain,
      Druim Beitheach i g-Connachtaibh;
      'Ga gcosnamh sin ní rádh glé.
      Tugadh an t-ár-so, a éigse.

XXIV.

Do ríoghaibh chloinne Míleadh ria g-Créideamh annso, agus fad a bhflaitheasa i n-Éirinn.

Do ghabh Éireamhón , iar mbeith i gcomhfhlaitheas Éireann ré h-Éibhear feadh bliadhna, flaitheas iomlán Éireann cheithre bliadhna déag d' éis mharbhtha Éibhir i g-Cath Airgeadrois, do réir dhruinge ré seanchus, amhail adeir an rann-so:

    1. Cheithre bliadhna déag rodfeas
      D'Éireamhón i n-ardfhlaitheas;
      Iar g-Cath Airgeadrois go n-ágh
      Mar ar thuit Éibhear iomlán.
Gidheadh is í céadfaidh choithcheann na seanchadh nach i g-Cath Airgeadrois do marbhadh Éibhear acht i g-Cath Géisille, amhail adubhramar thuas. Is ré linn Éireamhóin do rinneadh na gníomha-so síos, mar atá Cath Cúile Caichéir i gcionn bliadhna d'éis mharbhtha Éibhir; agus is ann sin do thuit Caichér .i. taoiseach do mhuinntir Éibhir, lé h-Aimhirgin mac Míleadh. I gcionn bliadhna da éis sin, do thuit Aimhirgin lé h-Éireamhón i gcath Bile Theineadh i g-Cúlaibh Breagh; agus is ann san mbliadhain sin do lingeadar naoi m-Brosnacha Éile is trí h-Uinnsionna Ua nOiliolla fá thír i n-Éirinn. An treas bliadhain da éis sin do thuit Fulmán agus Manntán .i. dias taoiseach do mhuinntir Éibhir, lé h-Éireamhón i gCath Breoghain i bh-Fréamhainn. Do lingeadar ocht locha fó thír i n-Éirinn i

p.108

bhflaitheas Éireamhóin, mar atá Loch Cime, agus Magh Sreing ainm an mhachaire tar ar ling an loch; Loch Buadhaigh Loch Bágha Loch Réin Loch Fionnmhaighe Loch Gréine Loch Riach, agus Magh Maoin ainm an mhachaire tar a dtáinig sí; Loch Dá Chaoch i Laighnibh agus Loch Laogh i n-Ulltaibh. An ceathramhadh bliadhain da éis sin do marbhadh Ún Én is Eatan i gcath Comhruire i Midhe lé h-Éireamhón , agus do tógbhadh a bhfearta ann. An bhliadhain chéadna do lingeadar na trí Suca fá thír i g-Connachtaibh.

Adeirid drong ré seanchus gurab é Éireamhón do roinn cúig cúigeadha Éireann d' éis bháis Éibhir ar chuid do na taoiseachaibh do bhí aige. Tug ar dtús Cúigeadh Laighean do Criomhthann Sciathbhéal do Dhomhnannchaibh, duine uasal d' iarmhar bh-Fear m-Bolg. Tug fós dá Chúigeadh Mumhan do cheithre macaibh Éibhir, mar atá Ér Orba Fearón is Feargna. Tug arís Cúigeadh Connacht d' Ún mac Oige agus do Eatan, dias taoiseach da dtáinig leis ón Easpáinn. Mar an gcéadna do fhágaibh Cúigeadh Uladh ag Éibhear mac Ír .i. mac a dhearbhráthar féin.

Is i bhflaitheas Éireamhóin iomorro tángadar Cruithnigh .i. Picti, sluagh do thriall ón Tracia, go h-Éirinn; agus do réir Chormaic mic Cuileannáin 'n-a Psaltair is é fáth fár fhágbhadar an Tracia tré mar do thogair Policornus, rí na Tracia, inghean álainn aontumha do bhí ag Gud ardtaoiseach na g-Cruithneach d' éigniughadh, agus iad féin i seilbh bhuannachta na críche. Ar n-a bhraith cheana do Ghud agus da Chruithneachaibh go raibhe an rí ar tí na hinghine d' éigniughadh, marbhthar leo é, agus tréigid an tír uime sin, agus triallaid ó chrích go crích go rochtain na Fraingce dhóibh mar a bhfuaradar congbháil buannachta agus fearann ó rígh Frangc áit ar thógbhadar cathair ris a ráidhtear Pictauium ó na Pictibh .i. Cruithnigh lér tógbhadh í. Agus mar do chualaidh rí Frangc teist scéimhe na hinghne do thogair a beith 'n-a leannan leaptha


p.110

aige féin. Ar n-a chlos sin do Ghud triallais go líon a mhuinntire ar teitheadh leis an inghin go h-Éirinn, agus ar mbeith ar muir dhóibh, éagais an inghean aca; agus gabhaid féin da éis sin cuan i n-Innbhear Sláinghe. Tig Beda leis an ní-se san chéadchaibidil don chéidleabhar do Stair Eagailse na Sacsan, acht amháin go n-abair gurab san taobh thuaidh d' Éirinn tángadar i dtír, mar a n-abair: Tarla do chine na b-Pict teacht ón Scitia, amhail adeirthear, i mbeagan do luingeas fhada san oigian lé seoladh nó lé séideadh na ngaoth, tigheacht leath amuigh do uile-theorannaibh na Breataine, teacht i n-Éirinn, agus ar bhfagháil chinidh na Scot rompa do iarradar ionadh comhnuidhthe dhóibh féin ann sin, agus ní bhfuaradar. {Contigit gentem Pictorum de Scythia (ut perhibent) longis navibus non multis oceanum ingressam, circumagente flatu ventorum, extra fines omnes Britanniae Hiberniam pervenisse, eiusque septemtrionales oras intrasse, atque inventa ibi gente Scotorum sibi quoque in partibus illius sedes petiisse nec impetrare potuisse.}’’

Gidheadh ní i dtuaisceart Éireann tángadar i dtír, acht ag bun Innbhir Sláinghe i gcuan Locha Garman, amhail adubhramar. Agus táinig Criomhthann Sciathbhéal, do bhí i gceannas Laighean ó Éireamhón an uair sin, 'n-a ndáil ann sin agus do rinne cáirdeas riú.

Is iad fá taoisigh don chabhlach soin Gud agus a mhac Cathluan; agus is uime do cheangail Criomhthann cáirdeas riú, do bhrígh go rabhadar dronga d' uaislibh na Breataine da ngairthí Tuatha Fiodhgha ag gabháil neirt i bh-Fothartaibh do gach leith do bhun na Sláinghe. Is amhlaidh do bhádar an drong soin agus neimh ar arm gach aoin aca, ionnus madh beag nó mór an chréacht do-níthí leo ní ghabhadh leigheas ar bith greim don othar go bhfaghadh bás. Agus do chualaidh Criomhthann go raibhe draoi deigheolach da ngairthí Trostán i bhfochair na g-Cruithneach do-bhéaradh leigheas dó féin agus da mhuinntir i gcoinne na neimhe do bhíodh ar armaibh Tuaithe Fiodhgha; agus do fhiafruigh do Throstán créad an leigheas do dhéanadh i n-aghaidh neimhe arm na druinge úd do luaidheamar. ‘Cuirthear leat,’ ar Trostán, ‘trí caogad bó mhaol fhionn da gcrúdh is cuirthear an lacht do géabhthar uatha i log ar


p.112

lár an mhachaire 'n-a gcleachtar libh bheith ag comhrac riú, agus fógair cath orra ar an machaire gcéadna; agus gach aon dod mhuinntir loitfidhear leo, téidheadh don log da fhothrugadh, agus budh slán ó ghoimh na neimhe é’. Do rinneadh lé Criomhthann a ndubhairt an draoi, agus fógrais Cath Arda Leamhnachta ar Tuathaibh Fiodhgha, agus brisis díobh go dtug a ndeargár ann. Is ón ngníomh agus ón gcath ghairthear Cath Arda Leamhnachta don chath soin ó shoin i le; gonadh ag dearbhadh an sceoil do rinne an file an laoidh seanchusa-so síos:
    1. Ard Leamhnachta san tír theas,
      Fionnadh gach án is éigeas;
      Créad ó ngairthear ainm an fhuinn
      Do ghabh ó aimsir Chriomhthuinn;
    2. Criomhthann Sciaithbhéal é ro ghabh,
      Do shaoradh ár a churadh;
      Da ndídean ar ghéirneimh arm
      Na n-athach n-uathmhar n-athgharbh.
    3. Seisear Cruithneach, ro chinn Dia,
      Tángadar a tír Thracia;
      Soilen Ulpia Neachtain nár
      Aonghus Leathan is Trostán.
    4. Ro thiodhnuic Dia dhóibh tré ghus
      Da n-íoc ar ghéarghoimh othrus,
      'S da ndídean ar ghéirneimh arm
      Na n-athach reachtmhar rógharg.
    5. Is é fíreolas fuair dóibh
      Draoi na g-Cruithneach, fá chéadóir
      Trí chaogad bó mhaol don mhaigh
      Do bhleodhan i n-aon chuthaigh.
    6. Do cuireadh an cath go cacht
      Mu'n log a raibhe an leamhnacht;
      Do mhuidh an cath go calma
      Ar athachaibh Ardbhanbha.

Dála na g-Cruithneach ann sin, mar atá Gud is Cathluan a mhac, cuirid rompa neart Laighean do ghabháil; agus mar


p.114

do chualaidh Éireamhón sin, tionóilis sluagh líonmhar agus tig da n-ionnsuighe; agus mar do chonncadar na Cruithnigh gan iad féin líon cathuighthe ris, ceanglaid síoth is cáirdeas ré h-Éireamhón . Nochtais Éireamhón dóibh go raibhe dúthaigh don leith thoir thuaidh d'Éirinn agus adubhairt riú dul da háitiughadh. Is ann sin do iarradar na Cruitnigh ar Éireamhón cuid do na mnáibh uaisle do bhí i n-aontumha aige féin, do mhnáibh na dtaoiseach táinig leis on Easpáinn ag ar marbhadh a bhfir, do thabhairt dóibh féin, do reir Beda san chéadchaibidil don chéadleabhar do Stair na Sacsan; agus do cheangladar rátha gréine agus éasca orra féin gurab mó do bhiadh ríoghacht Cruitheantuaithe, ris a ráidhtear Alba aniú, aga sealbhughadh ó bharántas sleachta na mban ioná ó bharántas sleachta na bhfear, go crích an bheatha. Agus tug Éireamhón ar na heachtaibh sin triúr ban dóibh, mar atá bean Bhreise, bean Bhuais is bean Bhuaidhne; agus gabhais Cathluan fá hardtaoiseach dhóibh bean díobh dó féin; agus triallaid ainn séin go Cruitheantuath, is do ghabh Cathluan neart na críche agus fá hé céidrí Alban do Chruithneachaibh é. Do bhádar deich rígh is trí fichid do Cruitneachaibh .i. na Picti i bhflaitheas na h-Alban da éis, amhail léaghthar i Psaltair Chaisil, san duain darab tosach: A eolcha Alban uile. Ag so mar adeir ar an ní-se:
    1. Cruithnigh do ghabhsad iardtain
      Ar dtigheacht a h-Éireannmhaigh;
      Deich rígh is seascad ríoghrán
      Do ghabh díobh an Cruitheanchlár.
    2. Cathluan an céidrí dhíobh sain,
      Inneosad daoibh go cumair;
      Ro b'é an rí déidheanach díobh
      An cur calma Constaintín.

Acht cheana anais Trostán Draoi is an cúigear Cruithneach oile luaidhtear san laoidh thuas i n-Éirinn d'éis Chathluain,


p.116

go bhfuaradar fearann i m-Breaghmhaigh i Midhe ó Éireamhón . An ceathramhadh bliadhain déag d'éis bháis Éibhir fuair Éireamhón bás i n-Airgeadros i Ráith Beitheach láimh ré Feoir, agus is ann do hadhnaiceadh é. San bhliadhain chéadna do ling an abhainn darab ainm an Eithne fá thír i n-Uibh Néill; is do ling an abhainn da ngairthear Freaghobhal fá thír idir Dhál nAruidhe is Dhál Riada.

XXV.

Do ghabhsad trí mic Éireamhóin da éis féin ríoghacht Éireann trí bliadhna, mar atá Muimhne Luighne is Laighne. Trí bliadhna dhóibh i gcomhfhlaitheas go bás Mhuimhne i Maigh Cruachan agus gur marbhadh Luighne is Laighne lé macaibh Éibhir i g-Cath Arda Ladhrann.

Do ghabhadar cheithre mic Éibhir, Ér Orba Fearón is Feargna ríoghacht Éireann bladh do bhliadhain, gur mharbh Írial Fáidh mac Éireamhóin iad i ndíoghail a dhá bhráthar .i. Luighne is Laighne.

Do ghabh Írial Fáidh mac Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna, óir ní raibhe sliocht ar an dtriúr dearbhráthar do bhí aige do ba sine ioná é féin. Taire sin an tan ráinig Irial san ríoghacht is do ghabh oirbheart is arrachtas ré a ais, do marbhadh cheithre mic Éibhir leis, mar atá Ér Orba Fearón Feargna, i ndíoghail a dhá bhráthar do marbhadh leo-san.

Do réidheadh sé maighe déag a coill i n-Éirinn i bhflaitheas Íriail. Ag so síos a n-anmanna: Magh Reichead i Laoighis; Magh Neiliu i Laighnibh; Magh Comair, Magh Seiliu i n-Uibh Néill; Magh Sanais i g-Connachtaibh; Magh nInis i n-Ulltaibh; Magh Midhe, Magh Luinge i g-Ciannachta; Magh Téacht i n-Uibh mac Uais; Magh Fearnmhuighe i n-Oirghiallaibh; Magh Foithin sna h-Iartharaibh; Magh Cobha i n-Uibh Eachach; Magh Cuma


p.118

i n-Uibh Néill; Magh Cúile Feadha, Magh Riada, Magh nAirbhrioch i bh-Fothartaibh Airbhrioch i Laighnibh. Do thógaibh Írial Fáidh mac Éireamhóin seacht ríoghrátha i n-Éirinn 'n-a aimsir féin mar atá Ráith Ciombaoith i n-Eamhain; Ráith Croichne i Maigh Inis; Ráith Bachaill i Lotharnaibh; Ráith Coincheadha i Seimhne; Ráith Mothaigh i n-Deaghcharbad; Ráith Búireach i Sleachtaibh; Ráith Lochaid i n-Glascharn.

An bhliadhain da éis sin do lingeadar na trí haibhne da ngoirthear na trí Fionna fá thír i n-Ulltaibh. An bhliadhain 'n-a dhiaidh sin do bhris Írial cheithre catha. An céadchath, Cath Arda Ionmhaith i d-Teathbha, mar ar thuit Stirne mac Duibh mic Fomhóir; an dara cath, Cath Teannmhaighe tug Írial d'Fhomhórchaibh, áit ar thuit rí Fomhórach dar bh'ainm Echtghe Ethcheann; an treas cath, Cath Lochmhaighe, i n-ar thuit Lughroth mac Mogha Feibhis; an ceathramhadh cath, Cath Cúile Márta mar ar bhris do cheithre macaibh Éibhir. Gonadh uime sin agus ag faisnéis na ngníomh soin, atá an duain darab tosach an rann-so síos:

    1. Irial sóisear na clainne,
      Mac ríogh Fódla foltchaime,
      Sléibhe Mis, rí Macha,
      Do bhris cheithre cruadhchatha.
An dara bliadhain da éis sin fuair Írial Fáidh mac Éireamhóin bás i Maigh Muaidhe, agus do hadhnaiceadh ann é.

Do ghabh Eithrial mac Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan. Is ré linn an Eithriail-se do beanadh seacht machaire a coill i n-Éirinn, mar atá Teannmhagh i g-Connachtaibh; Magh Lioghat agus Magh m-Bealaigh i n-Uibh Tuirtre; Magh Géisille i n-Uibh Fáilghe; Magh Ochtair i Laighnibh; Lochmhagh i g-Connachtaibh; Magh Rath i n-Uibh Eachach; agus iar gcaitheamh fichid bliadhan i bhflaitheas Éireann dó do marbhadh lé Conmhaol mac Éibhir é i g-Cath Raoireann i Laighnibh.


p.120

Do ghabh Conmhaol mac Éibhir ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead; agus fá hé céidrí Éireann do shíol Éibhir é. Do bhris iomorro an Conmhaol-so cúig catha is fiche ar shliocht Éireamhóin. Ag so síos naoi gcatha dhíobh mar atá Cath Ucha; Cath Cnucha; Cath Éile; Cath Sléibhe Beatha; is Cath Géisille mar ar thuit Palap mac Éireamhóin; Cath Sléibhe Modhairn mar ar thuit Samhra mac Ionbhotha; Cath Locha Léin mar ar thuit Mughroth; Cath Béirre; is Cath Aonaigh Macha mar ar thuit Conmhaol féin lé h-Éibhear mac Tighearnmhais do shíol Éireamhóin. Agus do hadhnaiceadh don taoibh theas d'Aonach Macha é san áit da ngairthear Feart Conmhaoil aniú.

Do ghabh Tighearnmhas mac Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna is dá fhichidh, nó do réir dhruinge oile seascad bliadhan; agus do bhris an Tighearnmhas-so seacht gcatha fichead ar shliocht Éibhir, mar atá Cath Éille 'n-ar thuit Rochorb mac Golláin; agus Cath Cumair; Cath Maighe Téacht; Cath Lochmhaighe i n-ar thuit Deighiarna mac Guill mic Golláin; Cath Cúile hAird i Maigh Inis; Cath Cúile Fraocháin; Cath Athghuirt i Seimhne; Cath Arda Niadh i g-Connachtaibh; agus Cath Cairn Fhearadhaigh mar ar thuit Fearadhach mac Rochuirb mic Golláin; Cath Cluana Cuasa i d-Teathbha; Cath Comhnuidhe i d-Tuaith Eibhe; Cath Cluana Muirisc i dtuaisceart Bréithfne; agus Cath Cúile Fabhair ar Earbhus; agus seacht gcatha i Lughlachta ar Loch Lughdhach i n-aonló; agus dá Chath Cúile i n-Airgeadros, agus Cath Reibh mar ar marbhadh urmhór shleachta ÉibhirTighearnmhas.

An bhliadhain da éis sin do bhrúchtadar naoi locha fá thír i n-Éirinn, mar atá Loch Cé, tar Magh Sulchair do ling; agus Loch n-Aillinne i g-Connachtaibh; Loch n-Iairn; Loch


p.122

nUair; Loch Saighlionn; Loch Gabhair i Midhe agus i m-Breaghaibh; Loch Feabhail i d-Tír Eoghain, tar Feabhal mic Lodáin do mhuid sí, agus Magh Fuinnsighe ainm an Mhaighe tar a dtáinig an loch; Dubhloch Arda Ciannachta is Loch Dá Bhaill i n-Oirghiallaibh, agus trí dubhaibhne Éireann, mar atá Fobhna Toronn is Callonn.

Is é an Tighearnmhas céadna fuair mianach óir ar dtús i n-Éirinn, agus Uchadán ainm an chearda do bhíodh ag bruithneadh an óir dó. I bh-Fothartaibh oirthir Lithfe do bhíodh ag a bhearbhadh. Is ré linn Tighearnmhais do cuireadh corcair is gorm is uaine ar éadaighibh ar dtús i n-Éirinn. Is ré n-a linn fós do cuireadh gréasa is corthaire is cumhdaighthe ar bhrataibh ar dtús i n-Éirinn. Is é mar an gcéadna do chuir mar nós i n-Éirinn aondath i n-éadach moghaidh, dá dhath i n-éadach an aithigh; a trí i n-éadach an amhais nó óigthighearna, a ceathair i n-éadach bhrughaidh, a cúig i n-éadach flaithe tuaithe, a sé i n-éadach ollamhan is i n-éadaighibh ríogh is bainríoghan. Agus is é áit i n-a bhfuair Tighearnmhas féin bás ar Maigh Sléacht agus trí ceathramhna d'fhearaibh Éireann mar aon ris oidhche Shamhna agus iad ag adhradh do Chrom Chruaidh ríghiodhal Éireann. Óir is é an Tighearnmhas-so thionnscain iodhaladhradh do dhéanamh ar dtús do Chrom Chruaidh (amhail do rinne Zoroastres san n-Gréig) timcheall chéad bliadhan iar dteacht i n-Éirinn dóibh; agus is ó na sléachtaibh do-nídís fir Éireann don iodhal ráidhtear Magh Sléacht ris an machaire gcéadna soin atá san m-Bréithfne. Adeirid drong ré seanchus go raibhe Éiré seacht mbliadhna gan rígh uirre d'éis bháis Thighearnmhais i mórdháil Mhaighe Sléacht, agus gurab é Eochaidh Faobharghlas mac Conmhaoil do ghabh ríoghacht Éireann da éis. Gidheadh ní fíor dhóibh é; óir adeir an Réim Ríoghruidhe gurab é Eochaidh Éadghothach do shliocht Luighdheach mic Íotha do ghabh í.


p.124

Do ghabh Eochaidh Éadghothach mac Dáire mic Conghail mic Éadhamain mic Máil mic Luighdheach mic Íotha mic Breoghain mic Brátha ríoghacht Eireann cheithre bliadhna, gur thuit lé Cearmna mac Éibric.

Do ghabh Cearmna is Sobhairce dá mhac Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann dá fhichid bliadhan, agus fá hiad céidríogha Éireann do Ulltaibh iad; agus do roinneadar ríoghacht Éireann eatorra; agus is í teora do bhí san roinn sin, ó Innbhear Colpa ag Droichead Átha go Luimneach Mumhan, agus an leath budh thuaidh ag Sobhairce; agus do rinne dún ar a leith féin .i. Dún Sobhairce. Do ghabh Cearmna an leath budh dheas, agus do rinne dún láimh ré fairrge theas .i. Dún Cearmna agus is ris ráidhtear Dún Mic Pádraig i gcrích Chúirseach aniú. Do thuit Sobhairce lé h-Eochaidh Meann mac ríogh Fomhóire. Do thuit Cearmna lé h-Eochaidh Faobharghlas mac Conmhaoil i g-Cath Dúin Cearmna.

Do ghabh Eochaidh Faobharghlas mac Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann fiche bliadhan; agus is uime do gairthí Eochaidh Faobharghlas de, óir fá glas géarfhaobhrach a dhá shleigh. Agus is é do chuir na catha-so romhainn ar shíol Éireamhóin, mar atá Cath Luachra Deaghaidh i n-Deasmhumhain; Cath Fosaidh Dá Ghort; Cath Cumair na dTrí n-Uisce; Cath Tuama Dreagain i m-Bréithfne; is Cath Droma Liatháin. Do réidhigheadh seacht maighe a coill i n-Éirinn leis, mar atá Magh Smeathrach i n-Uibh Fáilghe; Magh Laighne agus Magh Luirg i g-Connachtaibh; Magh Leamhna, Magh nIonair, Magh Fubhna is Magh Dá Ghabhal i n-Oirghiallaibh. Agus do thuit an t-Eochaidh-se lé Fiachaidh Labhruinne mac Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearmhais i g-Cath Carman.

Do ghabh Fiachaidh Labhruinne mac Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearmhais mic Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh


p.126

mic Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna fichead, nó do réir dhruinge oile seacht mbliadhna déag ar fhichid; agus is uime ghairthear Fiachaidh Labhruinne dhe, mar is 'n-a aimsir do ling Innbhear Labhruinne fá thír i n-Éirinn; agus is 'n-a ré do lingeadar na trí haibhne-se síos, mar atá Innbhear Fleisce Innbhear Mainge agus Innbhear Labhruinne ó ráidhtear Fiachaidh Labhruinne ris. Is ré n-a linn fós do bhrúcht Loch Éirne fá thír, agus Magh Geanainn ainm an mhachaire tar a dtáinig sí.

Is é mac an Fhiachach-so .i. Aonghus Ollbhuadhach do bhris iomad cath ar na Cruithneachaibh is ar na seanBhreathnaibh do bhí i n-Albain, agus do chuir Alba fá smacht iomlán na n-Gaedheal ar dtús, tar ceann ó aimsir Éireamhóin mic Míleadh go raibhe cíoscháin ag Gaedhealaibh orra. Tuairim dá chéad go leith bliadhan d'éis mhac Míleadh do theacht i n-Éirinn do cuireadh Alba fá smacht is fá chíos lé h-Aonghus Ollbhuadhach mac Fiachach Labhruinne; agus is é an Fiachaidh Labhruinne-se tug cheithre catha ar shíol Éibhir, mar atá Cath Fairrge, Cath Gallaigh, Cath Sléibhe Feimhion, is Cath Sléibhe Bealgadáin mar ar thuit sé féin lé h-Eochaidh Mumhó mac Mo Feibhis.

Do ghabh Eochaidh Mumhó mac Mo Feibhis mic Eochach Faobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann bliadhain is fiche, gur thuit lé h-Aonghus Olmucaidh i g-Cath Cliach.


p.128

XXVI.

Do ghabh Aonghus Olmucaidh mac Fiachach Labhruinne mic Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearnmhais mic Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann ocht mbliadhna déag, agus do réir dhruinge oile bliadhain is fiche. Is uime ghairthear Aonghus Olmucaidh dhe ón fhocal-so oll .i. mór agus muca, do bhrígh gurab aige do bhádar na muca fá mó i n-Éirinn 'n-a ré; agus is leis do cuireadh na catha-so síos, mar atá Cath Cléire, Cath Sléibhe Cailge mar ar thuit Baiscionn, agus Cath Maighe Éinsciath i g-Connachtaibh, agus Cath Glaise Fraocháin mar ar thuit Fraochán Fáidh, agus caogad cath ar Chruithneachaibh is ar Fhearaibh Bolg agus ar lucht Orcades. Tomhaidhm trí loch 'n-a ré: Loch Éinbheithe i n-Oirghiallaibh, Loch Sailgheadáin agus Loch n-Gasáin i Maigh Luirg. Is 'n-a aimsir do réidhigheadh na maighe-se síos a coill, mar atá Magh Glinne Dearcon i g-Cinéal Chonaill; Magh nÉinsciath i Laighnibh; Magh Cúile Caol i m-Boghaine; Aolmhagh i g-Callruidhe; Magh Mucruimhe i g-Connachtaibh; Magh Luachra Deaghaidh is Magh Archaill i g-Ciarraidhe Luachra. Agus i g-Cath Sléibhe Cua do marbhadh Aonghus Olmucaidh féin lé h-Éanna mac Neachtain do Mhuimhneachaibh; agus adeirid cuid oile aca gurab é Éanna Airgthioch do mharbh é i g-Cath Carman; agus is í an chéadfaidh dhéidheanach is fírinnighe do réir na duaine darab tosach, Aonghus Olmucaidh atbath. Agus fós tig an Réim Ríoghruidhe leis an gcéadfaidh gcéadna.

Do ghabh Éanna Airgthioch mac Eochach Mumhó mic Mo Feibhis mic Eochach Faobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann seacht mbliadhna fichead; agus is é do rinne scéith airgid i n-Airgeadros ar dtús i n-Éirinn agus do bhronn d'fhearaibh Éireann iad; agus


p.130

do thuit sé i gcath RaighneRoitheachtaigh mac Maoin mic Aonghusa Olmucaidh. Do ghabh Roitheachtaigh mac Maoin mic Aonghusa Olmucaidh mic Fiachach Labhruinne mic Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearnmhais mic Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann cúig bliadhna fichead; agus do thuit an Roitheachtaigh-se lé Séadna mac Airt mic Airtre i Ráith Cruachan.

Do ghabh Séadna mac Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Ír ríoghacht Éireann cúig bliadhna, gur marbhadh lé n-a mhac féin é ar dteacht ‘dubhloingis’ go Cruachain.

Do ghabh Fiachaidh Fíonscothach mac Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann fiche bliadhan. Agus is uime do gairthí Fiachaidh Fíonscothach de .i. scotha fíona do bhíodh ré n-a linn i n-Éirinn go bhfáiscthí i gcornaibh iad; agus do marbhadh an Fiachaidh-se lé Muineamhón mac Cais Chlothaigh.

Do ghabh Muineamhón mac Cais Chlothaigh mic Fir Arda mic Roitheachtaigh mic Rossa mic Glais mic Nuadhat mic Eochach Faobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn ríoghacht Éireann cúig bliadhna; agus is é an Muineamhón-so do orduigh muinceadha nó slabhradha óir fá bhráighdibh na n-uasal ar dtús i n-Éirinn; agus do éag sé do thámh i Maigh Aidhne.

Do ghabh Ailldeargóid mac Muineamhóin mic Cais Chlothaigh mic Fir Arda mic Roitheachtaigh mic Rossa mic Glais mic Nuadhat Deaghláimh mic Eochach Faobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh ríoghacht Éireann seacht mbliadhna; agus is ré n-a linn do cuireadh fáinneadha óir ar ghlacaibh na n-uasal ar dtús i n-Éirinn agus do marbhadh lé h-Ollamh Fódla é i g-Cath Teamhrach.

Do ghabh Ollamh Fódla mac Fiachach Fíonscothaigh mic


p.132

Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead agus a éag 'n-a mhúr. Is uime ghairthear Ollamh Fódla dé, do bhrígh go raibhe 'n-a ollamh i n-eagna agus i n-eolus ré reachtaibh is ré dlighthibh d'ordughadh i n-Éirinn 'n-a ré, agus is leis do rinneadh Feis Teamhrach ar dtús i n-Éirinn, amhail adeir an file:
    1. Ollamh Fódla feochair gal
      Do rinne múr na n-ollmhan;
      An céidrí rán, réim go rath,
      Lé n-a ndearnadh Feis Teamhrach.

Ionann iomorro Feis Teamhrach is ríoghdháil choitcheann, amhail pharlaimeint, mar a dtigeadh coimhthionól uasal is ollamhan Éireann go Teamhair gacha treas bliadhain um Shamhain, mar a gcleachtaoi leo reachta is dlighthe d'ordughadh is d'athnuadhadh, is fromhadh do dhéanamh ar annálaibh is ar sheanchus Éireann. Is ann fós do horduighthí ionadh suidhe da gach aon d'uaislibh na h-Éireann do réir a chéime is a gharma féin, agus fós is ann do horduighthí ionadh suidhe da gach ceann feadhna da mbíodh ós cionn na laochraidhe do bhíodh ar buannacht ag ríoghaibh is ag tighearnaibh Éireann. Do bhíodh fós do nós i bh-Feis Teamhrach cibé do-dhéanadh éigean nó goid, do bhuaileadh neach nó d'imreadh arm air, bás do thabhairt dó, agus gan neart ag an rígh féin ná ag aon oile maithmheachas do thabhairt dó san ghníomh soin. Do cleachtaoi leo fós bheith ar feadh sé lá ag comhól sul do shuidheadh an ríoghdháil, mar atá trí lá roimh Shamhain is trí lá da héis, ag snadhmadh síothchána is ag ceangal cáirdeasa ré chéile. Gonadh ag faisnéis na nós do bhíodh i bh-Feis Teamhrach, atá Eochaidh Eolach san laoidh seanchusa-so síos:

    1. Feis Teamhrach gach treas bliadhna
      Do chomhall reachta is riaghla,
      Do-níthí an tan soin go teann
      Ag ríoghaibh ána Éireann.

    2. p.134

    3. Do rinne Cathaoir cleamhnach
      Feis ró-chaomh na rígh-Theamhrach;
      Tángadar leis, feirrde dhe,
      Fir Éireann go haon bhaile.
    4. Trí lá ré Samhain do ghrés,
      Trí lá 'n-a diaidh fá deighbhés;
      Don tsluagh ro ba díomhór doigh
      Ag síoról ris an seachtmhoin.
    5. Gan ghoid is gan ghoin duine
      Aca an oiread soin uile;
      Gan imirt airm gan áladh
      Gan acradha d'iomrádhadh.
    6. Cibé do-níodh ní dhíobh sin
      Fá bíodhbha troch go dtromnimh:
      Ní gabhtha ór arann uaidh
      Acht a anam ré haonuair.

Do ghabh Fionnachta mac Ollamhan Fódla mic Fiachach Fionscothaigh mic Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann fiche bliadhan; agus is uime ghairthear Fionnachta dhe .i. Fínshneachta, do bhrígh gur fearadh fíon sneachta 'n-a fhlaitheas; agus fuair sé bhás i Maigh Inis.

Do ghabh Slánoll mac Ollamhan Fódla mic Fiachach Fíonscothaigh mic Séadna mic Airt mic Airtire mic Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann cúig bliadhna déag. Agus is uime ghairthear Slánoll de, ionann oll is mór .i. sláinte mhór do bhí ag gach aon feadh a fhlaitheasa, óir ní raibhe támh ná galar ar aonduine d' fhearaibh Éireann 'n-a fhlaitheas. Agus i d-Tigh Miodhchuarda i d-Teamhraigh fuair sé bás; agus adeirid drong oile nach feas cá galar rug é.

Do ghabh Geidhe Ollghothach mac Ollamhan Fódla mic Fiachach Fíonscothaigh mic Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann seacht mbliadhna déag; agus is uime ghairthear Ollghothach dhe .i. fá mór guth


p.136

gach aonduine i n-Éirinn 'n-a fhlaitheas. Agus is lé Fiachaidh mac Fionnachta do marbhadh é.

Do ghabh Fiachaidh mac Fionnachta mic Ollamhan Fódla mic Fiachach Fíonscothaigh mic Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead; gur thuit lé Bearnghal mac Geidhe Ollghothaigh.

Do ghabh Bearnghal mac Geidhe Ollghothaigh mic Ollamhan Fódla mic Fiachach Fíonscothaigh mic Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann dhá bhliadhain déag, gur thuit lé h-Oilill mic Slánuill.

Do ghabh Oilill mac Slánuill mic Ollamhan Fódla mic Fiachach Fionscothaigh mic Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann sé bliadhna déag gur thuit lé Siorna mac Déin.

Do ghabh Siorna Saoghlach mac Déin mic Roitheachtaigh mic Maoin mic Aonghusa Olmucaidh mic Fiachach Labhruinne mic Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearnmhais mic Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann bliadhain ar fhichid; agus is uime ghairthear Siorna Saoghlach dhe, ar fhad na ré fuair tar a lucht comhaimsire; gur thuit lé Roitheachtaigh mac Roáin i n-Aillinn, amhail adeir an duain darab tosach, Éire ard inis na ríogh:

    1. Ro chaith Siorna go srianaibh
      Ré trí sheacht do shaoirbhliadhnaibh:
      Oidhidh Shiorna go sleachtaibh
      I n-AillinnRoitheachtaigh.

Do ghabh Roitheachtaigh mac Roáin mic Failbhe mic Cais Chéadchaingnigh mic Ailldeargóid mic Muineamhóin mic Cais Clothaigh mic Fir Arda mic Roitheachtaigh mic Rossa mic Glais


p.138

mic Nuadhat Deaghláimh mic Eochach Fhaobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh Easpáinne ríoghacht Éireann seacht mbliadhna, gur loisc teine ghealáin é i n-Dún Sobhairce.

Do ghabh Éilim mac Roitheachtaigh mic Roáin mic Failbhe mic Cais Chéadchaingnigh mic Ailldeargóid mic Muineamhóin mic Cais Chlothaigh mic Fir Arda mic Roitheachtaigh mic Rossa mic Glais mic Nuadhat Deaghláimh mic Eochach Faobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh ríoghacht Éireann aoinbhliadhain amháin, gur thuit lé Giallchadh mac Oiliolla Ólchaoin.

Do ghabh Giallchaidh mac Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh mic Déin mic Roitheachtaigh mic Maoin mic Aonghusa Olmucaidh mic Fiachach Labhruinne mic Smiorghuill mic Éanbhotha mic Tighearnmhais mic Follaigh mic Eithriail mic Íriail Fháidh mic Éireamhóin ríoghacht Éireann naoi mbliadhna, gur thuit i Maigh Muaidhe lé h-Art Imleach.

Do ghabh Art Imleach mac Éilim mic Roitheachtaigh mic Roáin mic Failbhe mic Cais Chéadchaingnigh mic Ailldeargóid mic Muineamhóin mic Cais Chlothaigh mic Fir Arda mic Roitheachtaigh mic Rossa mic Glais mic Nuadhat Deaghláimh mic Eochach Faobharghlais mic Conmhaoil mic Éibhir Fhinn mic Míleadh ríoghacht Éireann dá bhliadhain is fiche, gur thuit lé Nuadha Fionn Fáil.

Do ghabh Nuadha Fionn Fáil mac Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan, nó do réir druinge oile trí fichid bliadhan, gur thuit lé Breisrígh mac Airt Imligh.

Do ghabh Breisrígh mac Airt Imligh mic Éilim mic Roitheachtaigh mic Roáin mic Failbhe mic Cais Chéadchaingnigh mic Ailldeargóid mic Muineamhóin do shíol Éibhir ríoghacht Éireann


p.140

naoi mbliadhna; agus do bhris iomad cath ar Fhomhórchaibh fris an ré sin; agus do thuit féin fá dheireadh lé h-Eochaidh Apthach i g-Carn Connluain.

Do ghabh Eochaidh Apthach mac Finn mic Oiliolla mic Floinn Ruaidh mic Rothláin mic Mairtine mic Sithchinn mic Riaghláin mic Eoinbhric mic Luighdheach mic Íotha mic Breoghain ríoghacht Éireann aoinbhliadhain amháin; agus is uime ghairthear Eochaidh Apthach dhe, ar a liacht do-gheibheadh bás i n-Éirinn ré n-a linn. Do lingeadh iomorro támh nó galar gacha míosa ar fhearaibh Éireann lé marbhthaoi iomad díobh, gonadh uime sin do lean Eochaidh Apthach dhe; ionann cheana apthach is marbhthach; gur thuit féin lé Fionn mac Brátha.

Do ghabh Fionn mac Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla mic Fiachach Fíonscothaigh mic Séadna mic Airt mic Airtre mic Eibric mic Éibhir mic Iacute;r mic Míleadh ríoghacht Éireann fiche bliadhan, nó do réir dhruinge oile, tríochad bliadhan, gur thuit lé Séadna Ionnarraidh.

Do ghabh Séadna Ionnarraidh mac Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann fiche bliadhan: agus is uime ghairthear Séadna Ionnarraidh dhe .i. Séadna an Tuarastail, do bhrígh gurab é céidrí do dháil tuarastal d'amhusaibh ar dtús i n-Éirinn é: ionann iomorro Ionnarraidh is tuarastal. Agus do riadhadh a bhaill ó chéile lé Simeon Breac, go bhfuair bás amhlaidh sin.

Do ghabh Simeon Breac mac Aodháin Ghlais mic Nuadhat Fionn Fáil mic Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann sé bliadhna gur thuit lé Duach Fionn i ndíoghail a athar agus a riadhadh do rinne.

Do ghabh Duach Fionn mac Séadna Ionnarraidh mic Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann cúig bliadhna; gur thuit lé Muireadhach Bolgrach.

Do ghabh Muireadhach Bolgrach mac Simeoin Brich mic


p.142

Aodháin Ghlais mic Nuadhat Finn Fáil mic Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna; gur thuit lé h-Éanna Dearg mic Duach Fhinn.

Do gabh Éanna Dearg mac Duach Fhinn mic Séadna Ionnarraidh mic Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann dhá bhliadhain déag. Is uime do gairthí Éanna Dearg dhe .i. dearg a oineach .i. a ghnúis. Is ré n-a linn do buaileadh airgead i n-Airgeadros ar dtús i n-Éirinn. Agus fuair sé bás do thámh ar Shliabh Mis go sochruide mhóir mar aon ris.

XXVII.

Do ghabh Lughaidh Iardhonn mac Éanna Deirg mic Duach Fhinn mic Séadna Ionnarraidh mic Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann naoi mbliadhna. Is uime ghairthear Lughaidh Iardhonn dhe, ionann iardhonn is dubhdhonn; gonadh tré fholt dubhdhonn do bheith air, ráinig Lughaidh Iardhonn d'fhorainm air; gur marbhadh lé Síorlamh i Ráith Clochair é.

Do ghabh Síorlamh mac Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla do shíol Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann sé bliadhna déag. Is uime ghairthear Síorlaámh dhe, ionann síor is fada .i. lámha fada do bhí aige, óir do shoichdís a dhá láimh an talamh agus é 'n-a sheasamh; agus is lé h-Eochaidh Uaircheas do marbhadh é.

Do ghabh Eochaidh Uaircheas mac Luighdheach Iardhuinn mic Éanna Deirg mic Duach Fhinn mic Séadna Ionnarraidh mic Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann dhá bhliadhain déag. Is uime ghairthear Eochaidh Uaircheas dhe .i. ceasa fuara do bhíodh aige mar loingeas; ionann iomorro ceasa is naomhóga nó coctaoi; agus do bhrígh go raibhe seisean dhá bhliadhain ar muir is é ar deoraidheacht a h-Éirinn


p.144

is amhlaidh do-níodh fuireann da mhuinntir do chur sna ceasaibh sin do chreachadh imill gacha críche tar a ngabhadh agus na héadála do thabhairt leis sna ceasaibh sin gus an luingeas; gonadh ó na ceasaibh sin do lean Eochaidh Uaircheas dhe; gur thuit lé h-Eochaidh Feadhmhuine is lé Conuing Beigeaglach.

Do ghabh Eochaidh Fiadhmhuine agus Conuing Beigeaglach dá mhac Duach Teamhrach mic Muireadhaigh Bholgraigh mic Simeoin Bhric mic Aodháin Ghlais mic Nuadhat Finn Fáil mic Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann; cúig bliadhna i gcomhfhlaitheas dóibh. Is uime ghairthear Eochaidh Fiadhmhuine dhe do bhrígh go ngnáthuigheadh bheith ag seilg is ag fiadhach i muinidhibh nó i gcoilltibh; agus do thuit an t-Eochaidh-se lé Lughaidh Láimhdhearg mac Eochach Uaircheas.

Do gab Lughaidh Láimhdhearg mac Eochach Uaircheas mic Luighdheach Iardhuinn mic Éanna Deirg mic Duach Fhinn mic Séadna Ionnarraidh mic Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann seacht mbliadhna. Is uime ghairthear Lughaidh Láimhdhearg dhe do bhrígh go raibhe tí nó ball dearg ar a láimh; gur thuit lé Conuing Beigeaglach.

Do ghabh Conuing Beigeaglach mac Duach Teamhrach mic Muireadhaigh Bholgraigh mic Simeoin Bric mic Aodháin Ghlais mic Nuadhat Finn Fáil mic Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna. Is uime ghairthear Conuing Beigeaglach dhe do bhrígh nár ghabh taom eagla riamh é i gcath ná i gcomhrac, agus fós fá tréinfhear i n-iorghail é; gonadh uime sin do rinne an file an rann-so:

    1. Conuing na gcoinghleac gcleathghlan,
      Nachar uaimhnigh ré neach riamh;
      A deich ro chaith for gach leath
      Nó gur mharbh Art mac Luighdheach.

Do ghabh Art mac Luighdheach Laimhdheirg mic Eochach Uaircheas mic Luighdheach Iardhuinn mic Éanna Deirg mic Duach


p.146

Fhinn mic Séadna Ionnarraidh mic Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann sé bliadhna; gur thuit lé Duach Laghrach mic Fiachach Tolgraigh agus lé Fiachaidh féin.

Do ghabh Fiachaidh Tolgrach mac Muireadhaigh Bolgraigh mic Simeon Bhric mic Aodháin Ghlais mic Nuadhat Finn Fáil mic Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna; gur thuit lé h-Oilill Fionn.

Do ghabh Oilill Fionn mac Airt mic Luighdheach Láimhdheirg mic Eochach Uaircheas mic Luighdheach Iardhuinn mic Éanna Deirg mic Duach Fhinn mic Séadna Ionnarraidh mic Breisrígh mic Airt Imligh do shíol Éibhir ríoghacht Éireann naoi mbliadhna, gur thuit lé h-Airgeadmhár is lé Fiachaidh is lé Duach mac Fiachach.

Do ghabh Eochaidh mac Oiliolla Finn mic Airt mic Luighdheach Láimhdheirg mic Eochach Uaircheas do shíol Éibhir ríoghacht Éireann seacht mbliadhna; agus níor léig an ríghe d'Airgeadmhár, acht do rinne síoth ré Duach Laghrach, gur marbhadh lé Duach é ar aonach.

Do ghabh Airgeadmhár mac Síorláimh mic Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann trí bliadhna fichead, nó do réir dhruinge oile ocht mbliadhna déag ar fhichid gur thuit lé Duach Lagrach is lé Lughaidh Laighdhe.

Do ghabh Duach Laghrach mac Fiachach Tolgraigh mic Muireadhaigh Bholgraigh mic Simeoin Bhric mic Aodháin Ghlais mic Nuadhat Finn Fáil mic Giallchadha do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna. Is uime ghairthear Duach Lagrach dhe, ionann iomorro ladhgra is luathagra, óir ní thabhradh cairde do neach iar ndéanamh éagcóra gan é do agra ann do láthair; gonadh de sin ráinig an forainm Duach Laghrach air.


p.148

Do ghabh Lughaidh Laighdhe mac Eochach mic Oiliolla Finn mic Airt mic Luighdheach Láimhdheirg mic Eochach Uaircheas do shíol Éibhir ríoghacht Éireann seacht mbliadhna gur thuit lé h-Aodh Ruadh mac Badhairn. Adeir an Chóir Anmann gurab do na cúig Luigheachaibh fá clann do Dháire Dhoimhtheach an Lughaidh Laighdhe sin. Is eadh iomorro nochtas an leabhar céadna gur fhaisnéis draoi d'áirithe tré fháistine do Dháire Dhoimhtheach go mbeith mac aige da ngairfidhe Lughaidh do-ghéabhadh flaitheas Éireann; agus rugadh da éis sin cúigear mac diaidh i ndiaidh dó, agus tug Lughaidh d'ainm ar gach aon díobh. Ar bhfás don chloinn téid Dáire d'fhios an draoi chéadna is fiafruighis de cia an Lughaidh don chúigear do-ghéabhadh flaitheas Éireann. ‘Triall amárach go Tailltin’ ar an draoi ‘mar aon réd chúigear mac agus tiocfaidh amárach laogh álainn alla fán aonach agus lingfid cách is do chlann ar a lorg; agus cibé dod chloinn-se chinnfeas air is muirbhfios é budh rí Éireann é.’ Ráinig an laogh ar n-a mhárach fán aonach is téid fir Éireann is clann Dáire 'n-a dhiaidh go rángadar Binn Éadair. Cuirthear ceo draoidheachta idir mhacaibh Dáire agus fir Éireann. Triallaid mic Dáire i ndiaidh an laoigh as sin go Dál Maschorb Laighean, agus táirthidhis Lughaidh Laighdhe an laogh agus marbhais é; gonadh ón laogh soin ghairthear Lughaidh Laighdhe .i. Lughaidh Laoghdha dhe.

Is ar an Lughaidh-se atá an finnscéal filidheachta mar a n-aithristear go dtarla agus é ag seilg i ndíthreibh é ré cailligh urghránna ar a raibhe cealltair dhraoidheachta, agus go ndeachaidh 'n-a leabaidh gur bhean a cealltair dhraoidheachta dhi, gur taidhbhrigheadh dhó a beith 'n-a hógmhnaoi álainn da éis; agus go fáthach is í Éire an chailleach-so lér luigh Laighdhe, mar go bhfuair duadh is doghruing fá a ceann ar dtús agus áineas is soirbheas da éis sin.

Tar ceann go n-abair an Chóir Anmann gur mhac do


p.150

Dháire Dhoimhtheach Lughaidh Laighdhe, ní mheasaim gurab é an Lughaidh Laighdhe-se luaidheas an Chóir Anmann fá rí ar Éirinn an Lughaidh úd, tar ceann gur tairrngireadh leis na draoithibh gomadh rí Éireann Lughaidh Laighdhe mac Dáire Dhoimhthigh.

Do ghabh Aodh Ruadh mac Badhairn mic Airgeadmháir mic Síorláimh mic Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann bliadhain is fiche; gur báthadh ag Eas Ruaidh é.

Do ghabh Díothorba mac Déamáin mic Airgeadmháir mic Síorláimh mic Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann bliadhain is fiche; gur thuit leis na Cuanaibh san Chorann .i. Cuan Mara Cuan Muighe is Cuan Sléibhe.

Do ghabh Ciombaoth mac Fionntain mic Airgeadmháir mic Síorláimh mic Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann fiche bliadhan, nó do réir dhruinge oile ocht mbliadhna fichead, gur thuit do thámh i n-Eamhain Mhacha.


p.152

XXVIII.

Do ghabh Macha Mhongruadh inghean Aodha Ruaidh mic Badhairn mic Airgeadmháir mic Síorláimh mic Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla ríoghacht Éireann seacht mbliadhna, gur mharbh Reachtaidh Ríghdhearg í. Agus is ré n-a linn do tógbhadh Eamhain Mhacha. Ag so iomorro an fáth fá ráidhtear Eamhain Mhacha ria .i. trí rígh do bhí i bhflaitheas Éireann a h-Ulltaibh, mar atá Aodh Ruadh mac Badhairn ó ráidhtear Eas Ruaidh, agus Díothorba mac Déamáin a h-Uisneach Midhe agus Ciombaoth mac Fionntain a Fionnabhair. Agus is ag an g-Ciombaoth soin do hoileadh Ughaine Mór mac Eachach Bhuadhaigh. Agus seacht mbliadhna da gach rígh díobh fá seach ar timcheall, go dtángadar fá thrí i bhflaitheas Éireann; agus is é Aodh Ruadh fuair bás ar dtús díobh; agus níor fhágaibh do shliocht da éis acht aoininghean amháin, Macha a hainm. Iarrais Macha seal don ríoghacht iar n-éag a hathar; agus adubhairt Díothorba is a chlann nach fuighbheadh bean ríoghacht uatha féin; agus do fearadh cath eatorra féin is Macha, go rug Macha buaidh an chatha soin orra; agus do ghabh flaitheas Éireann seacht mbliadhna; agus fuair Díothorba bás agus do fhágaibh cúigear mac da éis, mar atá Baoth Bédach Bras Uallach is Borbchas. Do iarradar flaitheas Éireann dóibh féin amhail do bhí ag a sinsear rompa. Adubhairt Macha nach tiubhradh dóibh acht cath tar ceann na ríoghachta. Do fearadh cath eatorra agus rug Macha buaidh orra. Téid clann Díothorba da ndídean féin i gcoilltibh dorcha diamhaire; agus tug Macha Ciombaoth mac Fionntain mar chéile agus mar cheann feadhna ar a laochraidh, agus do chuaidh féin ar lorg chloinne Díothorba i riocht claimhsighe, iar gcuimilt taois seagail da deilbh, agus fuair iad-san i gcoill diamhair i m-Buirinn,


p.154

ag bruith thuirc allta. Fiafruighid clann Díothorba scéala dhi is tugadar mír don bhiadh dhi. Nochtais sise gach scéala da raibhe aice dhóibh.

Is ann sin adubhairt fear díobh gurab álainn an rosc do bhí ag an gclaimhsigh agus go raibhe mian ar féin luighe ria. Leis sin triallais féin is Macha i ndiamhair na coille, agus ceanglais Macha an fear soin, agus fágbhais ann sin é, agus tillis go cách arís. Agus fiafruighid di ‘C'áit ar fhágbhais an fear do chuaidh leat?’ ar siad. ‘Ní fheadar,’ ar sí, ‘acht saoilim gurab nár lais teacht da bhar láthair-se i ndiaidh aontuighthe ré claimh.’ ‘Ní nár,’ ar iad-san, ‘óir do-dhéanaimne an ní céadna.’ Téid iomorro ris gach n-aon aca fá seach san gcoill; is do cheangail uile iad, ionnus go rug i n-aoncheangal do láthair fhear Uladh go h-Eamhain iad, agus fiafruighis do mhaithibh Uladh créad an díol do-dhéanadh dhíobh. Adubhradar uile d'aoinmhéin bás do thabhairt dóibh. ‘Ní hamhlaidh is cóir,’ ar Macha, ‘óir do budh claonadh reachta sin; acht daorthar iad agus tugthar orra ráith do thógbháil damh-sa bhus príomhchathair don chúigeadh go bráth.’ Leis sin beanais Macha an dealg óir do bhíodh san mbrat do bhíodh fá n-a brághaid amach, agus do thomhais leis fóir na rátha fá héigean do chloinn Díothorba do thógbháil. Eamhain iomorro ghairmthear don ráith. Eó, cheana, ainm do dhealg, agus muin, bráighe; gonadh de sin ráidhtear Eamhain .i. eo mhuin, ris an ráith. Nó is uime ghairthear Eamhain di ó Eamhain Mhacha .i. bean Chruinn mic Adhnamain; agus fá héigean don mhnaoi sin da haimhdheoin dul do chómhruith ré heachaibh Chonchubhair ríogh Uladh, gur sháruigh iad agus í torrach; agus i gceann na scríbe rug sí mac is inghean; agus tug a mallacht d'fhearaibh Uladh, gonadh de sin táinig an ceas naoidhean orra, agus do bhí an ceas soin orra ré ré naoi ríogh .i. ó Chonchubhar go flaitheas Máil mic Rochruidhe.


p.156

Eamhain, amhlaidh sin, .i. amhaon; amh, ag a dhiúltadh nach aon rug Macha mu'n am soin, acht dias; gonadh de ráidhtear Eamhain Mhacha iars an gcéadfaidh-se. Do marbhadh Macha Mhongruadh iar sin lé Reachtaidh Ríghdhearg.

Do ghabh Reachtaidh Ríghdhearg mac Luighdheach Laighdhe mic Eochach mic Oiliolla Finn mic Airt mic Luighdheach Láimhdhearg mic Eochach Uaircheas do shíol Éibhir ríoghacht Éireann fiche bliadhan. Is uime ghoirthear Reachtaidh Ríghdhearg de .i. rígh dhearg do bhí aige .i. bun ríghe deirg; agus is lé h-Ughaine Mór do marbhadh i ndíoghail a bhuimighe é.

Do ghabh Ughaine Mór mac Eachach Buadhaigh mic Duach Laghruigh mic Fiachach Tolgraigh mic Muireadhaigh Bholgraigh mic Simeoin Bhric mic Aodháin Ghlais mic Nuadhat Finn Fáil mic Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead, nó do réir dhruinge oile, dá fhichid bliadhan. Is uime ghairthear Ughaine Mór dhe, do bhrígh gur mhór a fhlaitheas, óir do bhí cur ar oiléanaibh iarthair Eorpa aige; agus do bhádar cúigear ar fhichid do chloinn ag an Ughaine sin, mar atá dias is fiche do chloinn mhac is triar inghean. Ar bhfás don chloinn sin do ghabh gach aon díobh fá leith buidhean 'n-a dhiaidh féin. Agus an tan do beirthí saorchuairt Éireann leo, mar a mbíodh mac dhíobh anocht, do bhíodh an mac oile amárach ann. Mar sin dóibh diaidh i ndiaidh ionnus gach taobh 'n-a dtugdaois aghaidh go gcaithtí leo a mbíodh do bhiadh is do lón ann. Agus mar thugadar fir Éireann sin da n-aire do chuadar do cheisneamh an dochair sin ris an rígh Ughaine. Agus is é ní ar ar chinneadar leath ar leath Éire do roinn i gcúig rannaibh fichead, agus a mhír féin do thabhairt da gach aon don chloinn sin di, agus gan ar breith do neach díobh caitheamh ar chuid a chéile; gonadh uime sin do rinne file éigin an rann-so:

    1. Ughaine uallach amhra,
      Diar bha brugh buadhach Banbha;
      Rannsad a chlanna go ceart
      Éire i gcóig ranna fichead.


p.158

Agus is do réir na ronna soin do tógthaoi cíoschána is dualgais da gach rígh da raibhe ar Éirinn feadh trí céad bliadhan, mar atá ó aimsir Ughaine go haimsir na gcúigeadhach do mhair ré linn Eochach Feidhligh do bheith 'n-a rígh Éireann, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Trí céad bliadhan, buan an oil,
      Go dtángadar cóigeadhaigh;
      Cóigear gan chreideamh i gcrí
      Ronnsad Éirinn Ughaini.

Is é Eochaidh Feidhlioch do roinn cúigeadha Éireann idir an druing-se síos. Tug Cúigeadh Uladh do Fhearghus mac Léide. Tug Cúigeadh Laighean do Rossa mac Fearghusa Fairrge. Tug dá Chúigeadh Mumhan do Tighearnach Téidbheannach mac Luchta is do Dheaghaidh mac Sin. Tug mar an gcéadna Cúigeadh Connacht do thriúr, mar atá d' Fhidhic mac Féig d' Eochaidh Allad is do Thinne mac Connrach, do réir mar chuirfeam síos da éis so an tan laibheoram ar fhlaitheas Eochach Feidhligh féin. Agus ní lughaide do bhí an roinn sin chloinne Ughaine ar Éirinn go ndeachadar clann Ughaine gan shliocht acht dias, mar atá Cobhthach Caol m-Breagh is Laoghaire Lorc ó dtáinig a maireann do shíol Éireamhóin. Agus is lé Badhbhchaidh mac Eachach Bhuadhaigh a dhearbhráthair féin do marbhadh Ughaine Mór i d-Tealaigh an Choscair; agus ní raibhe féin i ríghe n-Éireann acht lá go leith an tan do marbhadh lé Laoghaire Lorc é i ndíoghail a athar.


p.160

XXIX.

Do ghabh Laoghaire Lorc mac Ughaine Mhóir mic Eachach Buadhaigh mic Duach Laghraigh mic Fiachach Tolgraigh mic Muireadhaigh Bholgruigh mic Simeoin Bhric mic Aodháin Ghlais mic Nuadhat Finn Fáil mic Giallchadha mic Oiliolla Ólchaoin mic Siorna Shaoghlaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann dá bhliadhain. Ceasair Chruthach inghean ríogh Frangc bean Ughaine Mhóir máthair Laoghaire Luirc is Chobhthaigh Chaoil m-Breagh. Agus is uime ghairthear Laoghaire Lorc de, ionann lorc is fionghal agus do rinne Laoghaire feall ar Bhadhbhchaidh mac Eachach Bhuadhaigh gur de sin do lean an forainn dhe .i. Laoghaire Lorc . Is lé Cobhthach Caol m-Breagh a dhearbhráthair féin do marbhadh Laoghaire Lorc i n-Dionn Ríogh ar bruach na Bearbha.

Is amhlaidh iomorro do bhí Cobhthach Caol m-Breagh agus é ag seargadh tré fhormad ré Laoghaire Lorc fá ríoghacht Éireann do bheith aige; agus mar do chualaidh Laoghaire eisean do bheith éagcruaidh táinig buidhean armtha da ionnsuighe. An tan do chonnairc Cobhthach é, is eadh adubhairt gur thruagh da bhráthair an neimhiocht gnátach do bhíodh aige as féin do shíor is nach tigeadh da láthair gan sluaghbhuidhin. ‘Ní miste,’ ar Laoghaire, ‘tiocfaidh mise go síodhach do láthair an céidfheacht arís gan bhuidhin armtha im fhochair.’ Leis sin ceileabhrais Laoghaire do Chobhthach. Dála Chobhthaigh, do rinne comhairle ré draoi do bhí 'n-a fhochair cionnus do-ghéabhadh a bhráthair ré a mharbhadh. ‘Is eadh is indéanta,’ ar an draoi, ‘bás bréige do léigean chugat agus dul i n-eiliotrom amhail mharbh agus scéala do chur go Laoghaire air sin, agus tiocfaidh ar bheagán buidhne dot fhios agus ar dteacht do láthair dhó luighfidh ar


p.162

do chorp dot chaoineadh agus tabhair scian i n-íochtar a bhronn agus marbhthar leat mar sin é.’ Ar gcríochnughadh marbhtha Laoghaire amhlaidh sin lé Cobhthach do marbhadh Oilill Áine mac LaoghaireCobhthach, agus iar ndéanamh na ngníomh soin dó fuair a shláinte. Tug fós fá deara leanbh óg dar bh'ainm Maon fá mac d'Oilill Áine do thabhairt da láthair, agus tug air mír do chroidhe a athar is a sheanathar d'ithe is luchóg go n-a los do shlogadh, agus táinig don déistin do ghabh an leanbh gur beanadh a urlabhra dhe; agus ar mbeith balbh dhó scaoilis Cobhthach uaidh é. Triallais an leanbh go Corca Dhuibhne gur chomhnuigh seal i bhfochair Scoiriath fá rí ar an gcrích sin; agus triallais as sin don Fhraingc go naonbhar do chuideachtain mar aon ris; acht ce adeirid drong ré seanchus gurab go crích Armenia do chuaidh. Agus do nochtadar an bhuidhean do chuaidh lais gur bh'é damhna ríogh Éireann é; agus táinig de sin go ndearna rí Frangc taoiseach teaghlaigh ar a mhuinntir dhe, agus do éirigh iomad áithis leis, ionnus go dtáinig de sin go raibhe iomrádh mór is oirdhearcas adhbhal i n-Éirinn air; uime sin gur leanadar móran d'fhearaibh Éireann don Fhraingc é. Agus do fhuirigh ann seal fada da aimsir.

Do ghabh Cobhthach Caol m-Breagh mac Ughaine Mhóir mic Eachach Bhuadhaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead, nó do réir dhruinge oile, caogad bliadhan. Ceasair Chruthach ingean ríogh Frangc fá máthair dhó. Is uime ghairthear Cobhthach Caol m-Breagh dhe .i. galar trom do ghabh é tré fhormad ré n-a dhearbhráthair Laoghaire Lorc fá rí Éireann roimhe féin, ionnus go ndeachaidh i seirglidhe is gur thréig a chuid fola is feola uile, gur chaol é; agus Magh Breagh ainm na háite 'n-a raibhe 'n-a luighe, go dtugadh Caol m-Breagh air uime sin; agus do marbhadh an Cobhthach-so lé Labhraidh Loingseach mac Oiliolla Áine i n-Dionn Ríogh oidhche Nodlag mór i ndíoghail a athar agus a sheanathar do


p.164

marbhad leis-sean; gonadh tríd sin do rinne file éigin an rann-so:
    1. Labhraidh Loingseach, lór a líon,
      Ro ort Cobhthach i n-Dionn Ríogh;
      Go sluagh laighneach tar linn lir,
      Díobh ro hainmnigheadh Laighin.

Do ghabh Labhraidh Loingseach mac Oiliolla Áine mic Laoghaire Luirc mic Ughaine Móir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna, gur thuit lé Meilge mac Cobhthaigh Chaoil m-Breagh. Agus is é ní da dtáinig a bhréagadh ón bh-Fraingc go h-Éirinn, grádh éagmaiseach tug Moiriath inghean Scoiriath ríogh críche bh-Fear Morc i n-iarthar Mumhan dó, ar méid na clú is na dteastas do bhí air. Ollmhuighthear lé Craiftine Cruitire, oirfideach do bhí fán am soin i n-Éirinn, ré dul 'n-a dhiaidh don Fhraingc agus iomad do ghréithibh geanamhla leis mar aon re laoidh chumainn n-ar nocht sí díoghainne a dioghraise do Mhaon; agus sinnis port síthbhinn ar a chruit ar rochtain na Fraingce do Chraiftine an tan ráinig mar a raibhe Maon; agus gabhais an laoidh chumainn do rinne Moiriath inghean Scoiriath do Mhaon. Gabhais an oiread soin lúthghára ré hoirfideadh Chraiftine é go ndubhairt gur bhinn leis an laoidh is an port; agus ar n-a chlos soin da mhuinntir is do Chraiftine, do ghuidheadar rí Frangc fá chongnamh sluagh do thabhairt dó fá theacht do bhuain a chríche féin amach; agus tug an rí líon cabhlaigh dó .i. dá chéad ar fhichid céad; agus triallaid ar muir; agus ní haithristear a bheag da scéalaibh gur ghabhadar cuan ag Loch Garman; agus ar dtigheacht i dtír dóibh fuaradar scéala Cobhthach Caol m-Breagh do bheith i n-Dionn Ríogh go n-iomad d'uaislibh Éireann 'n-a fhochair; agus leis sin triallaid do ló is d'oidhche go dtugadar amus longphuirt air gur mharbhadar Cobhthach mar aon ris na huaislibh sin. Is ann sin do fhiafruigh draoi do bhí san mbruidhin cia


p.166

do rinne an orgain sin. ‘An Loingseach’ ar an fear amuigh. ‘An labhair an loingseach?’ ar an draoi. ‘Labhraidh’ ar an fear oile. Gonadh de sin do lean Labhraidh Loingseach mar fhorainm do Mhaon ó shoin i lé. Agus is leis do rónadh laighne leathanghlasa ar dtus i n-Éirinn; ionann iomorro Laighne is sleagha ar a mbídís cinn leathanghlasa iarainn; agus ó na laighnibh sin ghairmthear Laighin do lucht chúigidh Gailian ris a ráidtear Cúigeadh Laighean aniú. Gonadh da dhearbhadh sin agus d'fhaisnéis nuimhreach an tsluaigh táinig lé Labhraidh Loingseach ón bh-Fraingc atá an file san rann-so:
    1. Dá chéad ar fhichid céad Gall,
      Go laighnibh leathna leo anall;
      Ó na laighnibh sin gan oil
      Ghairmthear Laighin do Laighnibh.
Ar marbhadh iomorro Chobhthaigh Chaoil m-Breagh do Labhraidh Loingseach agus ar ndul i seilbh Éireann dó, téid féin is Craiftine d'ionnsuighe ar Mhoiriath inghin Scoiriath inghin rígh críche bh-Fear Morc, an leannán lér cuireadh Craiftine da fhios don Fhraingc. Do phós Labhraidh í, agus is í fá ríoghan aige an gcéin do mhair.

Is é fáth iomorro fá ndeachaidh Maon ré ráidhtear Labhraidh Loingseach don Fhraingc do bhíthin a ghaoil ré rígh Frangc; óir fá hí inghean ríogh Frangc, Ceasair Chruthach a hainm, fá bean d' Ughaine Mhór is fá máthair da chloinn, mar atá Laoghaire Lorc is Cobhthach Caol m-Breagh agus mac mic don Laoghaire Lorc soin Labhraidh Loingseach. Gonadh tré n-a ghaol ré Frangcaibh do chuaidh ar a gcomairce.

Adhbhar oile fós fá ndeachaidh don Fhraingc seoch dhula i dtír oile; do bhrígh go raibhe rann cinnte comhmbaidhe idir Laighnibh is Frangcaigh. Do bhíodh iomorro rann cinnte carad ag gach cúigeadh i n-Éirinn don leith thall d'fhairrge, mar atá idir chlannaibh Néill is Albanaigh, idir fhearaibh Mumhan is


p.168

Sacsain, idir Ulltaibh is Easpáinigh, idir Chonnachtaibh is Breathnaibh is idir Laighnibh is Frangcaigh, amhail adeir Seán mac Torna Uí Maoilchonaire ardoide Éireann ré seanchus sna rannaibh-se síos:
    1. Fríthe gach da chosmhaileas,
      Gion gurb ionann a mbunadh;
      Uí Néill agus Albanaigh;
      Sacsain agus fir Mhumhan;
    2. Ulaidh agus Easpáinnigh;
      coinnmhe cogaidh gach críche;
      Connachtaigh is Briotáinigh;
      LaighinFrangcaibh fríthe.

Táinig don chomhmbáid do bhí idir na cúigeadhaibh is na críocha réamhráidhte go raibhe cosmhaíleas 'n-a mbéasaibh eatorra leath ar leath do réir an cháirdeasa is an chumainn do bhí ré chéile aca.

Bíodh a fhios agat, a léaghthóir, gurab ar lorg an Labhraidh Loingsigh-se atáid a maireann do na fíor-Laighnibh do shíol Éireamhóin acht Oacute; Nualláin táinig do shliocht Chobhthaigh Chaoíl m-Breagh. Ag so síos na príomhshloinnte táinig do Laighnibh, mar atá Ó Conchubhair Fáilghe go n-a ghabhlaibh geinealach Caomhánaigh Tuathalaigh Branaigh Mac Giolla Phádraig Ó Duinn Ó Díomasaigh Ó Duibhidhir muinntear Riain is gach géag dar ghabhluigh ó na sloinntibh sin. Ó Chathaoir Mhór tángadar urmhór Laighean; gidheadh ní uaidh táinig Mac Giolla Phádraig, óir do scar Mac Giolla Phádraig is é féin ré chéile ag Breasal Breac mac Fiachach Foibhric, an ceathramhadh glún déag ó Chathaoir suas. Dá mhac iomorro do bhí ag an m-Breasal-so mar atá Lughaidh Lóithfhionn is Connla; agus do roinneadh Cúigeadh Laighean idir an dias soin, mar atá ó Bearbha soir ag Lughaidh is ag a shliocht, agus ón Bearbha siar ag Connla is ag a shliocht. Gonadh ag


p.170

suidhiughadh na mac-so is na ronna atá an rann-so as an duain darab tosach, Naoimhsheanchus naomh Inse Fáil:
    1. Lughaidh is Connla gan chrádh,
      Dá mhac do Bhreasal Bhreac nár;
      Osruighe ó Chonnla na gcneadh,
      Lugaidh seanathair Laighean.

Ó Lughaidh fós tángadar muinntear Duibhidhir, agus an cúigeadh glún ó Chathaoir Mhór suas scaraid féin is Cathaoir ré chéile. Cathaoir Mór iomorro mac Feidhlimidh Fíorurghlais mic Cormaic Ghealta Gaoth mic Nia Corb mic Conchorb. Mac don Choinchorb-so Cairbre Cluithiochair ó bhfuil Ó Duibhidhir; agus ó Náthí mic Criomhthainn mic Éanna Cinnsealaigh an seachtmhadh glún ó Chathaoir Mhór anuas tángadar muinntear Riain.

An dara mac cheana d'Ughaine Mhór ar a dtáinig sliocht mar atá Cobhthach Caol m-Breagh, is ar a shliocht atáid síol g-Cuinn uile idir shliocht Fiachach Sraibhtheine is Eochaidh Doimhléin is gach craobh coibhneasa oile dar fhás ó Chonn, amhail chuirfeam síos da éis so i gcraobhscaoileadh mhac Míleadh.


p.172

XXX.

Léaghthar ar Labhraidh Loingseach gurab cuma chluas gcapall do bhí ar a chluasaibh; agus uime sin gach aon do bhíodh ag bearradh a fhuilt, do mharbhadh do láthair é, d' fhaitchios go mbiadh fios na hainmhe sin aige ná ag aonduine eile. Fá gnáth leis iomorro é féin do bhearradh gacha bliadhna, mar atá a mbíodh ó n-a dhá chluais síos da ghruaig do theascadh dhe. Fá héigean crannchur do chur da fhios cia da roichfeadh an rí do bhearradh gacha bliadhna, do bhrígh go gcleachtadh bás do thabhairt da gach aon da mbearradh é. Acht cheana tuitis an crannchur ar aonmhac baintreabhthaighe do bhí i n-earr a haoise agus í ag áitiughadh láimh ré longphort an ríogh. Agus mar do chualaidh an crannchur do thuitim ar a mac táinig do ghuidhe an ríogh ag a iarraidh air gan a haonmhac do bhásughadh agus í taoibh ris do shliocht. Geallais an rí dhi gan an mac do mharbhadh da ndearnadh rún ar an ní do chífeadh is gan a nochtadh do neach go bás. Agus iar mbearradh an ríogh don mhacaomh do bhí tormach an rúin sin ag siadadh 'n-a chorp gur bh'éigean dó bheith i luighe othrais go nachar ghabh leigheas san bhith greim dhe. Ar mbeith i bhfad i gcróilidhe dhó tig draoi deigheolach da fhios agus innsis da mháthair gurab tormach sceoil rúnda fá hadhbhar tinnis dhó, agus nach biadh slán go nochtadh a rún do ní éigin; agus adubhairt ris ó do bhí d'fhiachaibh air gan a rún do nochtadh do dhuine dul i gcomhgar cheithre rian, agus tilleadh ar a láimh dheis agus an céadchrann do theigéamhadh dhó do agallmha, is a rún do léigean ris. Is é céadchrann tarla dhó, soileach mhór, gur léig a rún ria. Leis sin scéidhis an t-oircheas tinnis do bhí fá n-a bhroinn, go raibhe slán do láthair, ag tilleadh go teach a mháthar tar ais dó. Acht cheana go grod da éis sin tárla gur briseadh cruit Chraiftine agus téid d'iarraidh adhbhair cruite go dtarla an tsoileach chéadna rér léig mac na baintreabhthaighe a rún


p.174

dó, agus beanais adhbhar cruite aiste agus ar mbeith déanta don chruit is í gléasta, mar do shinn Craiftine uirre is eadh do saoiltí ris gach n-aon da gcluineadh í gurab eadh do chanadh an chruit: ‘Dá ó phill ar Labhraidh Lorc’ .i. Labhraidh Loingseach .i. Dá chluais chapaill ar Labhraidh Lorc; agus gach a mhionca do sheinneadh ar an gcruit sin is é an ní céadna do tuigthí uaidh. Agus ar gclos an sceoil sin don rígh do ghabh aithmhéile é tré n-ar básuigheadh do dhaoinibh leis ag ceilt na hainmhe sin do bhí air, agus taispeánais a chluasa ós árd don teaghlach agus níor chuir ceilt orra ó shoin amach. Is mó saoilim an chuid-se don scéal do bheith 'n-a fhinnscéal fhilidheachta ioná 'n-a stair. Agus is lé Meilge mac Cobhthaigh Chaoil m-Breagh do thuit an Labhraidh-se.

Do ghabh Meilge Molbhthach mac Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna gur thuit lé Mogh Corb mac Cobhthaigh Chaoimh.

Do ghabh Mogh Corb mac Cobhthaigh Chaoimh mic Reachtadha Ríghdheirg mic Luighdheach Laighde mic Eochadha mic Oiliolla Finn mic Airt mic Luighdheach Láimhdheirg mic Eochach Uaircheas do shíol Éibhir ríoghacht Éireann seacht mbliadhna. Is uime ghairthear Mogh Corb dhe, ar mbeith da mhac i gcarbad lá n-aon, bristear ball don charbad agus cóirighthear lé Mogh Corb é. Gonadh trés an bhfeidhim sin do dhéanamh da mhac dar bh'ainm Corb gairthear Mogh Corb dhe; gur thuit lé h-Aonghus Ollamh.

Do ghabh Aonghus Ollamh mac Oiliolla mic Labhradha Loingsigh mic Oiliolla Áine mic Laoghaire Luirc mic Ughaine Móir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann ocht mbliadhna déag gur thuit le h-Iarainnghleo mac Meilge.

Do ghabh Iarainnghleo Fáthach mac Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna; agus is uime ghairthear Iarainnghleo Fáthach dhe do bhrígh go raibhe seisean fáthamhail glic gaosmhar; agus fá dheireadh do thuit sé lé Fear Corb mac Mogha Cuirb.


p.176

Do ghabh Fear Corb mac Mogha Cuirb mic Cobhthaigh Chaoimh mic Reachtadha Ríghdheirg do shíol Éibhir ríoghacht Éireann aonbhliadhain déag gur thuit lé Connla mac Iarainnghleo Fháthaigh.

Do ghabh Connla Cruaidhchealgach mac Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna, gur thuit i d-Teamhraigh.

Do ghabh Oilill Caisfhiaclach mac Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cúig bliadhna fichead, gur thuit lé h-Adhamair Foltchaoin.

Do ghabh Adhamair Foltchaoin mac Fir Chuirb mic Mogha Cuirb mic Cobhthaigh Chaoimh mic Reachtadha Ríghdheirg do shíol Éibhir ríoghacht Éireann cúig bliadhna, gur thuit lé h-Eochaidh Foiltleathan.

Do ghabh Eochaidh Foltleathan mac Oiliolla Chaisfhiaclaigh mic Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann aoinbhliadhain déag gur thuit lé Fearghus Fortamhail.

Do ghabh Fearghus Fortamhail mac Breasail Bhric mic Aonghusa Gailine mic Oiliolla Bhracáin mic Labhradha Loingsigh mic Oiliolla Áine mic Laoghaire Luirc mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann dá bhliadhain déag. Agus is uime ghairthear Fearghus Fortamhail de .i. ba laochta láidir foirtil é 'n-a aimsir féin; gur thuit lé h-Aonghus Tuirbheach.

Do ghabh Aonghus Tuirbheach mac Eochach Foiltleathain mic Oiliolla Chaisfhiaclaigh mic Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Caoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead, nó do réir dhruinge oile, trí fichid bliadhan; agus is uime ghairthear Aonghus Tuirbheach


p.178

dhe óir ba tuirbheach .i. ba nárach leis an mac do rinne ré n-a inghin féin tré mheisce .i. Fiachaidh Fear Mara ainm an mhic sin; agus is uime tugadh Fiachaidh Fear Mara air, do bhrígh gurb ar muir do cuireadh i gcurachán é mar dhísliughadh air go seoidibh uaisle 'n-a thimcheall budh inneamhail do mhac ríogh; go dtarladar iascaireadha ris go dtugadar i dtír é is gur chuireadar ar oileamhain é. Do bhí fós mac ré a mhnaoi phósta ag Aonghus Tuirbheach, Éanna Aighneach fá hainm dó, agus is uaidh tángadar síol g-Cuinn uile; is do marbhadh Aonghus Tuirbheach féin i d-Teamhraigh; gonadh ó n-a mharbhadh i d-Teamhraigh ghairthear Aonghus Tuirbheach Teamhrach dhe.

Do ghabh Conall Collamhrach mac Eidirsceoil Teamhrach mic Eochach Foiltleathain mic Oiliolla Chaisfhiaclaigh mic Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir ríoghacht Éireann cúig bliadhna, gur thuit lé Nia Seaghamain.

Do ghabh Nia Seaghamain mac Adhamair Fholtchaoin mic Fir Chuirb mic Mogha Cuirb mic Cobhthaigh Caoimh mic Reachtadha Ríghdheirg do shíol Éibhir ríoghacht Éireann seacht mbliadhna; agus is uime ghairthear Nia Seaghamain de .i. seachmhaoineach, óir fá mór an bhreis mhaoine dó seoch cách, mar do thigdís na heillte allta do thabhairt lachta go ceannsa amhail gach boin oile 'n-a ré i n-Éirinn tré dhraoidheacht a mháthar dar bh'ainm Fliodhais; agus do thuit an Nia Seaghamain-se lé h-Éanna Aighneach.

Do ghabh Éanna Aighneach mac Aonghusa Thuirbhigh Teamhrach mic Eochach Fhoiltleathain mic Oiliolla Chaisfhiaclaigh mic Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann ocht mbliadhna fichead. Is uime ghairthear Éanna Aighneach dhe, ionann aighneach agus ógh eineach .i. oineach iomlán; óir do bhronnadh gach ní da


p.180

dteagmhadh 'n-a laímh; agus do thuit sé lé Criomhthann Coscrach.

Do ghabh Criomhthann Coscrach mac Feidhlimidh Foirthriuin mic Fearghusa Fortamhail mic Breasail Bhric mic Aonghusa Gailine mic Oiliolla Bhrácáin mic Labhradha Loingsigh mic Oiliolla Áine mic Laoghaire Luirc mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna. Is uime ghairthear Criomhthann Coscrach dhe ar a mhionca do bheireadh buaidh coscair is comhlainn i ngach cath í dteagmhadh; gur thuit lé Rudhruighe mac Sithrighe.

Do ghabh Rudhruighe mac Sithrighe mic Duibh mic Fomhóir mic Airgeadmháir mic Síorláimh mic Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead nó do réir dhruinge oile deich mbliadhna is trí fichid; gur thuit do thámh i n-Airgeadros.

Do ghabh Ionnadmhár mac Nia Seaghamain mic Adhamair Fholtchaoin mic Fir Chuirb mic Mogha Cuirb mic Cobhthaigh Chaoimh mic Reachtadha Ríghdheirg do shíol Éibhir ríoghacht Éireann trí bliadhna; gur thuit lé Breasal Bóidhíobhadh.

Do ghabh Breasal Bóidhíobhadh mac Rudhruighe mic Sithrighe mic Duibh mic Fomhóir mic Airgeadmháir mic Síorláimh do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann aoinbhliadhain déag. Is uime ghairthear Breasal Bóidhíobhadh dhe .i. bó-ár mór tarla i n-Éirinn ré n-a linn. Do thuit an Breasal-so lé Lughaidh Luaighne.

Do ghabh Lughaidh Luaighne mac Ionnadmháir mic Nia Seaghamain mic Adhamair Fholtchaoin mic Fir Chuirb mic Mogha Cuirb mic Cobhthaigh Chaoimh mic Reachtadha Ríghdheirg do shíol Éibhir ríoghacht Éireann cúig bliadhna, gur thuit lé Conghal Cláiringneach.

Do ghabh Conghal Cláiringneach mac Rudhruighe mic Sithrighe


p.182

mic Duibh mic Fomhóir mic Airgeadmháir mic Síorláimh do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann cúig bliadhna déag; gur thuit lé Duach Dallta Deaghaidh.

XXXI.

Do ghabh Duach Dallta Deaghaidh mac Cairbre Luisc mic Luighdheach Luaighne mic Ionnadmháir mic Nia Seaghamain mic Adhamair Fholtchaoin mic Fir Chuirb mic Mogha Cuirb mic Cobhthaigh Chaoimh mic Reachtadha Ríghdheirg do shíol Éibhir ríoghacht Éireann deich mbliadhna. Is uime ghairthear Duach Dallta Deaghaidh dhe, dá mhac do bhí ag Cairbre Luisc .i. Duach is Deaghaidh a n-anmanna, agus do bhí imreasan eatorra fá ríoghacht Éireann; óir ba hinneamhail mar adhbhar ríogh gach mac dhíobh ar dheilbh is ar dhéanamh ar ghníomh is ar ghaisceadh. Gidheadh do thogair Deaghaidh an mac do b'óige don dís teacht fá bhrághaid a dhearbhráthar do ba sine ioná é féin .i. Duach. An tan do chonnairc Duach an ní sin do chuir teachta uaidh ar cheann a dhearbhráthar .i. Deaghaidh. Táinig iomorro Deaghaidh go hairm a raibhe Duach agus mar ráinig do láthair gabhthar lé Duach é, gur bhean a dhá shúil as, go raibhe 'n-a dhall go dearbhtha; gonadh de sin do lean Duach Dallta Deaghaidh mar fhorainm air. Is ag faisnéis an ghníomha soin do rinne file éigin an rann-so:

    1. Do gabhadh Deaghaidh 'n-a thoigh
      Ag Duach, ag a dhearbhráthoir;
      Agus do dalladh go dian
      An Deaghaidh sin, gér dhroichchiall.
Do thuit an Duach-so lé Fachtna Fáthach mac Cais.

Do ghabh Fachtna Fáthach mac Cais mic Rudhruighe mic Sithrighe mic Duibh mic Fomhóir mic Airgeadmháir mic Síorláimh do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann sé bliadhna déag gur thuit lé h-Eochaidh Feidhlioch.


p.184

Do ghabh Eochaidh Feidhlioch mac Finn mic Fionnlogha mic Roighnéin Ruaidh mic Easamain Eamhna mic Bláthachta mic Labhradha Luirc mic Éanna Aighnigh mic Aonghusa Thuirbhigh Teamhrach mic Eochach Fhoiltleathain mic Oiliolla Chaisfhiaclaigh mic Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann dhá bhliadhain déag. Beinia inghean Chriomhthainn máthair Eochach Feidhligh. Is uime ghairthear Eochaidh Feidhlioch dhe do bhrígh go raibhe osna i bhfad ann. Ionann iomorro feidhil is fada; ionann fós uch is osna; uime sin, is ionann feidhlioch is feidhil uch .i. fadosna; óir níor dhealuigh osna ré n-a chroidhe ó do marbhadh a mhaca leis i gcath Droma Criaidh go bhfuair féin bás. Na trí Finneamhna do gairthí do na trí macaibh sin. Agus is uime do gairthí Eamhna dhíobh ón fhocal-so amhaon, da dhiúltadh nach 'n-a aonar rugadh neach aca, acht gurab i n-aoinfheacht rugadh iad; agus Cloithfhionn inghean Eochach Uichtleathain bean Eochach Feidhligh fá máthair dhóibh, agus d'aon toirbheart rug sí iad. Breas is Nár is Lothar a n-anmanna. Agus is é an t-Eochaidh Feidhlioch-so do roinn is do orduigh cúigeadhaigh ar Éirinn ar dtús. Óir do roinn sé Cúigeadh Connacht 'n-a trí míribh ar thriar .i. Fidheac mac Féig, Eochaidh Allad, Tinne mac Connrach. Tug do Fhidheac Fir na Craoibhe ó Fhidheac go Luimneach; tug d'Eochaidh Allad Iorrus Domhnann ón n-Gaillimh go Duibh agus go Drobhaois; tug do Thinne mac Connrach Magh Sainbh agus Seantuatha Taidhean ó Fhidheac go Teamhair Bhrogha Niadh; tug fós Cúigeadh Uladh d'Fearghus mac Léide; tug Cúigeadh Laighean do Rossa mac Fearghusa Fairrge; tug dá Chúigeadh Mumhan do Thighearnach Théadbhannach is do Dheaghaidh; ionnus gur chuir Éire fá n-a smacht is fá n-a ordughadh féin go hiomlán feadh a fhlaithis.


p.186

Acht cheana téid Eochaidh iar sin i g-Connachtaibh; agus tigid na trí rígh sin is trí ranna Connacht 'n-a dháil. Do iarr Eochaidh ionadh longphuirt ríogh i g-Connachtaibh orra dhó féin. Adubhairt Eochaidh Allad is Fidheac nach tiubhradaois féin sin dó, is gur bh'fhearr leo a chíos is a dhualgas do chur chuige go Teamhair. Gidheadh do ba toil lé Tinne mac Connrach .i. an treas fear dhíobh ionadh longphuirt do bheith ag Eochaidh. Tug Eochaidh a inghean féin .i. Meadhbh 'n-a mnaoi do Thinne, agus do cheangladar cáirdeas ré chéile. Do fhiafruigh Eochaidh Feidhlioch da dhraoithibh c'áit a ndéanadh longphort; agus adubhradar ris a dhéanamh i n-Druim na nDruadh ris a ráidhtear Cruachain. Do tionnscnadh an ráith ann sin leis an n-Gamhanruidh ó Iorrus Domhnann agus do rinneadar cloidh na rátha soin Eochach i n-aonló, amhail adeir an file:

    1. Tug i n-aonló ar oireacht Domhnann
      Déanamh na diongna is a dheilbh;
      Ní thug rí Fáil go na fleadhaibh
      Dáil do na fearaibh mu'n bhfeidhm.
Do rinneadh foirghneamh iar sin innte; agus tug Eochaidh ríoghacht Chonnacht do Thinne mac Connrach, agus do phós a inghean féin .i. Meadhbh ris. Do mharbh Tinne Eochaidh Allad da éis sin agus tug ríghe Domhnannach d'Oilill Fhionn. Tug trá Meadhbh ceannas Rátha hEochach do Chróchain Chróidheirg máthair Mheidhbhe féin; agus is ón Chróchain sin ghairthear Cruachain do Ráith Cruachan aniú, amhail adeir an file san rann-so:
    1. Druim na nDruadh is Tulach Oichne,
      Ráith hEochach a hainm iar soin;
      Ráith Cruachan ó Chróchain Chróidheirg,
      Do luathuigh móirfheirg san moigh.
Do bhí Meadhbh 'n-a mnaoi i bhfad 'n-a dhiaidh sin ag Tinne mac Connrach, gur thuit sé i d-Teamhraigh do láimh Mhonuidhir

p.188

da ngairthí mac Céacht. Do bhí cheana Meadhbh deich mbliadhna i ríghe Connacht d'éis Tinne gan feis lé fear ar bith ós ard, acht gach fear ós íseal da sanntuigheadh féin do bheith aici. Tug Meadhbh Oilill Mór mac Rossa Ruaidh do Laighnibh mar chéile iar sin. Mada Muirisc bean Chonnachtach fá máthair dó; agus rug Meadhbh móirsheisear mac .i. na seacht Maine d'Oilill; agus is é Conall Cearnach ar mbeith 'n-a sheanóir i g-Cruachain do mharbh Oilill d'urchor do ghai: agus leanaid fir Chonnacht é féin is marbhaid 'n-a dhíol soin é.

Is fada iomorro do bhí cogadh is coinbhliocht idir Chonnachtaibh is Ulltaigh ré linn Mheidhbhe do bheith i gceannas Chonnacht agus Chonchubhair do bheith 'n-a rígh Uladh. Ionnus cheana go mbeith fios fátha na heasaonta tarla eatorra agat, a léaghthóir, cuirfead síos annso mar do marbhadh clann Uisneach tar slánadh nó tar chomairce Fhearghusa mic Róigh agus Chormaic Conluingios agus Dubhthaigh Daoil Uladh. Ag so síos go cumair éirim na heachtra.


p.190

XXXII.

Lá n-aon iomorro da ndeachaidh Conchubhar rí Uladh do chaitheamh fleidhe go tigh Fheidhlimidh mic Daill, scéaluidhe Conchubhair, agus ré linn na fleidhe sin rug bean Fheidhlimidh inghean álainn, agus do rinne Cathbhadh draoi tarla san chomhdháil an tan soin tuar is tairrngire don inghin go dtiocfadh iomad dochair is díotha don chúigeadh da toisc. Ar n-a chlos sin don laochraidh do thogradar a marbhadh do láthair. ‘Ní déantar’ ar Conchubhar ‘acht béaraidh mise liom í agus cuirfead da hoileamhain í go raibhe 'n-a haonmhnaoi agam féin.’ Deirdre do ghairm an draoi Cathbhadh dhi. Do chuir Conchubhar i lios ar leith í agus oide is buimeach da hoileamháin; agus ní lámhadh neach don chúigeadh dul 'n-a láthair acht a hoide is a buimeach is bancháinteach Chonchubhair da ngairthí Leabharcham. Do bhí ar an ordughadh soin go beith ionnuachair dhi, agus gur chinn ar mhnáibh a comhaimisire i scéimh. Tarla iomorro da hoide laogh do mharbhadh ré proinn d'ollmhughadh dhisi lá sneachta; agus iar ndortadh fhola an laoigh san sneachta cromais fiach dubh da hól. Agus mar thug Deirdre sin da haire adubhairt ré Leabharchaim gomadh maith lé féin fear do bheith aice ar a mbeidís na trí datha adchonnairc mar atá; dath an fhéich ar a fholt, dath fola laoigh ar a ghruaidh, is dath an tsneachta ar a chneas. ‘Atá a shamhail sin d'fhior ré ráidhtear Naoise mac Uisneach, i bhfochair Chonchubhair san teaghlach.’ ‘Maseadh, a Leabharcham,’ ar sí, ‘guidhim-se thusa a chur dom agallmha gan fhios.’ Agus nochtais Leabharcham an ní sin do Naoise. Leis sin táinig Naoise ós íseal i ndáil Deirdre, agus cuiris i suim méad a seirce dhó agus iarrais air í féin do bhreith ar éalódh ó Chonchubhar. Tug Naoise aonta leis sin, gér leasc leis d'eagla Chonchubhair é.


p.192

Triallais féin is a dhá bhráthair .i. Ainle is Ardán agus Deirdre is trí caogad laoch mar aon riú, go h-Albain, áit i bhfuaradar congbháil buannachta ó rígh Alban go bhfuair tuarasgbháil scéimhe Deirdre is gur iarr 'n-a mnaoi dhó féin í. Gabhais fearg Naoise go n-a bhráithribh uime sin, agus triallaid a h-Albain i n-oiléan mhara ar teitheadh ré Deirdre, tar éis iomad coinbhliocht do thabhairt do mhuinntir an ríogh is dóibh féin da gach leith roimhe sin. Acht cheana ar n-a chlos i n-Ulltaibh go rabhadar mic Uisneach san éigcandáil sin adubhradar móran d'uaislibh an chúigidh ré Conchubhar gur thruaighe clann Uisneach do bheith ar deoraidheacht tré dhrochmhnaoi, agus gomadh cóir fios do chur orra is a dtabhairt don tír. Do-bheir Conchubhar aonta ris sin ar impidhe na n-uasal agus tug Fearghus mac Róigh is Dubhthach Daol Uladh is Cormac Conluingeas i slánadh air féin fá bheith díleas dóibh. Ar na heachtaibh sin cuiris Fearghus mac Róigh Fiachaidh a mhac féin i gcoinne chloinne hUisneach go dtug leis i n-Éirinn iad go n-a mbuidhin agus Deirdre mar aon riú; agus ní haithristear a bheag da scéalaibh go rochtain fhaithche na h-Eamhna dhóibh.

Tarla Eoghan mac Durrthachta flaith Fearnmhaighe orra ar an bhfaithche go sluagh líonmhar maille ris ré feall do dhéanamh ar chloinn Uisneach ar fhoráileamh Chonchubhair; is mar rángadar clann Uisneach do láthair téid Eoghan d'fháiltiughadh ré Naoise, agus ris an bhfáilte cuiris sáthadh sleighe thríd. Mar do chonnairc Fiachaidh mac Fearghusa sin lingeas idir Eoghan is Naoise go dtug Eoghan an dara sáthadh ar Fhiachaidh gur mharbh mar aon ré Naoise é; agus da éis sin lingis Eoghan is a shluagh ar chloinn Uisneach, gur marbhadh leo iad, agus go dtugadar deargár a muinntire.

Mar do chualaidh iomorro Fearghus is Dubhthach marbhadh chloinne hUisneach tar a slánadh féin triallaid d' ionnsuighe na h-Eamhna, agus tugadar féin is muinntear Chonchubhair coimheascar da chéile gur thuit Maine mac Conchubhair leo


p.194

agus trí chéad laoch da muinntir mar aon ris. Loiscthear is airgthear Eamhain is marbhthar bantracht Chonchubhair leo; agus cruinnighid a rannta da gach leith iad féin is Cormac Conluingeas; agus fá hé líon a sluagh an tan soin, trí mhíle laoch; agus triallaid as sin i g-Connachtaibh go Meidhbh is go h- Oilill mar a bhfuaradar fáilte is fastódh. Ar rochtain ann sin dóibh ní bhídís aonoidhche gan lucht foghla uatha ag argain is ag loscadh Uladh. Mar sin dóibh gur loisceadh críoch Chuailgne leo—gníomh da dtáinig iomad dochair is díbhfheirge idir an da chúigeadh; is do chaitheadar seacht mbliadna ar an ordughadh soin gan osadh aonuaire eatorra; agus is don leith istigh don ré sin do chumaisc Fearghus ar Mheidhbh, gur toircheadh leis í, go rug sí triúr mac d'aontoirbheart dó, mar atá Ciar is Corc is Conmhac, amhail adeir an file:
    1. Torrach Meadhbh i g-Cruachain chaoin
      Ó Fhearghus nar thuill tathaoir;
      Go rug triar gan locht nar lag
      Ciar is Corc is Conmhac.
Is ón g-Ciar-so ráidhtear Ciarraidhe Mumhan, agus is ar a shliocht atá Ó Conchubhair Ciarraidhe. Ó Chorc atá Corca Moruadh agus Ó Chonmhac ráidhtear gach Conmhaicne da bhfuil i g-Connachtaibh; agus cibé léighfeas an duain do rinne Lughair file Oiliolla darab tosach: Clann Fhearghusa clann ós cách: do-ghéabhaidh go follus gurab mór an t-arrachtas is an neart do ghabhadar an triúr mac soin Meidhbhe i g-Connachtaibh agus san Mumhain. Bíodh a fhiadhnaise sin ar na tíorthaibh atá ainmnigthe uatha san dá chúigeadh soin.

Dála Dheirdre da dtángadar na gníomha do luaidheamar, do bhí i bhfochair Chonchubhair feadh bliadhna d'éis mharbhtha chloinne hUisneach; agus ge madh beag tógbhail a cinn nó gean gáire do thigheacht tar a béal, ní dhearnaidh ris an ré sin é. Mar do chonnairc Conchubhar nar ghabh cluiche ná caoineas greim dhi, agus nach tug adhbhacht ná áineas ardughadh


p.196

ar a haigneadh, do chuir fios ar Eoghan mac Durrthachta flaith Fearnmhuighe; agus ar dtigheacht d'Eoghan 'n-a láthair adubhairt ré Deirdre ó nach fuair féin a haigneadh do chlaochlódh ó n-a cumhaidh go gcaithfeadh dul sealad oile lé h-Eoghan, agus leis sin cuirthear ar cúlaibh Eoghain 'n-a charbad í. Téid Conchubhar da dtiodhlacadh, agus ar mbeith ag triall dóibh do-bheireadh sise súil fhraochta ar Eoghan roimpe agus súil ar Chonchubhar 'n-a diaidh, óir ní raibhe dias ar talmhain is mó da dtug fuath ioná iad araon. Mar do mhothuigh iomorro Conchubhar ise ag silleadh fá seach air féin is ar Eoghan, adubhairt ria, tré adhbhacht, ‘A Dheirdre,’ (ar sé), ‘is súil chaorach idir dá reithe an tsúil sin do-bheir tú oram-sa is ar Eoghan.’ Ar n-a chlos sin do Dheirdre do ghabh beadhgadh ris na briathraibh sin í, go dtug baoithléim as an gcarbad amach gur bhuail a ceann fá chairthe chloiche do bhí ar an lár roimpe, go ndearnadh míre míonbhruithte da ceann, gur ling a hinchinn go hobann aiste; gonadh amhlaidh sin táinig díbirt Fhearghusa mic Róigh is Chormaic Conluingeas mic Conchubhair, Dubhthaigh Daoil Uladh, agus bás Deirdre.

Do bhrígh gurab i n-aimsir Chonchubhair is na gcuradh do bhí Meadhbh i bhflaitheas Chonnacht agus gur mhair deich mbliadhna i ndiaidh bháis Tinne mic Connrach an céidfhear pósta do bhí aice, agus cheithre fichid bliadhan da éis sin 'n-a mnaoi ag Oilill Mhór, agus i ndiaidh bháis Oiliolla ocht mbliadhna i n-aontumha gur marbhadh lé Forbhuidhe mac Conchubhair í, cuirfeam síos annso bás na druinge is dearscnaidhthe do na curadhaibh do bhí ann ré linn Meidhbhe, is cuid dá ndálaibh go cumair.


p.198

XXXIII.

Ag so síos ar dtús go haithghearr éirim na heachtra da dtáinig bás Chonchubhair.

Nós iomorro do bhíodh fán am soin ann mar ghríosadh ar lucht gaiscidh ré mbeith calma i gcomhlannaibh dóibh, mar atá mír curaidh mar chomhartha buadha do thabhairt don tí ba foirtille i bhfeidhm aoinfhir, agus ag a mbíodh buaidh láithreach gaiscidh ar a chéile comhraic. Táinig cheana don nós-so go dtarla imreasan fá'n gcuraidhmhír idir Chonall Chearnach agus Choin g-Culainn agus Laoghaire Buadhach i n-Eamhain; gur iarr Conall inchinn Mheisceadhra .i. tréinfhear calma do Laighnibh do marbhadh leis féin i gcomhlann aoinfhir; agus ar dtáispeanadh inchinne an tréinfhir sin, do léig Laoghaire is Cú Chulainn da gcoimhmheas ré Conall, ar n-a mheas nach dearna ceachtar díobh féin a chomhmór soin do ghníomh goile ná gaiscidh riamh. Fá béas iomorro fán am soin cibé tréinfhear lé dtuitfeadh tréinfhear táscamhail oile, go mbeanadh a inchinn as a cheann is go gcumascadh aol tríthe go mbíodh 'n-a liathróid chruinn chruaidh aige aga taispeánadh ar aonaighibh is i gcomhdhálaibh coitcheanna mar chomhartha buaidhe gaiscidh. Agus mar do chonncadar dá óinmhid do bhí ag Conchubhar méad an cheana do bhíodh ag cách ar an inchinn, gadtar leo ar n-a mhárach as an g-Craoibh Dheirg Chonchubhair í. Trí háruis iomorro do bhíodh i n-Eamhain ré linn Chonchubhair mar atá Bróin Bhearg is Craobh Dhearg is Craobh Ruaidh. San chéidteach do bhídís a n-othair, agus is uime sin ráidhtear Bróin Bhearg ria, do bhrígh go mbídís na hothair do bhíodh innte fá bhrón is fá mhéala ó ghoimh na ngon is na ngalar do bhíodh orra innte. An dara teach da ngairthí Craobh Dhearg is ann do bhídís na hairm is na seoid uaisle i gcumhdach; agus is uime sin do cuireadh inchinn Mheisceadhra i dtaiscidh ann mar gach seod uasal oile. An treas teach do bhíodh ag


p.200

Conchubhar, an Chraobh Ruaidh do gairmthí dhi. Is innte do riarthaoi é féin mar aon ré líon a laochraidhe.

Dála an dá óinmhid iar mbreith inchinne Mheisceadhra as an g-Craoibh Dheirg amhail adubhramar, do chuadar ar faithche na h-Eamhna go rabhadar ag iomáin na hinchinne amhail liathróid ó láimh go láimh go dtáinig onchú uilc ar Ulltachaibh .i. Ceat mac Mághach tréinfhear do Chonnachtaibh, gur bhréag inchinn Mheisceadhra ó na hóinmhidibh is go rug leis i g-Connachtaibh í, agus gacha mhionca do thigeadh i n-iorghail nó i gcath i n-aghaidh na n-Ulltach do bhíodh inchinn Mheisceadhra ar a chrios aige i ndóigh éachta do dhéanamh ar Ulltachaibh. Óir do bhí i dtairrngire Meisceadhra da dhíoghail féin ar Ulltachaibh d'éis a bháis; agus do mheas gurab don inchinn do thiocfadh fíoradh na fáistine sin. Gonadh uime sin do chleachtadh Ceat inchinn Mheisceadhra do bheith ar iomchar aige do shúil ré neach éigin d'uaislibh Uladh do mharbhadh lé. Téid iomorro Ceat go sluagh líonmhar maille ris do chreachadh Uladh, go dtug táin mhór bó a Fearaibh Rois i n-Ulltaibh, agus leanaid drong mhór d' Ulltaibh é; agus cruinnighid fir Chonnacht don leith anoir d' fhortacht Cheit, agus Conchubhar don leith aniar d'fhortacht Ulltach. Mar do chualaidh trá Ceat go raibhe Conchubhar san tóraidheacht, cuiris fios go bantracht Chonnacht do bhí ar chnoc ag feitheamh an dá shluagh, ag iarraidh orra Conchubhar do bhréagadh da bhféachain féin, ar mbeith 'n-a dhuine shochma sholabhartha dhó, óir ní léigfidis Ulltaigh é san chath i gcoinne Chonnacht.

Ar n-a chlos iomorro do Chonchubhar go raibhe mian ar an mbantracht é féin d'fhaicsin, triallais 'n-a aonar ón tulaigh 'n-a raibhe d'fhios an bhantrachta; agus tig Ceat ós íseal don leith oile go raibhe i meadhón an bhantrachta d' oirchill ar Conchubhar do mharbhadh. Ar mbeith cheana do Chonchubhar ag tigheacht i ngar don bhantracht éirghis Ceat agus do-ní inchinn Mheisceadhra d' inneall 'n-a chranntabhaill ré Conchubhar


p.202

do mharbhadh. Ar bhfaicsin iomorro Cheit dó, triallais tar a ais i measc a mhuinntire féin; agus ag dul go Doire Dá Bhaoth dhó, tug Ceat urchar d' inchinn Mheisceadhra as a chranntabhaill 'n-a dhiaidh, gur bhuail 'n-a bhaitheas é, gur briseadh a sheicne don urchar soin, gur lean inchinn Mheisceadhra da bhaitheas; agus leis sin tigid a mhuinntear féin da fhóirthin ó Cheat. Cuirid fios an tráth soin i gcoinne Fínghin Fáithliaigh agus ar dtigheacht do láthair is eadh adubhairt dá mbeantaoi an meall soin as a cheann go bhfuighbheadh bás do láthair. ‘Is fearr linn,’ ar cách, ‘ar rí do bheith ainmheach ioná a éag.’ Leighistear lé Fínghin é, agus adubhairt ris ainnséin gan fearg do dhéanamh ná luighe ré mnaoi ná dul ar each ná feidhm foiréigneach do dhéanamh, agus da ndearnadh, lé gluasacht friothbhuailte a inchinne féin, go dteilgfeadh an meall as a cheann is go bhfuighbheadh bás.

Mar sin dó seacht mbliadhna gus an Aoine 'n-ar crochadh Críost do réir dhruinge ré seanchus; agus mar do chonnairc claochlódh neamhghnáthach na ndúl is urdhubhadh na gréine san éasca lán, fiafruighis do Bhacrach draoi do Laighnibh do bhí 'n-a fhochair, créad da dtáinig an mhalairt neamhghnáthach soin ar reannaibh nimhe is talmhan. ‘Íosa Críost mac Dé,’ ar an draoi, ‘atá ag a bhásughadh anois ag Iuduidhibh.’ ‘Truagh sin,’ ar Conchubhar, ‘dá mbeinn-se 'n-a láthair do mhuirbhfinn a raibhe timcheall mo Ríogh dá bhásughadh ’; agus leis sin tug a chloidheamh amach agus téid fá dhoire choille do bhí láimh ris gur ghabh ag a ghearradh is ag a bhuain; agus is eadh adubhairt dá mbeith i measc na n-Iuduidheach gurb é sin díol do bhéaradh orra; agus ar mhéid na dásachta do ghabh é do ling an meall as a cheann go dtáinig cuid da inchinn 'n-a dhiaidh, agus leis sin go bhfuair bás. Coill Lamhruidhe i bh-Fearaibh Rois ghoirthear don mhuine choille sin.

Ar mbeith marbh do Chonchubhar tairgthear ríoghacht Uladh don tí do bhéaradh corp Chonchubhair leis gan scíth go h-Eamhain. Tarla giolla ag Conchubhar ar an láthair sin dar bh'ainm


p.204

Ceann Bearroide agus i ndóigh ris an ríoghacht da rochtain féin tógbhais an corp go calma agus rug leis go h-Ardachadh Sléibhe Fuaid é, gur bhris a chroidhe agus go bhfuair bás ann sin. Gonadh trés an ngníomh-so atá an seanfhocal adeir gurb i ríoghacht Chinn Bearroide iarrais neach an tan chuireas roimhe go huaillmhianach céim do rochtain is aoirde ioná mar do fhéadfadh do ghreamughadh.

Acht cia chuirid ughdair an tseanchusa síos an stair-se Chonchubhair agus gurb fhear comhaimsire do Chríost é, do réir fírinne an tseanchusa ní rugadh Críost go haimsir imchian i ndiaidh Chonchubhair; agus is amhlaidh atá fírinne na staire-se gur thairrngir Bacrach draoi do Laighnibh tré fháistine go ngeinfidhe Críost an Tairrngirtheach Mac Dé; agus go ngéabhadh colann agus go n-imeoraidís na h-Iodhail bás air, agus gurab de do thiocfadh fuascladh an chinídh dhaonna a hanbhroid an aibhirseora. Agus ar n-a chlos sin do Chonchubhar do ghabh dásacht amhail adubhramar é; agus do ghabh tré chomhmbáidh ré Críost ag gearradh choille Lámhruídhe i ríocht na n-Iodhal go bhfuair bás don bhfeidhm sin. Cibé iomorro do chuirfeadh i n-iongantas go bhféadfadh Bacrach nó draoi oile da raibhe Págánta bás Chríost do thairrngire, ciodh fár chóra do na Sibillae do bhí Págánta Críost ria n-a ghein do réamhfhaicsin ioná do Bhacrach nó da shamhail oile? Uime sin ní díchreidte an stair mar so.


p.206

XXXIV.

Ag so síos do bhás Cheit mic Mághach.

Ba tréinfhear an Ceat-so is fá biodhbha biothfhoghlach ar Ulltachaibh é feadh a ré. Lá n-aon dá ndeachaidh an Ceat-so i n-Ulltachaibh do dhéanamh díbhfeirge mar fá gnáth leis; go dtarla sneachta mór fán am soin ann; agus ag tilleadh dhó is trí cinn laoch aige do marbhadh leis san turas soin, tig Conall Cearnach ar a lorg gur chuir fá ghreim ag Áth Ceit é, gur comhraicsiod re chéile gur thuit Ceat san chomhlann agus gur tromghonadh Conall, gur thuit i néall ar an láthair iar dtréigean iomad fola dhó. Agus leis sin, tig Béalchú Bréithfne tréinfhear do Chonnachtaibh go láthair an chomhraic mar a bhfuair Ceat marbh is Conall i gcrothaibh báis, agus adubhairt gur mhaith an scéal an dá onchoin sin da dtáinig aidhmhilleadh Éireann do bheith sna hainreachtaibh sin. ‘Is fíor sin’ ar Conall ‘agus i ndíol a ndearna mise do dhochar do Chonnachtaibh marbh-sa mé.’ Is uime iomorro adubhairt sin do bhrígh gomad fearr leis ioná flaitheas Éireann laoch éigin oile da ghoin ionnus nach biadh clú a mharbhtha ar aon laoch amháin do Chonnachtaibh. ‘Ní mhuirfead tú’ ar Béalchú ‘óir is geall ré bheith marbh dhuit an riocht 'n-a bhfuilir. Gidheadh béar liom tú agus cuirfead leigheas ort; agus ma's téarnódh ód othras duit do-dhéan comhrac aoinfhir riot, go ndíoghaltar liom ort gach dochar is gach díoth dar himreadh leat ar Chonnachtaibh.’ Agus leis sin cuiris iomchar faoi agus beiris leis da theach féin é, gur chuir leigheas air ann, go beith da chréachtaibh cneasuighthe.

Mar do mheas iomorro Béalchú eisean ag téarnódh agus a neart féin ag fás arís ann, do ghabh eagla ré g-Conall é, agus ollmhuighthear triúr laoch da chloinn lé Béalchoin ré marbhadh Conaill i bhfeall san oidhche ar a leabaidh. Gidheadh


p.208

fuair Conall dóigh ar chogar na ceilge sin. Agus an oidhche do bhí a bhara fán gcloinn teacht do dhéanamh na feille adubhairt ConallBéalchoin go gcaithfeadh malairt leaptha d'fhágháil uaidh nó go muirbhfeadh é. Agus leis sin luighis Béalchú, gér leasc ris é, i leabaidh Chonaill agus do luigh Conall i leabaidh Bhéalchon go dtángadar an triúr laoch soin fá clann do Bhéalchoin d'ionnsuighe na leaptha 'n-a mbíodh Conall, gur marbhadh a n-athair i riocht Chonaill leo. Mar do mhothuigh iomorro Conall iad-san ar marbhadh a n-athar 'n-a riocht féin, do ling orra is marbhthar iad a dtriúr leis, agus dícheanntar leis iad mar aon ré n-a n-athair, go rug ar n-a mhárach a gcinn da gcomhmhaoidheamh go h-Eamhain; gonadh ag maoidheamh an ghníomha-so atá an rann-so as an seanchus:
    1. Fá do cheardaibh Chonaill Chearnaigh
      Ionnradh Manann argain mogh
      Is goin trí mac Bhéalchon Bréithfne
      Iar ngoin Luighdheach mic trí gcon.

Gonadh é marbhadh Cheit mic Mághach is Bhéalchon Bréithfne go n-a trí macaibh go ró so. Gidheadh is iomdha éacht adhbhal leis so do féadfaidhe do chomhmhaoidheamh ar Chonall fhuigfeaim don chur so gan chur síos.

Ag so síos an ní da dtáinig bás Fheargusa mic Róigh.

Ar mbeith iomorra d'Fhearghus ar deoraidheacht i g-Connachtaibh, tarla i bhfochair Oiliolla is Meadhbha é i Maigh Aoi, áit a raibhe dúnphort comhnuighthe aca; agus lá n-aon dar éirgheadar amach ar bruach locha do bhí láimh ris an lios, iarrais Oilill ar Fhearghus dul do shnámh ar an loch, agus téid Fearghus ann. Ar mbeith cheana d'Fhearghus ag snámh do ghabh mian Meadhbh dul do chomhshnámh ris agus ar ndul san loch di i bhfochair Fhearghusa do ghabh éad Oilill agus tug ar bhráthair dó féin do bhí 'n-a fhochair dar bh'ainm Lughaidh Dailléigeas urchar sleighe do chaitheamh ré Fearghus go dtarla


p.210

tré n-a chliabh agus tig Fearghus i dtír lé goin an urchair sin, agus gaduis an tsleagh as féin, go dtug amus urchair go h-Oilill go dtarla tré mhíolchoin do bhí láimh ré n-a charbad í; agus leis sin tuitis Fearghus agus fuair bás, gur haidhnaiceadh ar bruach an locha céadna é. Is é an Fearghus-so do mharbh Fiachna mac Conchubhair agus an tréinfhear Geirrgheann mac Molladha agus Eoghan mac Durrthachta rí Fearnmhuighe is iomad curadh is caithmhíleadh ar cheana nach luaidhfeam annso. Is é fós tug an táin mhór leis a h-Ulltaibh da dtáinig iomad uilc is easaonta idir Chonnachta is Ulltaigh ionnus go rabhadar an dubhloingeas táinig ar deoraidheacht lé Fearghus a h-Ulltaibh seacht mbliadhna i g-Connachtaibh, nó deich mbliadhna do réir dhruinge oile, ag déanamh fíorluit is foghla ar Ulltachaibh tré bhás mac n-Usnuigh agus Ulltaigh mar an gcéadna ag déanamh díbhfeirge orra-san is ar fhearaibh Connacht trés an dtáin rug Fearghus uatha, agus trés gach dochar oile da ndearna an dubhloingeas .i. an sluagh deoraidheachta do chuaidh lé Fearghus i g-Connachtaibh, agus fir Chonnacht féin dóibh; ionnus go rabhadar na díotha is na dochair do rinneadar leath ar leath da chéile comh mór soin go bhfuilid leabhair scríobhtha orra budh liosta ré a luadh agus budh fada ré a bhfaisnéis annso.

Ag so síos an t-adhbhar fá dtáinig bás Laoghaire Bhuadhaigh.

File iomorro do bhí ag Conchubhar da ngairthí Aodh mac Ainninn do liamhnadh ar Mhaghain bean Chonchubhair; agus ar n-a fhionnochtadh sin dó, is í breath rug ar an bhfilidh a chur da bháthadh i Loch Laoghaire; agus tángadar drong leis ar fhógradh an ríogh gus an loch da bháthadh; agus ar n-a fhaicsin sin do reachtaire Laoghaire Bhuadhaigh téid go Laoghaire agus adubhairt nach raibhe i n-Éirinn áit 'n-a mbáithfidhe an file acht 'n-a dhoras san. Leis sin lingis Laoghaire amach is


p.212

tarla fardoras an tighe do chúl a chinn gur briseadh a sheicne, agus da éis sin lingis go dásachtach ar chách gur mharbh iad is gur fóireadh an file leis; agus éagais féin ar an láthair sin; gonadh í sin críoch Laoghaire Bhuadhaigh.

XXXV.

Ag so fachain bháis Mheidhbhe Cruachan.

Iar marbhadh iomorro OiliollaConall Cearnach do chuaidh Meadhbh do chomhnuidhe go h-Inis Clothrann ar Loch Ríbh agus ar mbeith 'n-a comhnuidhe ann sin di ba geis di í féin d'fhothragadh san tobar do bhí i ndoras na hinse gacha maidne; agus ar n-a chlos sin d'Fhorbuidhe mac Conchubhair táinig lá n-aon go huaigneach d'fhios an tobair, agus do thomhais lé snáth lín ó bhruach an tobair gus an leith oile don loch agus beiris an tomhas céadna leis i n-Ulltaibh; agus is eadh do ghníodh, dá chuaille do chur i dtalamh agus ceann an tsnáithe do cheangal da gach cuaille dhíobh agus ubhall do chur ar mullach cuaille aca agus é féin do sheasamh ag an gcuaille oile agus bheith ag síorlámhach as a chranntabhaill go dtugadh amus ar an ubhall do bhíodh ar bárr an chuaille oile go mbuaileadh é. Do cleachtadh leis iomorro an cluithche sin ionnus go raibhe cliste air go nach teibeadh aonurchar air gan an t-ubhall d'amus. Tarla trá go grod da éis sin comhdháil idir Ulltachaibh is Connachtaigh da gach leith don t-Sionainn ag Inis Clothrann agus tig Forbuidhe anoir i gcomhdháil na n-Ulltach. Agus maidean da raibhe ann do chonnairc Meadhbh ag a fothragadh féin amhail ro chleachtadh san tobar réamhráidhte; agus leis sin do-ní cloch d' inneall 'n-a chranntabhaill go dtug urchar da hionnsuighe gur amuis 'n-a héadan í, go bhfuair bás ar an láthair sin iar mbeith ocht mbliadhna déag si cheithre fichid i gceannas Connacht di, amhail adubhramar thuas.

Tugamar anuas annso gabhlán ar na curadhaibh ar mbeith 'n-a lucht comhaimsire ag Meidhbh dhóibh. Gidheadh


p.214

fillfeam ar Eochaidh Feidhlioch arís. Trí mic iomorro agus trí hingheana do bhí ag Eochaidh, mar atá Breas is Nár is Lothar na trí mic, agus na trí hingheana Eithne Uathach Clothra is Meadhbh Cruachan, amhail adeir an file san rann-so:
    1. Trí hingheana Eochach Feidhlioch,
      Fuaim ar fochla
      Eithne Uathach Meadhbh chaoin Chruachan
      Agus Clothra.

Do-dhéanam athchasadh arís ar Chonchubhar agus cuirfeam síos annso cuid da dhálaibh. Fá hí iomorro inghean Eochach Sálbhuidhe do Chonnachtaibh a mháthair dar bh'ainm Neasa, agus do gairthí uaithe é. Gidheadh fá hé Fachtna Fáthach mac Cais mic Rudhruighe do shliocht Ír mic Míleadh fá hathair dó; agus an tan do bhádar na cúigeadhaigh ag iarraidh teorann gacha cúigidh fá leith, is ann tug Cairbre Nia Fear rí Laighean i gcommaoin inghine Chonchubhair d'fhaghbháil 'n-a mnaoi dhó féin, an mhír atá ó Loch an Chúigidh i m-Breaghaibh agus ó Theamhair go fairrge do Chúigeadh Uladh, agus trí triúcha céad iomlána na míre sin, amhail adeir an file:

    1. Dia rannta chóig cóigidh Éireann
      Idir dá mhuir, mór an cead,
      Rug trí triúcha céad lé a chuibhreann
      Conchubhar, níor chaoileang bheag.
Feidhlim Nuachrothach ainm na hinghine lé bhfuair an sochar-so; agus do chuaidh go hainmhianach ar éalódh lé Conall Cearnach ó rígh Laighean.

Dála Chonchubhair tarla mac is fiche aige agus do rinne corbadh do dhruim mheisce ré n-a mháthair féin go rug sí Cormac Conluingeas dó. Ionann iomorro Cormac is Corbmac do bhrígh gurab tré chorbadh do rinne Conchubhar Chormaic ré n-a mháthair féin, Neasa fá hainm dhi. Agus is i ndíol an híghníomha soin do chuadar a mhic uile gan sliocht acht triúr


p.216

mar atá Beanna ó ráidhtear Beanntraighe; Lanna ó ráidhtear Lannraidhe; is Glaisne ó ráidhtear Glasraidhe. Gidheadh ní fhuil neach beo ar sliocht na druinge-se i n-Éirinn aniú.

Is é an Conchubhar-so mac Fachtna Fáthaigh agus a bhráithre tug Cath Aonaigh Macha do Dhabhall Dianbhuilleach mac airdríogh Lochlonn. Ba dío-áirimh trá an sluagh baoi mar aon ré mac ríogh Lochlonn an tan soin ag teacht do ghabháil Éireann. I g-Cúigeadh Uladh is ann tángadar i dtír, agus triallaid rompa iar sin go Magh Macha. Do thionóilsiod clanna Rudhruighe um Chonchubhar i n-aghaidh na n-allmhurrach do thabhairt chatha dhóibh. Adubhairt Geanann Gruadhsholus mac Cathbhaidh ria a mhuinntir an tan soin. ‘Is tearc bhar sluagh, a Ullta,’ ar sé, ‘agus is óg amhulchach gach aon agaibh.’ ‘Créad do-dhéanam uime sin,’ ar cách; ‘Maseadh,’ ar Geanann, ‘tabhraidh iomad d'olainn léith libh agus cruaidhcheanglaidh an olann da bhar n-aighthibh ionnus go madh móide gráin is eagla na n-allmhurrach romhaibh an ní sin amhail budh ríoghlaoich sibh.’ Do rinneadar uile comhairle Gheanainn gach aon ba hamhulchach .i. gach aon ar nach raibhe féasóga aca. Tugadh an cath iar soin, is do briseadh do na hallmhurrchaibh agus do cuireadh a n-ár ann; gonadh ón gcath soin Aonaigh Macha adeirtear Ulaidh riú.

Ag so síos do bhás Chonlaoich mic Con g-Culainn.

Is é ní iomorro da dtáinig a bhás, Cú Chulainn do chuaidh d'fhoghluim chleas ngoile go Scáthaigh, banghaisceadhach do bhí i n-Albain; agus tarla inghean álainn i n-Albain an tan soin dar bh'ainm Aoife inghean Airdghéime tug grádh éagmaise do Choin g-Culainn ar a airdscéalaibh go dtáinig da fhios gur chumaisc sí féin is Cú Chulainn ré chéile go dtarla mac 'n-a broinn. Agus ar mbeith ag triall i n-Éirinn do Choin g-Culainn iar bhfoghluim na gcleas lúith ó Scáthaigh, téid do


p.218

cheileabhradh d'Aoife is tug órnasc .i. slabhradh óir di agus adubhairt ria a choimhéad go beith da mac infheadhma; agus ar mbeith infheadhma dhó an slabhradh do chur leis an mac chuige féin mar chomhartha chinnte as a n-aitheonadh é; nó do réir dhruinge oile, iodh óir, agus adubhairt ria an tan do bhiadh a mhac chomh arrachta is go líonfadh a mhéar an iodh a chur da fhios féin i n-Éirinn; agus fós do chuir trí geasa ar an mac ria dteacht go h-Éirinn dó. An chéidgheis díobh gan seachnadh slighe do dhéanamh d'aonchuradh ná d'aonchaithmhíleadh san domhan. An dara geis gan a ainm do thabhairt tré uamhan d'aonlaoch san bhith. An treas geis gan comhrac aoinfhir da threise ar talmhain d'obadh. Agus iar bhfás is iar bhforbairt iomorro don mhac soin is iar bhfoghluim chleas ngoile is ngaiscidh dó ó bhanoide na gcuradh .i. Scáthach, triallais i n-Éirinn d'fhios Chon g-Culainn fá hathair dó; agus ar rochtain tíre don mhacaomh, tarla Conchubhar go maithibh Uladh i ndáil nó i n-oireachtas ag Trácht Eise ar a chionn; agus cuiris Conchubhar laoch dá mhuinntir dá ngairthí Cuinnire d'fhagháil scéal uaidh. Mar tháinig iomorro do láthair an mhacaoimh fiafruighis a ainm dhe. ‘Ní shlonnaim mé féin d'aonlaoch amháin ar druim thalmhan’ ar Conlaoch. Tillis trá Cuinnire go Conchubhar agus nochtais an t-aitheasc soin dó. Leis sin téid Cú Chulainn do bhuain scéal de. Gidheadh ní bhfuair acht an freagra céadna ó Chonlaoch; agus comhraictear leo go fuileach ré chéile go raibhe Conlaoch ag traochadh Con g-Culainn, acht gér mhór a chródhacht is a chalmacht i ngach comlann riamh roimhe sin, ionnus gur bh'éigin dó dul san áth do b'fhoigse dhó agus a thabhairt fá deara ar Laogh mac Riain Ghabhra an ga bolg d'inneall dó gur chuir tré chorp Chonlaoich é; gonadh mar sin táinig a bhás.


p.220

XXXVI.

Tuig, a léaghthóir, dá gcuirinn síos annso mar do thuit Cú Chulainn lé clannaibh Cailitín agus Fear Diadh mac DamhainCoin g-Culainn agus na seacht Maine fá clann d' Oilill Mhór is do Mheidhbh agus iomad oile do churadhaibh calma nach áirmhighthear annso, go mbiadh eachtra adhbhal ré a hiomluadh orra. Gidheadh ma's maith leat a bhfios go foirleathan d'fhagháil léaghthar leat Brisleach Mhuighe Muirtheimhne, Oidhidh na g-Curadh, nó Táin Bó Cuailgne, nó Táin Bó Reaghamain, nó Deargruathar Chonaill Chearnaigh, nó Feis Eamhna, nó Táin Bó Fliodhais, nó a samhail oile so do stairibh atá ré a bhfaicsin i n-Éirinn aniú, agus do-ghéabhair luadh go líonmhar ar an druing thuas is ar iomad do churadhaibh is do chathmhíleadhaibh oile—ar a ndálaibh is ar a n-imtheachtaibh ionnta.

Acht cheana measaim nach indéanta dearmad do Choinrí mac Dáire annso gan fachain a bháis do chur síos, ar mbeith 'n-a thréinfhear dó is 'n-a fhior comhaimsire ag Conchubhar agus ag na curadhaibh. Morann Mhanannach máthair >Chonraoi mic Dáire, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Morann Mhanannach miadh nglé,
      Inghean Ír mic Uinnsidhe;
      Siúr Eochach Eachbheoil fá hí
      Máthair Chonraoi mic Dáirí.

Trí haicmeadha iomorro do bhí do thréinfhearaibh i n-Éirinn i gcomhaimsir; agus ní raibhe rompa ná ó shin a leithéid do mhacaibh Míleadh ba mhó ba arrachta ba cródha ba cliste is ba calma i gcathláithribh is i gcleásaibh goile is gasceadh ioná iad, ó nár chomhmheasta Fian Laighean riú. An chéadaicme dhíobh curaidh na Craoibhe RuaidheChonchubhar; an dara haicme Gamhanruidh Iorrais DomhnonnOilill Fhionn,


p.222

agus an treas aicme clanna DeaghaidhChoinrí mac Dáire i n-iarthar Mhumhan.

Is é ní da dtáinig bás Chonraoi: coimhéirghe do chuadar curaidh na Craoibhe Ruaidhe d'argain oiléin mhara láimh re h-Albain da ngairthear Manainn, mar a raibhe iomad óir is airgid is iolmhaoine agus iomad do sheoidibh uaisle oile, agus inghean álainn aontumha do chinn ar mhnáibh a comhaimsire i gcruth is i scéimh ag tighearna an oiléin. Blánaid fá hainm di. Agus mar do chuala Cúraoi na curaidh ag triall sán turas soin cuiris é féin tré dhraoidheacht i mbréigriocht go ndeachaidh san chomhdháil; agus ar mbeith ar tí airgthe an oiléin dóibh i bhforbhais bhfear bhfalgha, do mheasadar docamhal mór do bheith i ngabháil an dúin do bhí san oiléan mar a raibhe Blánaid is seoide uaisle an oiléin uile, ar dhaingne an dúin is ar iomad draoidheachta na druinge do bhí ag a chosnamh. Is ann sin adubhairt Cúraoi do bhí i riocht fhir an bhruit lachtna dá bhfaghadh rogha seoide da raibhe san dún go ngéabhadh féin an dún dóibh. Geallais Cú Chulainn sin dó agus leis sin tugadar ucht ar an dún agus fear an bhruit lachtna 'n-a dtosach gur fastadh an roth geintlidhe do bhí ar siubhal ar dhoras an dúnaidh leis, gur léig cách isteach, gur hairgeadh an dún leo, agus go dtugsad Blánaid agus a raibhe do sheoidibh uaisle ann as. Triallaid as sin i n-Éirinn go rochtain Eamhna dhóibh agus ar mbeith ag roinn na seod dóibh iarrais fear an bhruit lachtna rogha seoide amhail do gealladh dó. ‘Do-ghéabhair’ ar Cú Chulainn. ‘Maiseadh’ ar sé ‘is í Blánaid mo rogha do na seoidibh.’ ‘Do rogha do na seoidibh oile dhuit’ ar Cú Chulainn ‘acht Blánaid amháin.’ ‘Ní ghéabh a malairt’ ar fear an bhruit lachtna. Leis sin iarrais Cúraoi árach ar Bhlánaid d'fhuadach, go dtug amus ós íseal uirre, go rug leis í i gcealltair dhraoidheachta. Mar do mhothuigh Cú Chulainn easbhaidh na hinghine air do


p.224

mheas gurab é Cúraoi rug leis í agus leanais ar a lorg go réimdhíreach iad don Mhumhain go rug ortha ag Solchóid; agus beirid na tréinfhir ar a chéile is do níd gleic chalma churata, gur trascradh Cú ChulainnCoinrí is go dtug ceangal na gcúig gcaol air gur fhágaibh 'n-a chime chuibhrighthe ann sin é iar mbearradh a fhuilt lé n-a chloidheamh. Agus beiris féin Blánaid leis i n-iarthar Mhumhan iar bhfágáil Chon g-Culainn ceangailte amhail adubhramar. Tig iomorro leis sin Laogh mac Riain Ghabhra is scaoilis do Choin g-Culainn is triallaid as sin go tuaisceart Uladh, gur áitigheadar láimh ré Beannaibh Boirche feadh bliadhna gan teacht i gcomhdháil fhear n-Uladh nó gur fhás folt Con g-Culainn; agus i gceann na bliadhna soin tarla Cú Chulainn ar Bheannaibh Boirche, go bhfacaidh ealta mhór d'éanaibh dubha ag tigheacht adtuaidh do dhruim an mhara, agus ar rochtain i dtír dhóibh leanais ar a lorg iad, agus marbhais as a chranntabhaill leis an gcleas da ngairthí táithbhéim éan as gach crích dhíobh; gur mharbh an duibhéan déidheanach dhíobh ag Sruibh Broin i n-iarthar Mhumhan. Agus ag tilleadh aniar dhó fuair Blánaid go huaigneach láimh ré Fionnghlaise i g-Ciarraidhe mar a raibhe dúnphort comhnuighthe Chonraoi an tan soin go dtarla comhagallmha eatorra araon an tráth soin gur nocht sise dó nach raibhe ar druim thalmhan fear b'annsa lé ioná é; agus iarrais air an tSamhain ba neasa dhóibh teacht líon sluagh da breith féin ar áis nó ar éigin leis; agus go madh córaide dhó sin do dhéanamh go dtiocfadh dhi féin an tráth soin Cúraoi do bheith i n-uathadh sluagh is sochaidhe. Geallais Cú Chulainn di-se tigheacht fán am soin dá hionnsuighe. Ceileabhrais iomorro leis sin di is triallais i n-Ulltaibh agus nochtais an dáil do Chonchubhar.

Dála Bhlánaide, adubhairt ré Coinrí gur bh'oircheas dó cathair do dhéanamh dó féin do-bhéaradh barr ar ríoghphortaibh Éireann uile; agus gurab amhlaidh budh éidir sin do dhéanamh clanna Deaghaidh do chur do chnuasach is do chruinniughadh a rabhadar do liagaibh cloch 'n-a seasamh i n-Éirinn do dhéanamh


p.226

cathrach dó féin. Agus fá hé fáth Bhlánaide ris sin go mbeidís clanna Deaghaidh fá chríochaibh imchiana Éireann i bhfad ó Choinrí ré teacht Chon g-Culainn da breith féin leis. Ar a chlos iomorro do Choin g-Culainn go rabhadar clanna Deaghaidh ar n-a scannradh fá Éirinn mar sin, triallais ós íseal a h-Ulltaibh go sluaghbhuidhin leis agus ní haithristear a bheag da scéalaibh go ráinig an doire choille do bhí láimh ré longphort Chonraoi; agus ar mbeith ann sin dó, cuiris scéala ós íseal go Blánaid é féin do bheith ann sin go sluagh 'n-a fhochair; agus is é comhartha do chuir sí chuige go ngoidfeadh cloidheamh Chonraoi, agus leis sin go ndoirtfeadh dabhach leamhnachta do bhí san lios ris an sruth do bhí ag snighe ón mbaile trés an gcoill i raibhe Cú Chulainn. Iar gclos an chomhartha dhó, ní cian do bhí an tan atchonnairc an sruth bán ón mbainne, agus leis sin tugadar amus ar an longphort agus do lingeadar an lios ar Choinrí, gur marbhadh leo é ar mbeith 'n-a aonar gan arm dhó. Fionnghlaise iomorro fá hainm don tsruth réamhráidhte ar mbeith fionn ón mbainne dhó.

Téid file Chonraoi, Feircheirtne a ainm, i ndiaidh Bhlánaide i n-Ulltaibh, i ndóigh go bhfuighbheadh árach ar Bhlánaid do mharbhadh i ndíoghail Chonraoi; agus ar rochtain i n-Ulltaibh dó, fuair Conchubhar is Cú Chulainn is Blánaid go gcomhdháil umpa ag rinn Chinn Bheara; agus mar do chonnairc an file Blánaid 'n-a seasamh ar bruach aille ann téid da hionnsuighe agus iadhais a lámha uimpe, gur chuir é féin agus í d'urchor ris an aill, gur marbhadh amhlaidh sin iad.


p.228

XXXVII.

Do ghabh Eochaidh Airiomh mac Finn mic Fionnlogha mic Roighnéin Ruaidh mic Easamhain Eamhna mic Bláthachta mic Labhradha Luirc mic Éanna Aighnigh mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach mic Eochach Foiltleathain mic Oiliolla Chaisfhiaclaigh mic Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann dhá bhliadhain déag. Is uime do gairthí Eochaidh Airiomh dhe, do bhrígh gurab é do thochail uaimh ar dtús i n-Éirinn. Airiomh, iomorro, ar uaimhe .i. treabhadh nó tochailt uaimhe; agus fá dheireadh do thuit an t-Eochaidh-se lé Siodhmall i bh-Fréamhuinn Teathbha.

Do ghabh Eidirsceol mac Eoghain mic Oiliolla mic Iair mic Deaghaidh mic Sin mic Roisin mic Triuin mic Roithriuin mic Airndil mic Maine mic Forga mic Fearadhaigh mic Oiliolla Érann mic Fiachach Fir Mara mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach mic Eochach Foiltleathain mic Oiliolla Chaisfhiaclaigh mic Connla Chruaidhchealgaigh mic Iarainnghleo Fháthaigh mic Meilge Mholbhthaigh mic Cobhthaigh Chaoil m-Breagh mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann sé bliadhna, gur thuit lé Nuadha Neacht i n-Aillinn.

Do ghabh Nuadha Neacht mac Séadna Siothbhaic mic Luighdheach Lóithfhinn mic Breasail Bhric mic Fiachach Foibhric mic Oiliolla Ghlais mic Fearadhaigh Foghlais mic Nuadhat Fullóin mic Eallóit mic Airt mic Mogha Airt mic Criomhthainn Choscraigh mic Fearadhaigh Finn mic Feidhlimidh Foirthriuin mic Fearghusa Fortamhail mic Breasail Bhreoghamain mic Aonghusa Ollamhan mic Oiliolla Bhracáin mic Labhradha Loingsigh mic Oiliolla Áine mic Laoghaire Luirc mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin


p.230

ríoghacht Éireann leithbhliadhain. Is uime do gairthí Nuadha Neacht dhe, ón fhocal nix .i. sneachta. Óir do samhaltaoi gile a chneis ris an sneachta; agus do thuit an Nuadha-so lé Conaire Mór mac Eidirsceoil.

Do ghabh Conaire Mór mac Eidirsceoil mic Eoghain mic Oiliolla mic Iair mic Deaghaidh mic Sin mic Roisin mic Triuin mic Roithriuin mic Airndil mic Maine mic Forga mic Fearadhaigh mic Oiliolla Érann mic Fiachach Fir Mara mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead, nó do réir dhruinge oile, deich mbliadhna is trí fichid.

Is é an Conaire Mór-so céadduine lér tógbhadh éiric a athar .i. Eidirsceoil ar Laighnibh. Do thógbhadar an drong-so 'n-ar ndiaidh an éiric chéadna soin ar Laighnibh, mar atá Oilill Ólom, Eoghan mac Oiliolla, Fiachaidh Muilleathan, Oilill Flann Beag, Lughaidh mac Oiliolla Flann Big, agus Corc mac Luighdheach. Fá hí sium na héarca soin, trí céad bó fhionn; trí céad leann; trí céad torc; is trí céad cloidheamh órdha; agus tugadh Osruighe leis an Mumhain do roinn, mar atá ó Ghabhrán go Gréin Airbh láimh ré Móin Éile; agus tugadar rátha na n-uile dúl ré híoc na héarca soin go bráth, amhail adeir an seancha san rann-so:

    1. Osruighe ó Ghabhrán go Gréin
      Tugadh d'éiric Eidirscéil,
      Mumhain toghuidhe thoigh,
      Is Conaire ros ceangoil.
Tuig, a léaghthóir, gurab do shliocht an Chonaire-se Éarna Mhumhan agus Dál Riada i n-Albain, agus gurab i n-aimsir Duach Dallta Deaghaidh tángadar Éarna don Mhumhain; agus do réir Chormaic 'n-a Psaltair is iad clanna Rudhruighe do thathfainn don Mhumhain iad iar mbriseadh ocht gcatha orra; gur ghabhadar neart mór san Mhumhain da éis sin ó aimsir Dhuach Dallta Deaghaidh go haimsir Mhogha Nuadhat, ionnus gur ruagadar do réir an Leabhair Mhuimhnigh síol Éibhir siar

p.232

go reannaibh Ó Ráthach go himeall is go hoiléanaibh iarthair Mhumhán iar ngabháil cheannais na críche dóibh féin go haimsir Mhogha Nuadhat lér díbreadh iad. Agus fá dheireadh do thuit an Conaire Mór-so i m-Bruighin Da Bhearg lé h-Aingcéal Caoch mac ríogh Breatan.

Do ghabh Lughaidh Riabh nDearg mac na dtrí bhFinneamhna mic Eochach Feidhligh mic Finn mic Finnlogha mic Roighnéin Ruaidh mic Easamhain Eamhna mic Bláthachta mic Labhradha Luirc mic Éanna Aighnigh mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan, nó do réir dhruinge oile, sé bliadhna fichead. Dearbhorgaill inghean Fargaill Ríogh Lochlonn fá bean do Lughaidh Riabh nDearg. Is uime do gairthí Lughaidh Riabh nDearg dhe do bhrígh go raibhe ciorcaill dearg timcheall a bhrághad is ciorcaill oile timcheall a mheadhóin; óir is iad na trí Finn do rinne ré n-a ndeirbhshiair é, Chlothra inghean Eochach Feidhligh a hainm, ar mbeith ar meisce dhóibh; gonadh ag faisnéis an ghníomha soin atá an rann seanchusa-so síos as a dtuigfidhear gurab í an Clothra-so lé rugadh Lughaidh Riabh nDearg da dearbhráthraibh rug Criomhthainn Nia Nár don Lughaidh chéadna soin fá mac di féin. Ag so an rann:

    1. Lughaidh Riabh nDearg do Chriomhthainn chain
      Fá athair is bráthair;
      Is Clothra an chrotha ghnáthaigh
      Da mac ro ba seanmháthair.

Do measadh an tráth soin gurab lé mac dhíobh dar bh'ainm Nár fá cosmhail a raibhe ón chiorcaill uachtair suas do Lughaidh Riabh nDearg agus ré Breas a raibhe idir an dá chiorcaill, agus ré Lotar a raibhe ón dá chrios síos. Is amhlaidh do thuit an Lughaidh-se .i. lingeadh ar a chloidheamh do rinne go ndeachaidh tríd.

Do ghabh Conchubhar Abhradhruadh mac Finn Fhileadh mic


p.234

Rossa Ruaidh mic Fearghusa Fairrge mic Nuadhat Neacht mic Séadna Siothbhaic mic Luighdheach Loithfhinn mic Breasail Bhric mic Fiachach Foibhric mic Oiliolla Ghlais mic Fearadhaigh Foghlais mic Nuadhat Fullóin mic Eallóit mic Airt mic Mogha Airt mic Criomhthainn Choscraigh mic Feidhlimidh Foirthriuin mic Fearghusa Fortamhail mic Breasail Bhreoghamain mic Aonghusa Ollamhan mic Oiliolla Bracáin mic Labhradh Loingsigh mic Oiliolla Áine mic Laoghaire Luirc mic Ughaine Mhóir do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann aonbhliadhain amháin. Agus is uime do gairthí Conchubhar Abhradhruadh dhe, do bhrígh gurab fabhradha ruadha do bhí ag a shúilibh; agus fá dheireadh do thuit sé lé Criomhthann Nia Nár.

XXXVIII.

Do ghabh Criomhthann Nia Nár mac Luighdheach Riabh nDearg mic na dtrí bhFinneamhna mic Eochach Feidhligh mic Finn mic Finnlogha mic Roighnéin Ruaidh mic Easamhuin Eamhna mic Bláthachta mic Laoghaire Luirc mic Éanna Aighnigh mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann sé bliadhna déag. Is uime do gairthí Criomhthann Nia Nár dhe óir is ionann nia is gaisceadhach nó tréinfhear. Agus is as tugadh Nár air do bhrígh gur bha nár leis a gheineamhain idir a dhearbhráthair is a mháthair. An dara bliadhain déag do fhlaitheas an Chriomhthainn Nia Náir-se rugadh Críost. Is amhlaidh do básuigheadh an Criomhthann-so .i. tuitim da each do rinne go bhfuair bás go grod da éis sin.

Do ghabh Fearadhach Fionn Feachtnach mac Criomhthainn Nia Náir mic Luighdheach Riabh nDearg mic na dtrí bhFinneamhna mic Eochach Feidhligh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan. Nár Thuathchuach inghean Lóich mic Dáire do Chruitheantuaith máthair Fhearadhaigh Fheachtnaigh. Is uime


p.236

ghairthear Fearadhach Fionn Feachtnach dhe do bhrígh go raibhe ceart is fírinne dá gcoimhéad ré n-a linn i n-Éirinn. Ionann iomorro feachtnach is fírinneach. Is 'n-a réimheas do bhí Morann mac Maoin ann .i. an ceirtbhreitheamh ag a raibhe an iodh Morainn; agus do ba do bhuadhaibh na hidhe-se cibé do chuirfeadh fá n-a bhrághaid í ré linn breitheamhnais éigceirt do dhéanamh go n-iadhadh an iodh go daingean timcheall a bhrághad, agus go mbíodh ag fáscadh ar a bhrághaid go mbeireadh an bhreath chóir. Agus do-níodh mar an gcéadna ris an tí thigeadh do dhéanamh faisnéise bréige go hadmháil na fírinne dhó. Gonadh ón idh sin atá an seanfhocal mar a n-orduigheann neach an iodh Morainn do bheith fá bhrághaid an tí bhíos ag déanamh fiadhnaise i ndóigh go ndiongnadh fírinne. Agus fuair Fearadhach Feachtnach bás i Liath Druim.

Do ghabh Fiatach Fionn, a quo Dál bhFiatach, mac Dáire mic Dlúthaigh mic Deitsin mic Eochach mic Sin mic Roisin mic Triuin mic Roithriuin mic Airndil mic Maine mic Forga mic Fearadhaigh mic Oiliolla Éarann mic Fiachach Fir Mara mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna, gur thuit lé Fiachaidh Fionnoladh.

Do ghabh Fiachaidh Fionnoladh mac Fearadhaigh Fhinn Fheachtnaigh mic Criomhthainn Nia Náir mic Luighdheach Riabh nDearg mic na dtrí bhFinneamhna mic Eochach Feidhligh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna fichead. Is uime ghairthear Fiachaidh Fionnoladh dhe, oladh ainm do bhoin, agus fionn do bhádar urmhór bó Éireann ré n-a linn; gonadh de sin tugadh Fiachaidh Fionnoladh air. Tuig, do réir Chroinic Stoo, go rabhadar Scuit ag aithidhe i n-Albain Anno Domini 73 go grod i ndiaidh Fiachaidh Fionnoladh do bheith i bhflaitheas Éireann agus fá taosca sin ioná Cairbre Riada do mharthain. Agus is lé h-athachthuathaibh Éireann do marbhadh an Fiachaidh-se i bhfeall.

Do ghabh Cairbre Chinn Chait mac Dubhthaigh mic Rudhruighe


p.238

mic Díochon Uairiodhnaigh mic Táit Teadhmannaigh mic Luaighne Laidhcinn mic Oiris Eachlonnaigh mic Earnduilbh mic Rionnail Dagharmaigh mic Ríogh Lochlonn táinig mar aon ré Labhraidh Loingseach go buidhin Tuama Teannbhaoth agus adeirid drong oile gurab d'Fhearaibh Bolg é, ríoghacht Éireann. Cúig bliadhna i ríoghacht dó gur éag do thámh. Agus is uime ghairthéar Cairbre Chinn Chait de, do brígh gur bha cosmhail ré cluasaibh cait a chluasa amhail adeir an file san rann-so:
    1. Amhail do bhí Cairbre cruaidh,
      Do ghabh Éire theas is thuaidh:
      Dá chluais chait um a cheann cain,
      Fionnfadh cait tré n-a chluasaibh.
Is é cor ar a ráinig ríoghacht Éireann Cairbre, feall do hollmhughadh lé daorchlannaibh nó lé h-athachthuathaibh Éireann uile i gcoinne ríogh is uaisle Éireann; agus is é modh ar ar chuireadar rompa an feall-so do dhéanamh fleadh d'ollmhughadh ré n-a dáil do ríoghaibh is d'uaislibh Éireann; agus is é áit 'n-ar dáileadh an fhleadh soin i Maigh Crú i g-Connachtaibh agus do bhádar trí bliadhna ag a hollmhughadh; agus ar feadh na haimsire sin do choigilsiod trian a dtoradh i n-oirchill na fleide; agus tángadar saorchlanna Éireann mar aon ré trí ríoghaibh dá chaitheamh .i. Fiachaidh FionnoladhÉireann is Eithne inghean ríogh Alban a bhean; Feig mac Fidheic Chaoich rí Mumhan agus Bearta inghean Ghoirtniad rí Breatan fá bean dó; Breasal mac Firb ri Uladh is inghean ríogh Sacsan fá bean dó; Áine a hainm, agus Cainneall ainm a hathar. Trí taoisigh do bhí ag an athachthuaith mar atá Monach, Buan is Cairbre Caitcheann; agus is é an Cairbre-se fá ceann ortha uile.Naoi lá do bhádar ag caitheamh na fleidhe sin agus fá dheireadh do lingsiod an athachthuaith ar shaorchlannaibh Éireann da marbhadh gur thuitsiod uile leo ar an láthair sin acht na trí geine do bhí i mbruinnibh an triar ban dobhí ag na trí

p.240

ríoghaibh do luaidheamar. Éaluighid iomorro na mná go h-Albain agus rugadar triar mac ann mar atá Tuathal Teachtmhar, Tiobraide Tíreach is Corb Ólom. Dála Éireann do fhás gorta mhór agus teirce toradh is iomad míoratha ar Éirinn agus do bhí sin uirre go beith do thriar mac na dtrí ríogh soin do mharbhsad i bhfeall ionairm. Agus ar n-a chlos d'fhearaibh Éireann gur mhaireadar triar mac na ríogh soin do chuireadar feasa is teachta 'n-a ndáil da iarraidh orra flaitheas a sean is a sinsear féin do ghlacadh arís agus do chuireadar grian is éasca i slánadh nó i gcoraidheacht orra féin fá umhlacht do thabhairt dóibh, is fá bheith díleas go bráth arís dóibh. Leis sin tángadar na macaoimh is do ghlacadar oighreacht a n-athrach go dtáinig a rath féin ar Éirinn arís de sin. Agus do éag Cairbre Chinn Chait do thámh.

Do ghabh Eilim mac Connrach mic Rossa Ruaidh mic Rudhruighe mic Sithrighe mic Duibh mic Fomhóir mic Airgeadmháir mic Síorlaimh mic Finn mic Brátha mic Labhradha mic Cairbre mic Ollamhan Fódla do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann fiche bliadhan; gur thuit lé Tuathal Teachtmhar i g-Cath Aichle.


p.242

XXXIX.

Do ghabh Tuathal Teachtmhar mac Fiachach Fionnoladh mic Fearadhaigh Fhinn Fheachtnaigh mic Criomhthainn Nia Náir mic Luighdheach Riabh nDearg mic na dtrí bhFinneamhna mic Eochach Feidhligh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead. Is uime ghairthear Tuathal Teachtmhar dhe ó theacht gacha maitheasa ré n-a linn. Níor fhágaibh iomorro Fiachach Fionnolodh do chloinn acht aonmhac dá ngairthí Tuathal Teachtmhar. Agus i mbroinn Eithne inghine ríogh Alban do chuaidh ar éalódh a hargain Mhaighe Crú i g-Connachtaibh do bhí an mac soin an tan do mharbhadar an Athachthuaith Fiachaidh Fionnolad is saorchlanna Éireann. Agus iar mbreith Thuathail i n-Albain do hoileadh is do béasmhúineadh ann é go beith i gcionn a chúig mbliadhan fichead dó; agus feadh na ré sin do bhí míorath ar Éirinn; agus ar mbeith i gcruadhdáil mhóir don Athachthuaith do chuadar do chinneadh chomhairle ré n-a ndraoithibh da fhios cionnus nó créad an modh da dtáinig an míorath do bhí ar Éirinn an tráth soin, nó cionnus do fóirfidhe uaidh í. Is eadh adubhradar na draoithe gurab uime do bhí an míorath uirre tré mar do rinneadar an feall ar ríoghaibh is ar shaorchlannaibh Éireann; adubhradar fós nach fillfeadh a rath féin ar Éirinn go ngabhadh neach éigin do shliocht na ríogh soin do marbhadh ceannas Éireann. Agus is fán am soin do chualadar an Athachthuaith go raibhe mac ag Fiachaidh Fionnoladh i n-Albain dar bh'ainm Tuathal Teachtmhar; agus do chuadar dronga móra don Athachthuaith i gcomhairle agus is eadh do cinneadh leo teachta do chur i gcoinne Tuathail go h-Albain. Do bhádar fós dronga d' iarmhar shaorchlann Éireann mar atáid clann an Duinn Déasa do Laighnibh Fiachaidh Casán is Fionnbhall a bhráthair agus sé céad foghluidhe mar aon riú ag argain Éireann i ndíoghail na feille


p.244

do rónsad an Athachthuaith ar ríoghaibh is ar shaorchlannaibh Éireann.

Ar gclos an sceoil sin do Thuathal Teachtmhar triallais féin is a mháthair .i. Eithne inghean ríogh Alban i n-Éirinn go sluagh líonmhar maille riú. Cúig bliadhna fichead do b'aois do Thuathal an tráth soin agus do ghabhadar cuan i n-Iorrus Domhnann go dtarla Fiachaidh Casán go n-a bhráthair riú ann sin. Triallaid as sin go Teamhraigh is tionóilid a rannta as gach aird d'Éirinn i ndáil Tuathail go Teamhraigh agus gairmthear leo rí Éireann de. Tig Eilim mac Connrach ó bhí i bhflaitheas Éireann an tráth soin ar n-a thogha lé Athachthuathaibh d' éis bháis Chairbre Chinn Chait do thabhairt Chatha Aichle i n-aghaidh Thuathail. Bristear d'Eilim is d'Athachthuathaibh is marbhthar é féin is urmhór a shluaigh san chath soin. Tug Tuathal is a rannta ucht ar Athachthuathaibh feadh Éireann ann sin gur bhris cúig catha fichead i n-Ulltaibh agus cúig catha fichead i Laighnibh is cúig catha fichead i g-Connachtaibh agus cúig catha déag is fiche san Mumhain orra.

Iar mbriseadh iomorro na gcath soin do Thuathal agus iar bhfóirithin saorchlann Éireanna hanbhroid na n-Athachthuath, do rinneadh Feis Teamhrach leis, amhail is gnáth ris gach rígh i dtús a fhlaithis ríoghdháil choithcheann do chruinniughadh is do choimhthionól ré hordughadh reacht is nós na críche. Tángadar uaisle Gaedheal as gach cúigeadh i n-Éirinn chuige iar sin; agus do ghabhadar mar rígh ris tré mar do shaor iad féin ó mhoghaine na ndaorchlann .i. na n-Athachthuath; agus tugadar rátha na ndúl ré ríoghacht Éireann do léigean dó féin is da chloinn, amhail do gealladh roimhe sin d' Ughaine Mhór.

Is ann sin fós fuair cheithre míre do na cúigeadhaibh da ndearna sé an Mhidhe-se ann anois mar fhearann cinnte do gach airdrígh da mbiadh i n-Éirinn. Óir tar ceann go raibhe


p.246

Midhe d'ainm ar an dtuaith fhearainn atá láimh ré h-Uisneach ó aimsir chloinne Neimhidh go haimsir Thuathail, maseadh ní raibhe Midhe d' ainm ar na míribh do beanadh do na cúigeadhaibh go haimsir Thuathail go ndearna críoch ar leith ó na cúigeadhaibh dhi.

Tar éis iomorro mar do chuir Tuathal na cheithre míre-se ré chéile go ndearna aoin chríoch amháin díobh da ngoirthear Midhe, do thógaibh sé cheithre príomhlongphuirt innte, mar atá longphort .i ngach mír dhíobh. Do thógaibh cheana Tlachtgha san mír don Mhumhain atá leis an Midhe, agus is ann sin do horduigheadh Teine Thlachtgha mar a gcleachtaoi leo draoithe Éireann do chruinniughadh is do chóimhthionól oidhche Shamhna do dhéanamh iodhbartha do na huile dhéibh. Is ann san teinidh sin do loiscthí a n-iodhbartha leo agus fá héigean i bpéin chánach teinnte Éireann do mhúchadh an oidhche sin, agus ní lámhadh neach d'fhearaibh Éireann teine d'adhnadh acht ón teinidh sin; agus gach teine do bhíodh ar n-a hadhnadh aiste i n-Éirinn do bhíodh screaball nó trí pinginne ag rígh Mumhan do chíos uirre do bhrígh gurab don mhír ráinig ón Mumhain don Mhidhe an fonn ar a bhfuil Tlachtgha.

Do rinne an dara longphort san mír ráinig do Chúigeadh Connacht é, mar atá Uisneach mar a mbíodh comhdháil choitcheann fhear n-Éireann ar a dtugtaoi Mórdháil Uisnigh; agus um Bealltaine do bhíodh an t-aonach soin ann mar a gcleachtaoi leo malairt a maoine is a n-earradh is a séad do dhéanamh fá seach. Do cleachtaoi leo fós iodhbartha do dhéanamh don airddia da n-adhradaois da ngairthí Béil, agus fá gnáth leo dá theine do dhéanamh i n-onóir do Béil i ngach tuaith i n-Éirinn, agus deibhléan da gach cinéal spréidhe da mbíodh san tuaith do thiomáin idir an dá theinidh mar urchosc da gcaomhna ar gach galar feadh na bliadhna soin; agus is ón teinidh sin do-níthí i n-onóir do Bhéil ghairmthear Bealltaine don fhéil


p.248

uasail ar a bhfuil lá an dá apstal mar atá Pilip agus Séamus; Bealltaine .i. Béilteine nó teine Bhéil. Do bhíodh fós each is earradh gach flatha tigeadh i mórdháil Uisnigh uatha do rígh Connacht mar chíos, do bhrígh gurab don mhír ráinig ó Chúigeadh Connacht ris an Midhe an áit 'n-a bhfuil Uisneach.

An treas longphort do thógaibh Tuathal, Taillte a ainm, atá san mír ráinig do Chúigeadh Uladh ris an Midhe agus is innte do-níthí aonach Tailltean mar a gceangladaois fir Éireann cleamhnas is cáirdeas ré chéile; agus is soibhéasach an nós do bhíodh eatorra san chomhdháil sin, mar atá na fir ar leith leo féin agus na mná ar leith don taoibh oile agus a n-aithreacha is a máithreacha ag snadhmadh eatorra go bpóstaoi ré chéile gach lánamhain díobh do roicheadh i n-eachtaibh is i gconnarthaibh a chéile, amhail adeir an file:

    1. Gan teacht fear i bhfarradh ban,
      Gan mná i bhfarradh bhfear bhfionnghlan,
      Acht cách i gcádhas ó a dtoigh
      I n-árus an ardaonoigh.

Tar ceann iomorro gurab é Lughaidh Lámhfhada do thionnscain aonach Tailltean ar dtús mar chuimhniughadh bliadhna ar a bhuimigh féin Tailltin inghin Mhaghmóir rí Easpáinne fá bean d'Eochaidh mac Eirc rí déidheanach Fhear m-Bolg amhail adubhramar thuas—ar mbeith trá do Thailltin ar n-a hadhnacal lé Lughaidh san tulaigh sin do commóradh aonach Tailltean leis mar násadh nó mar chuimhniughadh uirre, gonadh uime sin do gairthí Lughnasa, .i. násadh nó cuimhniughadh logha dhon chéadla d'August ar a bhfuil féil Ghéibheann Pheadair aniú — tar ceann go raibhe feart is aonach Tailltean ann ó aimsir Lughdheach Lámhfhada maseadh ní raibhe Taillte 'n-a ríoghphort go haimsir Thuathail Teachtmhair . Do bhrígh iomorro gurab


p.250

don mhír do beanadh do Chúigeadh Uladh an áit i bhfuil Taillte is ag rígh Uladh do bhíodh cíos aonaigh Thailltean. Ag so suim an chíosa soin, mar atá uinge d'airgead ar gach lánamhain do bhíodh ar n-a bpósadh ann.

An ceathramhadh ríoghphort Teamhair atá san mír ráinig do Laighnibh ris an Midhe mar a gcleachtaoi Feis Teamhrach do dhéanamh gacha treas bliadhain, iar ndéanamh a n-iodhbartha da n-uile dhéibh i d-Tlachtgha (amhail adubhramar) ré hucht na ríoghdhála soin da ngairthí Feis Teamhrach mar a gcleachtaoi leo reacht is nóis d'ordughadh, is fromhadh do dhéanamh ar annálaibh is ar sheanchus Éireann; ionnus an mhéid do bhíodh dearbhtha dhíobh go scríobhdaois ardollamhain iad i Rolla na Ríogh da ngairthí Psaltair na Teamhrach, agus gach nós nó gach seanchus oile da mbíodh i n-Éirinn nach bíodh do réir an phrímhleabhair sin ní bhíodh cion fírinne ortha. Ní luaidhfeam annso go cinnte na reachta ná na nóis do horduigheadh go cinnte i bh-Feis Teamhrach do bhrígh gurab lán leabhair an Breitheamhnais Tuaithe dhíobh. Acht amháin cuirfead síos annso an nós do horduighthí i bh-Feis Teamhrach ar shuidhiughadh na n-uasal is na laochraidhe ré linn bheith i gcomhdháil fleidhe 'n-a bproinntighibh ag caitheamh bídh dhóibh.

Ní bhíodh iomorro aonollamh ré seanchus i n-Éirinn nach scríobhadh i Rolla na Teamhrach anmanna na n-uasal do bhíodh 'n-a bhflathaibh fearainn, gach aon díobh do réir a chéime is a gharma féin, amhail do horduighthí i bh-Feis Teamhrach agus gach ceann feadhna da mbíodh ós cionn na laochraidhe do bhíodh i mbuannacht ag cosnamh is ag coimhéad críche na h-Éireann do bhíodh a ainm scríobhtha ag an ollamh mar an gcéadna; agus ní bhíodh aon díobh so idir fhlathaibh fearainn is cheannaibh feadhna gan fear iomchair scéithe ré a chois. Is amhlaidh fós do bhídís na proinntighe do bhíodh aca caol fada agus buird ré dá shlios an tighe agus ealchuing ar gach slios díobh agus a lán bacán ionnta ós cionn na suidheachán 'n-a mbídís an teaghlach 'n-a suidhe is gan acht


p.252

leithead scéithe idir gach dhá bhacán díobh. Agus is ar na bacánaibh do chuireadh an seancha sciatha na n-uasal is na laochraidhe ré suidhe dhóibh, gach aon díobh fá n-a scéith féin idir uasal is laoch. Gidheadh do bhíodh rogha sleasa ag na flaithibh fearainn agus an slios oile ag na ceannaibh feadhna, agus éadan an tighe ag na hollamhnaibh agus an t-éadan oile ag lucht freastail ré fritheolamh an teaghlaigh.

Do ba nós dóibh fós gan aoinneach do shuidhe i bhfiadhnaise acht gach aon do shuidhe druim ré froigh idir fhlathaibh fearainn is cheannaibh feadhna fá n-a scéith féin. Ní cleachtaoi leo fós mná do bheith 'n-a bproinntighibh acht árus ar leith do bheith aca féin mar a riarthaoi iad. Fá gnáthughadh aca fós ré hucht na comhdhála do riar foscardadh nó folmhughadh do dhéanamh ar an bproinnteach go nach anadh ann acht triúr, mar atá seancha is bollsaire .i. maruscál tighe agus fear stuic ag a mbíodh barr buabhaill nó adharc ré toghairm cháich don phroinnteach. Do shinneadh a stoc trí huaire. An chéadfheacht do shinneadh é do thionóildís lucht iomchair sciath na n-uasal timcheall doruis an phroinntighe agus do ghlacadh an bollsaire sciath gach uasail do réir a gharma agus do shuidheadh ar ordughadh an tseanchaidh gach sciath dhíobh 'n-a hionadh chinnte féin. Do shinneadh fear an stuic an dara feacht an barr buabhaill do bhíodh aige agus do thionóildís lucht iomchair sciath na laochraidhe go dorus an phroinntighe agus do ghlacadh an bollsaire na sciatha uatha agus do shuidheadh gach sciath dhíobh ar ordughadh an tseanchaidh ar slios oile an tighe ós cionn bhuird na laochraidhe. Do shinneadh cheana fear an stuic an barr buabhaill an treas feacht, agus leis sin do thionóildís na huaisle is na laochraidh san phroinnteach agus do shuidheadh gach aon díobh fá n-a scéith féin ionnus ná bíodh iomrasan ná easaonta fá ionadh suidhe eatorra.


p.254

XL.

Is é an Tuathal Teachtmhar-so ar a bhfuilmíd ag tráchtadh do cheangail an Bhóraimhe ar Laighnibh mar cháin i ndíol bháis a dhá inghean .i. Fithír is Dáirine a n-anmanna. Rí iomorro do bhí ar Laighnibh dar bh'ainm Eochaidh Aincheann agus tug sé Dáirine inghean Tuathail Teachtmhair do mhnaoi, agus rug leis i Laighnibh da longphort féin .i. i Maigh Luadhat í. Agus i gcionn aimsire da éis sin téid go Teamhraigh agus nochtais do Thuathal go bhfuair Dáirine bás, agus iarrais an deirbhshiúr oile .i. Fithír air, go dtug Tuathal dó í, agus beiris leis go Laighnibh da longphort féin í. Agus mar do chonnairc Fithír a deirbhshiúr Dáirine roimpe beo do ling a hanam go hobann aiste tré náire; agus táinig Dáirine da caoineadh agus fuair bás do láthair da cumhaidh; gonadh da fhaisnéis sin do rinne an file an rann-so:

    1. Fithír agus Dáirine,
      Dá inghin Tuathail turaidh,
      Marbh Fithír do náirighe,
      Marbh Dáirine dia cumhaidh.

Mar do chualaidh iomorro Tuathal bás na deise ban, do ghabh fearg mhór é, agus do chuir teachta uaidh do gach leith go huaislibh Éireann do chasaoid na feilbheirte do rinne rí Laighean air; agus uime sin tugsad uaisle Éireann congnamh sluagh is sochaidhe do Thuathal ré díoghail an mhíghníomha soin; agus mar do bhreathnuigh Tuathal Laighin d'argain is do chreachadh agus gan iad ionchathuighthe ris, do aomhadar cáin do dhíol uatha féin is ó n-a sliocht 'n-a ndiaidh i n-íoc bháis na mban soin do Thuathal is da gach rígh da dtiocfadh ar a lorg.

Ag so suim na cána do díoltaoi lé Laighnibh do ríoghaibh Éireann gacha dara bliadhain i ndíol bháis chloinne Tuathail


p.256

mar atá trí fichid céad bó; trí fichid céad uinge d'airgead; trí fichid céad brat; trí fichid céad torc; trí fichid céad molt; is trí fichid céad coire umha. Agus is í roinn do bhíodh ar an gcáin sin, a trian d'>fhearaibh Connacht, a trian d'Oirghiallaibh, agus a trían do Uíbh Néill. Ag so mar adeir an Stair da ngoirtear Bóraimhe Laighean sna rannaibh-se síos:
    1. Trí fichid céad bó shlabhra,
      Tugtha gan mheath,
      La trí fichid céad uinge
      D'airgead as deach
    2. La trí fichid céad leann Líoghdha
      Léire a dtoimhse,
      La trí fichid céad ró-thorc
      Fá róid roimhse
    3. La trí fichid céad do mholtaibh,
      Tugadh umne,
      La trí fichid céad coire n-umha
      Do chumhdach lase
    4. A trian do Chonnachtaibh,
      A ndligheadh ó chéin,
      A trian do Oirghiallaibh,
      A trian do Uíbh Néill.

Is don cháin sin do gairthí Bóraimhe Laighean agus do bhí sí ag a tabhach ré linn dá fhichead ríogh dar ghabh flaitheas Éireann mar atá ó aimsir Thuathail Teachtmhair go haimsir Fhionnachta do bheith i bhflaitheas Éireann amhail adeir an file san rann-so:

    1. Ceathracha rígh do rala
      Lé rugadh an Bhóramha
      Ó aimsir Thuathail Tlachtgha
      Go haimsir Fhir Fhionnachta.

Is é Moling fuair maitheamh uirre san chairde fuair ó Fhionnachta go Luan, agus is é Luan do thuig Moling Luan Laoi an Bhrátha. Do bhíodh iomorro an cháin sin seal 'ga díol go humhal ag Laighneachaibh; agus uair eile nach aomhdaois


p.258

a díol, go dtigeadh de sin iomad cogaidh is coinbhleacht do bheith eatorra leath ar leath gur thuiteadar mórán d'uaislibh Éireann ar gach taoibh ann. Agus is lé Mál mac Rochruidhe do thuit Tuathal Teachtmhar.

Do ghabh Mál mac Rochruidhe mic Cathbhaidh mic Giallchadha Finn mic Fionnchadha mic Muireadhaigh mic Fiachna Fionnamhnais mic Iriail Ghlúnmhair mic Conaill Chearnaigh mic Aimhirgin Iairghiúnaigh mic Cais Thrillsigh mic Cais mic Fachtna mic Capa mic Gionga mic Rudhruighe Mhóir ó ráidhtear clanna Rudhruighe do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann cheithre bliadhna gur thuit lé Feidhlimidh Reachtmhar.

Do ghabh Feidhlimidh Reachtmhar mac Tuathail Teachtmhair mic Fiachach Fionnoladh mic Fearadhaigh Fhinn Fheachtnaigh mic Criomhthainn Nia Náir mic Luighdheach Riabh nDearg mic na dtrí bhFinneamhna mic Eochach Feidhligh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann naoi mbliadhna. Báine inghean Scáil Bhailbh bean Tuathail Teachtmhair máthair Fheidhlimidh Reachtmhair; agus is uime do gairthí Feidhlimidh Reachtmhar dhe tré fheabhas na mbreath reachta do beirthí i n-Éirinn ré n-a linn. Is é iomorro reacht do orduigh Feidhlimidh ré n-a linn féin i n-Éirinn samhail an dlighidh da ngairthear i Laidin lex talionis. Ionann sin agus samhail an dochair nó an luit do-ní neach do dhuine oile a shamhail sin d'imirt ar féin 'n-a dhíol, mar atá cion san chion, bó san bhoin, lámh san láimh, cos san chois, súil san tsúil, agus mar sin do gach lot oile ó shin amach. Agus táinig don reacht soin fir Éireann do leasughadh a ngníomh ré linn Fheidhlimidh, gonadh uime sin do gairthí Feidhlimidh Reachtmhar dhe. Agus fá dheireadh is bás le hadhart fuair an fear-so.

Do ghabh Cathaoir Mór mac Feidhlimidh Fíorúrghlais mic Cormaic Gealta Gaoth mic Nia Corb mic Con


p.260

Corb mic Mogha Corb mic Conchubhair Abhradhruadh mic Finn Fhileadh mic Rossa Ruaidh mic Fearghusa Fairrge mic Nuadhat Neacht mic Séadna Síothbhaic mic Luighdheach Loithfhinn mic Breasail Bhric mic Fiachach Foibhric mic Oiliolla Ghlais mic Fearadhaigh Foghlais mic Nuadhat Fullóin mic Eallóit mic Airt mic Mogha Airt mic Criomhthainn Choscraigh mic Feidhlimidh Foirthriuin mic Fearghusa Fortamhail mic Breasail Breodhamhain mic Aonghusa Ollamhan mic Oiliolla Bhrácáin mic Labhradha Loingsigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna. Do bhádar iomorro tríochad mac ag Cathaoir, amhail adeir an file san rann-so:
    1. Tríochad mac, fá maith an chlann,
      Do chinn ó Chathaoir Chualann;
      Trí deichneabhair, fá scéimh scol,
      'N-a bh-Féin chleithreamhair churadh.
Gidheadh do chuadar fiche don chloinn sin gan tsliocht, agus táinig sliocht ar an deichneabhar oile dhíobh. Ag so anmanna na mac ar a dtáinig sliocht: Rossa Fáilgheach sinnsear na cloinne ar a dtáinig sliocht, Dáire Barrach, Breasal Einiochghlas, Fearghus, Oilill, Criomhthann, Deargmhosach, Eochaidh Teimhin, Aonghus is Fiachaidh Aiceadha sóisear na cloinne tar ceann gurab ag a shliocht fá gnáthaighe ríoghacht Laighean. Ar sliocht Fiachach Aiceadha mic Cathaoir Mhóir atá Ó Broin is Ó Tuathail. Ar sliocht Breasail Bhéalaigh mic Fiachach Aiceadha atá Mac Murchadha. Ar sliocht Rossa Fáilghigh mic Cathaoir Mhóir atá Ó Conchubhair Fáilghe agus Ó Díomasaigh agus O Duinn agus clann Cholgan amhail adéaram da éis-so ag craobhscaoileadh mac Míleadh; agus is lé Conn Céadchathach do thuit an Cathaoir Mór-so i g-Cath Maighe hAgha.

Do ghabh Conn Céadchathach mac Feidhlimidh Reachtmhair mic Tuathail Teachtmhair do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan gur thuit le Tiobraide Tíreach mac Máil mic Rochruidhe i bhfeall i dtuaith Theamhrach agus é uaigneach


p.262

ann. Caogad iomorro laoch do chuir Tiobraide i reachtaibh ban da mharbhadh agus is a h-Eamhain do thrialladar do dhéanamh na feille sin. Úna, inghean ríogh Lochlann, fá máthair don Chonn-so. Is don Chonn-so do bhean Mogh Nuadhat leath Éireann iar mbriseadh deich gcath ar Chonn dó. Síoda inghean Fhloinn mic Fiachach do Éarnaibh máthair Mhogha Nuadhat. Is amlaidh iomorro tarla iomrasan idir Mhogh Nuadhat agus Chonn mar tharla d'Éarnaibh do shliocht Fiachach Fir Mara do shíol Éireamhóin treise do ghabháil san Mhumhain ar shíol Éibhir, ionnus go rabhadar triúr díobh i n-aoinfheacht i gceannas na Mumhan uile mar atá Lughaidh Eallaightheach Dáire, Dornmhar agus Aonghus. Agus mar do chonnairc Mogh Nuadhat síol Éireamhóin i gceannas Mumhan triallais go Laighnibh mar ar hoileadh é ag Dáire Barrach mic Cathaoir Mhóir go dtug sluagh líonmhar leis do chongnamh ó Dháire ré flaitheas Mumhan do ghabháil amhail fá dual dó; agus tug ucht ar dtús ar deisceart Mumhan i n-Uíbh Liatháin mar ar ghabh an t-Aongus thuas treise, agus brisis Mogh Nuadhat de agus ionnarbais as an dtír é, go ndeachaidh as sin d'iarraidh conganta ar Chonn agus tug Conn cúig catha dhó .i. cúig míle deag fear infeadma. Triallais leis an sluagh soin go crích Liathain mar a dtug Mogh Nuadhat Cath Arda Neimhidh dhó mar ar bhris de agus mar a dtug ár a mhuinntire.

Da éis sin do thathfainn Mogh Nuadhat Éarna as Mumhan, an méid nach raibhe umhal dó féin díobh gur fhás dá bhítin cogadh mór idir Mhogh Nuadhat agus Chonn gur bhris Mogh Nuadhat deich gcatha ar Chonn mar atá Cath Brosnaighe agus Cath Samhpaite Cath Sléibhe Musaigh Cath Gabhrain Cath Suama agus Cath Gréine agus Cath Átha Luain agus Cath Maighe Cróich mar ar thuit Fiachaidh Rioghfhada


p.264

mac Feidhlimidh Reachtmhair; Cath Asail agus Cath Uisnigh. Agus do bhí an t-iomreasan-so eatorra gur bhean Mogh Nuadhat leath Éireann do Chonn mar atá a bhfuil ón Ghaillimh agus ó Áth Cliath budh dheas d'Éirinn agus Eiscir Riada 'n-a teorainn eatorra; agus is é ainm ghairmthear don leath soin Leath Mogha ó Eoghan da ngairthí Mogh Nuadhat. Agus Leath Cuinn gairthear don leith budh thuaidh ó Chonn Chéadchathach; gonadh ag faisnéis na ronna-so do rinne file éigin an rann-so:
    1. Eoghan Mór fá mór a rath
      Comhard ré Conn Chéadchathach;
      An dias sin fá caomh a gclú,
      Roinnid Éire eatorru.

Fáth oile fár bhean Mogh Nuadhat leath Éireann do Chonn mar tharla gorta mhór seacht mbliadhna i n-Éirinn lé n-a linn; agus sul táinig aimsear na gorta soin ann do thairrngir draoi Eoghain cian ré an ngorta do theacht go dtiocfadh sí ar Éirinn uile agus is eadh do rinne Eoghan air sin i n-oirchill na gorta caitheamh ar fheolmhach agus ar iascach agus an t-arbhar do choigill; agus fós gach cíos agus gach cáin da roicheadh dhó is ar arbhar do-bheireadh é, gur líonadh a iothlanna leis, agus mar rug an aimsear ghann air tángadar as gach leith mórán d'fhearaibh Éireann 'n-a dháil agus do ghabhadar cíos agus cáin orra féin d'Eoghan tré n-a mbeathughadh feadh na haimsire cruaidhe sin, amhail léaghthar san duain darab tosach, Eoghan Mór fá mór a rath:

    1. Do dhearscnuigh Eoghan tar Conn,
      Ní ar líon gcath ná ar chomhlann—
      Fá lia biadh Eoghain eachtraigh
      Da sheoladh ar shíthreachtaibh.
    2. Doirtis orra an ghorta ghann—
      Fá maith d'Eoghan a tadhall—
      Go n-itheadh cách a chéile
      Ar fud Éireann aighmhéile.

    3. p.266

    4. Ód chualaidh cách — cian ro char —
      Lionn is biadh iomdha ag Eoghan,
      Ros-daorsad féin, féata an modh,
      D'Eoghan ar n-a mbeathughodh.

Do bhádar iomorro cheithre hanmanna ar Mhogh Nuadhat, mar atá Eoghan Fidhfheacach, Eoghan Mór, Eoghan Taoidhleach agus Mogh Nuadhat amhail adeir an file san rann-so:

    1. Cheithre hanmanna gan bhrón
      Do bhádar for Eoghan Mhór:
      Eoghan Fidhfheacach fial, gart,
      Eoghan Taoidhleach Mogh Nuadhat.

Ma's maith leat iomorro fios fátha gach foranma da luaidhtear san rann-so d' fhagháil léigh an Chóir Anmann agus do-ghéabhair innte iad. Is í fá bainchéile d'Eoghan Mhór .i. Beara inghean Éibhir Mhóir mic Modhna rí na Castile agus rug sí mac agus dias inghean dó. Oilill Ólom an mac agus Scoithniamh agus Coinneal anmanna an dá inghean. Ag so deismireacht an tseanchaidh ar an ní-se:

    1. Beara inghean Éibhir uill,
      Máthair Óiliolla Óluim;
      'S máthair na deise déine
      Choinnle agus Scoithnéimhe.

Is lé Conn Céadchathach fós do marbhadh Mogh Nuadhat 'n-a leabaidh tré fheall (do réir dhruinge ré seanchus), ar dtabhairt ionnsuighthe maidne air, agus iad ré hucht catha do thabhairt da chéile ar Maigh Léana. Is uime ghairthear Conn Céadchathach ar an rígh-se ar a bhfuilmíd ag tráchtadh ó na céadaibh cath do chuir ar chúigeadhaibh Éireann amhail nochtas an rann-so:

    1. Céad cath ar an Mumhain mhóir,
      Do bhris Conn Céadchathach cóir;
      Céad cath ar Ulltaibh go ngoil,
      Seascad cath ar Laighneachoibh.

Is lé Tiobraide Tíreach do marbhadh Conn i bhfeill i d-Teamhraigh.


p.268

Do ghabh Conaire mac Mogha Lámha mic Luighdheach Allathaigh mic Cairbre Chroimchinn mic Dáire Dhornmhair mic Cairbre Fionnmhóir mic Conaire Mhóir mic Eidirsceoil do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna gur thuit lé Neimhidh mac Sraibhghinn. Eithne inghean Luighdheach mic Dáire máthair an Conaire-se. Is ar sliocht an Chonaire-se atáid Dál Riada Alban agus Uladh, Baiscnigh ó Léim Chon g-Culainn, agus Múscruidhe, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Albanaigh Riada don roinn,
      Baiscnigh ó Léim Chon g-Culoinn,
      Múscruidhe gan aoir a le,
      Cineadh an chaoimh-Chonaire.

XLI.

Do ghabh Art Aoinfhear mac Cuinn Chéadchathaigh mic Feidhlimidh Reachtmhair mic Tuathail Teachtmhair do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead. Agus is í ba bainchéile dhó .i. Meadhbh Leithdhearg inghean Chonáin Chualann, agus is uaithe ainmnighthear Ráith Meadhbha i dtaoibh Theamhrach. Is uime do gairthí Art Aoinfhear dhe do bhrígh nachar mhair do mhacaibh a athar acht é féin amháin ó do marbhadh a dhias dearbhráthar mar atá Connla agus Crionna lé h-Eochaidh Fionn dearbhráthair Chuinn. Dias iomorra dearbhrathar do bhí ag Conn, mar atá Eochaidh Fionn agus Fiachaidh Suighdhe, agus is leo do thuiteadar dá bhráthair Airt; gonadh da fhaisnéis sin atáid an dá rann-so as an seanchus:

    1. Dá bhráthair Chuinn gan choirthe,
      Eochaidh Fionn Fiachaidh Suighdhe;
      Do mharbhsad Connla is Crionna,
      Dá mhac Cuinn dá chaoimhghiolla.
    2. Eochaidh Fionn ba fuath lé h-Art,
      A haithle mharbhtha an dá mhac;
      Art Aoinfhear an t-ainm ros gabh
      D'aithle mharbhtha a dhá bhráthar.

p.270

Do bhádar trá seisear cloinne ag Conn mar atá Art Aoinfhear Connla agus Crionna, Maoin Sadhbh agus Sáruit, amhail léaghthar san duain darab tosach an rann-so síos:

    1. Eol damh seisear cloinne Cuinn:
      Maoin Sadhbh Sáruit síol Óluim;
      Fir Fhionna calma corp ngeal,
      Connla Crionna Art Aoinfhear.
Do marbhadh amhail adubhramar Connla agus Crionna lé h-Eochaidh Fionn agus lé Fiachaidh Suighdhe. Do pósadh SáruitConaire mac Mogha Lámha agus rug sí na trí Cairbre dhó mar atá Cairbre Rioghfhada agus Cairbre Baschaoin agus Cairbre Músc. Is iad sliocht Chairbre Rioghfhada do chuaidh i n-Albain agus is díobh ghairmthear Dál Riada. Dá mhac iomorro do bhí ag Eochaidh Muinreamhar do shliocht Chairbre Rioghfhadha mar atá Earc agus Olchú. Ar sliocht Earca atáid Dál Riada Alban agus ar sliocht Olchon atáid Dál Riada Uladh ó ráidhtear an Rúta. Do pósadh mar an gcéadna Sadhbh inghean ChuinnMaicniadh mac Luighdheach do sliocht Luighdeach mic Íotha agus rug sí mac dó dar bh'ainm Lughaidh .i. Mac Con mac Maicniadh. Agus tar éis bháis Mhaicniadh do pósadh ré h- Oilill Ólom í, agus rug sí naonbhar mac dó, mar atá an móirsheisear do thuit i g-Cath Maighe Muchruimhe, amhail adeir Oilill Ólom féin san rann-so:
    1. Mo sheacht mic do mharbh Mac Con,
      Is truagh mo ghoil gháibhtheach gharg;
      Eoghan Dubhmearchon Mogh Corb,
      Lughaidh Eochaidh Díochorb Tadhg,
agus an dá mhac ré h-Oilill táinig a Cath Maighe Muchruimhe mar atá Cormac Cas agus Cian. Bíodh iomorro go rabhadar naoi mic déag ag Oilill Ólom mar atá naonbhar ré Saidhbh inghin Chuinn agus deichneabhar ré mnáibh oile; maseadh

p.272

ní tháinig sliocht acht ar thriúr díobh, amhail adeir an file san rann-so:
    1. Naoi mic déag data ag an donn,
      Ag Oilill áluinn Ólom;
      Aointriar nár chríon cineadh ann,
      Ór síoladh sliocht na saorchlann.

Fá clann do Shaidhbh inghin Chuinn an triúr-so ar a dtáinig sliocht. An céidfhear dhíobh Eoghan Mór mac Oiliolla do thuit i g-Cath Maighe MuchruimheBéinne Briot> mac ríogh Breatan, agus fá mac don Eoghan soin Fiachaidh Muilleathan ór síoladh clann Charrthaigh agus síol Shúilleabháin go n-a ngabhlaibh geinealaigh; agus fá hí Moncha inghean Dil mic Dá Chreaga an draoi fá máthair dó. Agus is ag Áth Uiseal ar Siuir rugadh é agus do gairthí Fiachaidh Fear dá Liach dhe. Ionann iomorro liach agus scéal doiligh, agus is doiligh an dá scéal tarla dó-san, mar atá a athair do mharbhadh i g-Cath Maighe Muchruimhe go grod iar n-a gheineamhain i mbroinn, agus a mháthair d' fhagháil bháis do láthair iar n-a bhreith; gonadh de sin do lean Fiachaidh Fear dá Liach de. Ag so mar adeir Oilill Ólom féin ar an ní-se, amhail léaghthar i g- Cath Maighe Muchruimhe:

    1. Dá liach dhuit a n-éag
      Mar aon 's is scéal mór,
      T' athair is do mháthair,
      Ro dod bháthuidh brón.
    2. T' athair is do mháthair
      Dá móiréacht nár mheith,
      Gaod an fear i gcath,
      Marbh an bhean god bhreith.
Do gairthí fós Fiachaidh Muilleathan de óir ar dteacht d'ionbhaidh a bheirthe, mar adubhairt a sheanathair an draoi ré Moncha, dá gcongbhadh an mac gan bhreith go ceann cheithre n-uaire bhfichead go madh rí é; agus dá mbeireadh don leith istigh don ré sin é nach biadh acht 'n-a dhraoi. ‘Maseadh,’ ar

p.274

Moncha ‘i ndóigh go mbiadh mo mhac-sa 'n-a rígh ní bhéar é go ceann cheithre n-uaire fichead acht muna thí sé trém shlios.’ Agus leis sin téid san áth do bhí ar Siuir láimh ré dún a hathar agus suidhis ar chloich ann, gur an feadh cheithre n-uaire fichead 'n-a suidhe ar chloich ann; agus i gcionn na haimsire sin táinig as an abhainn, go rug sí mac agus fuair sí féin bás do láthair iar n-a bhreith. Is don mhac-so iaramh do gairthí Fiachaidh Muilleathan; agus is uime adeirthí Muilleathan ris ó mhullach leathan do bheith aige. Ar mbeith iomorro da mháthair 'n-a suidhe ar an leic san áth ré hucht a bheirthe do leathnuigh baitheas an leinbh i dteannta na leice ar a raibhe a mháthair 'n-a suidhe san áth; gonadh de sin do lean Fiachaidh Muilleathan de.

An dara mac d' Oilill Ólom ar a dtáinig sliocht mar atá Cormac Cas ó dtángadar Dál g-Cais agus síol Aodha .i. clann Mic na Mara agus síol Fhlannchuidhe. Is ag an g-Cormac g-Cas-so trá do fhágaibh Oilill Ólom oighreacht Mhumhan go bhfuair a fhios go raibhe Fiachaidh Muilleathan ar n-a bhreith d' Eoghan Mhór agus ar n-a chlos sin is é ordughadh do rinne an flaitheas d' fhágbháil da éis féin ag Cormac feadh a ré agus a bheith ag Fiachaidh Muilleathan d'éis bháis Cormaic feadh a ré sin arís; agus mar sin an flaitheas do bheith fá seach gach ré nglún idir shliocht Chormaic Cais agus Fiachaidh Muilleathain do shíor. Agus do chaitheadar seal glún ar an ordughadh soin i bhflaitheas Mumhan.

Do b'é an Cormac Cas-so mac Oiliolla Óluim an cúigeadh gaisceadhach is fearr do bhí i n-Éirinn 'n-a ré féin. An ceathrar oile Lughaidh Lámha, Fionn mac Cumhaill, Lughaidh Mac Con, Cairbre Gailin, agus Cormac Cas an cúigeadh gaisceadhach. Agus ní raibh aonduine i n-Éirinn ionchomhlainn ré haonduine dhíobh acht iad féin. Is é an Cormac Cas-so céadduine do chuir cíoscháin ar thuathaibh Mumhan ar dtús.


p.276

Is é thug naoi n-uinge agus cúig céad uinge d'airgead i n-aon ló d'éigsibh agus d'ollamhnaibh tré n-a mholadh. Is é thug tríocha creach a Breatain dia raibhe i loingeas ag iomluadh cogaidh for Laighnibh; gur ghiallsad Laighin dó.

An treas mac d'Oilill ar a dtáinig sliocht .i. Cian. Is ar sliocht an Chéin sin atá Ó Cearbhaill agus Ó Meachair Ó hEadhra agus Ó Gadhra agus Ó Cathasaigh agus Ó Conchubhair Ciannachta.

Is é Oilill Ólom céidrí ainmnighthear san Réim Ríoghruidhe dar ghabh sealbh flaitheasa dá chúigheadh Mumhan do shíol Éibhir. Trí bliadhna fichead do bhí Oilill i bhflaitheas Mumhan. Óir sul do dhíbhir Oilill Mac Con do bhádar dá shliocht i gceannas Mumhan mar atá sliocht Dáirine do shliocht Luighdheach mac Íotha ó dtáinig Mac Con agus sliocht Deirgthine do shíol Éibhir ó dtáinig Oilill Ólom. Agus an tan do bhíodh ríoghacht Mhumhan ag sliocht Dáirine do bhíodh breitheamhnas agus tainisteacht ag sliocht Deirgthine, agus an tan do bhíodh sliocht Deirgthine i bhflaitheas do bhíodh an ní céadna ag sliocht Dáirine, go ndeachaidh Mac Con tar bhreitheamhnas Oiliolla Óluim amhail is iontuigthe as an ní adéaram 'n-ar ndiaidh. Mar do orduigh Oilill dó gan páirt Neimhidh mic Sraibhghinn do ghabháil i gcoinne Eoghain mic Oiliolla a bhráthar féin agus na dtrí g-Cairbre; agus ionnus gurab móide do tuigfidhe fáth ionnarbtha Mic Con cuirfead síos annso an ní da dtáinig Mac Con do thathfann a h-Éirinn, mar atá tuitim Aingcéil mic Deighill do bhí i bhfochair Neimhidh mic Sraibhghinn, agus is leis do marbhadh Conaire mac Mogha Lámha ag cosnamh Éireann do Neimhidh, agus is do bhíthin Aingcéil do mharbhsad na trí Cairbre Neimhidh mac Sraibhghinn fear a máthar féin Sáruit inghean Chuinn. Óir is é Neimhidh do mharbh Conaire


p.278

hathair dóibh. Tarladar tríd sin trí mic Conaire i bhfochair Airt mic Cuinn.

Téid Cairbre Riada don Mhumhain go teach Neimhidh agus Sáruide inghine Cuinn a mháthar féin, óir is ag Neimhidh do bhí sí pósta d'éis Chonaire mic Mogha Lámha, agus tarla Aingcéal i dtigh Neimhidh an tráth soin; agus is amhlaidh do bhí agus gleacuidhe tréinfhir dar bh'ainm Dartadha 'n-a fhochair ann, agus gach drong anaithnidh tigeadh go teach Neimhidh fá héigean d'fhior díobh dul do ghleic ré Dartadha agus ar mbeith do Cairbre Riada ag teacht d'fhios a mháthar go teach Neimhidh do chuaidh do ghleic ré Dartadha, agus buailis ar ríoghchoire an tighe é, gur marbhadh leis amhlaidh sin é. Agus leis sin tillis go Teamhraigh agus ar nochtadh a dhál d'Art Aoinfhear adubhairt Art gur riata an toisc ré ndeachaidh siar ané agus tigheacht aniar aniú, gonadh de sin adearar Cairbre Riada ris.

Ar n-a chlos don dá Chairbre oile mar atá Cairbre Músc agus Cairbre Baschaoin Aingcéal ré raibhe a bhfala féin do bheith i dtigh Neimhidh is eadh a dubhradar ‘Is soirbhe sin ioná dul i m-Breathnaibh da thóraidheacht.’ Agus leis sin triallaid na trí Cairbre don Mhumhain go bhfuirinn laoch 'n-a bhfochair agus mar ráángadar go teach Eoghain Mhóir mic Oiliolla Óluim téid Eoghan agus iad féin i gcoinne Neimhidh agus tig Neimhidh agus Mac Con 'n-a fhochair agus fearthar cath Feabhrad eatorra ann. Gonais Cairbre Músc Mac Con san chath soin, agus marbhthar Aingcéal ann, agus teithis Neimhidh go ráinig mar a raibhe Sáruit. ‘Comairce, a mhaca,’ ar sí, ag leathadh a lámh timcheall Neimhidh. ‘Biaidh comairce ag a bhfuil idir do dhá láimh dhe,’ ar Cairbre Músc, agus leis sin tug béim dó gur bhean a cheann de, agus tug an dara béim lér bhean a chosa dhe. ‘Is aisc mhór sin a


p.280

Chairbre,’ ar sí. Gonadh de do lean Cairbre Músc de .i. mó a áisc ionáid a bhráithre, óir is é do mharbh fear a mháthar.

Gonadh tré cheangal chomhmbáidhe do Mhac ConNeimhidh mac Sraibhghinn, agus tré chur i gcoinne Eoghain Mhóir agus a bhráithreach mar atáid na trí Cairbre, do hionnarbadh lé h-Oilill a h-Éirinn é, go raibhe seal ar deoraidheacht; agus ré linn a dheoraidheachta do rinne rannta agus caraid dó féin, go dtáinig féin agus Béinne Briot mac ríogh na Breataine Móire agus iomad eachtrann oile leo i n-Éirinn gur fhógradar cath ar Art AoinfhearÉireann tré bheith ag neartughadh lé h-Oilill Ólom, gur commóradh Cath Maighe Muchruimhe eatorra mar a dtáinig Art go líon a shluagh agus naoi mic Oiliolla go seacht gcathaibh Mumhan mar aon riú do chongnamh lé h-Art, agus Mac Con go n-a allmhurrchaibh don leith oile 'n-a n-aghaidh, gur fearadh cath Maighe Muchruimhe eatorra, gur briseadh d'Art is dá shluagh, agus gur marbhadh Art do láimh an tréinmhílidh Lughaidh Lámha bráthair Oiliolla Óluim do bhí ag congnamh lé Mac Con; agus do thuiteadar móirsheisear do chloinn Oiliolla Óluim ann.

Aonghus fá hainm ar dtús d'Oilill Ólom agus is uime tugadh Oilill Ólom air, feis do rinne sé ré h-Áine inghin Eoghabhail agus ar mbeith 'n-a codladh i bhfochair Oiliolla dhi do chreim sí a chluais ó n-a cheann i ndíoghail a héignighthe agus a hathar do mharbhadh dhó. Gonadh tríd sin ghairthear Oillioll Ólom .i. cluaslom dhe. Is uime fós ghairthear Oilill dhe: ionann iomorro Oilill agus oil oll .i. aithis mhór, agus tarladar trí aithise ainmheacha d'Oilill do lean de go bás, mar atá a bheith cluaslom dó agus a dhéad do dhubhadh agus a anál do bheith bréan. Is amhlaidh táinig sin, iar gcaill a chluaise lé h-Áine, amhail adubhramar, do ghabh fearg é, agus leis sin tug sáthadh sleighe tré Áine go talmhain go dtarla rinn na sleighe i gcloich gur fiaradh í, agus cuiris seisean fá n-a


p.282

dhéad da díorghadh an rinn, agus téid, an neimh do bhí i rinn na sleighe 'n-a dhéad gur dubhadh do láthair í, agus gur fhás bréantas anáile as sin dó do lean de go bás tré choill na dtrí ngeas do bhí ar an sleigh sin, mar atá gan a rinn do chur i gcloich, gan a rinn do chur fá dhéad, agus gan bainéacht do dhéanamh lé; gona ó na geasaibh sin do choill tarladar na haithise réamhráidhte dhó, agus gurab ó n-a haithisibh móra soin adubhradh Oilill .i. oil oll .i. aithis mhór ris mar forainm. Agus is i g-Cath Maighe Muchruimhe do marbhadh Art Aoinfhear.

XLII.

Do ghabh Lughaidh .i. Mac Con mic Maicniadh mic Luighdheach mic Dáire mic Fir Uillne mic Éadbhuilg mic Dáire mic Síothbhuilg mic Fir Uillne mic Deaghamhraigh mic Deaghaidh Deirg mic Deirgthine mic Nuadhat Airgthigh mic Luchtaire mic Logha Feidhligh mic Éireamhóin mic Eadamain mic Gosamain mic Sin mic Maitsin mic Logha mic Eadamain mic Máil mic Luighdheach mic Íotha mic Breoghain ríoghacht Éireann deich mbliadhna fichead. Is í Sadhbh inghean Chuinn fá máthair do Mhac Con amhail adubhramar romhainn. Is uime do gairthí Mac Con do Lughaidh mac Maicniadh .i. cú do bhí ag Oilill Ólom da ngairthí Ealóir Dhearg, agus an tan do bhí Mac Con 'n-a naoidhin i dtigh Oiliolla do thrialladh an leanbh ar a lámhaibh d'ionnsuighe na con agus do ghlacadh an chú 'n-a glotain é agus níor féadadh a theasargain gan teacht n-a dáil do ghnáth, gonadh uime sin go gairmeadh Mac Con de.

Ar ngabháil arrachtais do Mhac Con agus iar dteacht ó n-a dheoraidheacht agus iar gcur Chatha Maighe Muchruimhe amhail adubhramar thuas ag tráchtadh ar Art Aoinfhear, do


p.284

bhean flaitheas Éireann amach ré haoinsheachtmhain, agus do chothuigh tríochad bliadhan é, amhail léaghthar san duain darab tosach: Cnucha cnoc ós cionn Lithfe. Ag so mar adeir san dá rann-so:
    1. Ré seacht láithibh, líth nach gann,
      Do ghabh Lughaidh iath n-Éireann;
      Táinig da ríghe neartmhair
      Táth Éireann ré haoinsheachtmhain.
    2. Tríochad bliadhan gan míne,
      Do Mhac Con i n-airdríghe;
      Nó go dtorchair an cur cas,
      Gan léan for a aireachas.

An Mac Con-so ar a bhfuilmíd ag tráchtadh, ní do shliocht Éanna Munchaoin do shíol Éibhir é, mar adeir an duain darab tosach Conaire caomh cliamhain Chuinn, acht do sliocht Luighdheach mic Íotha mic Breoghain. Fá clann iomorro dá dhearbhráthar Lughaidh mac Íotha mic Breoghain agus Mílidh Easpáinne, dá ngairthí Galamh mac Bile mic Breoghain, ionnus tar ceann gurab d'fhine Ghaedhil sliocht Lughaidh mic Íotha, nach do chlannaibh Míleadh iad acht cómhmbráithre dhóibh amhail adeir an file ag labhairt ar thrí aicmeadhaibh do shliocht Luighdheach mic Íotha san rann-so:

    1. Ó Cobhthaigh na gcorn bhfleadh-óil,
      Ó Floinn Arda, Ó hEidirsceoil;
      Triar nach facaidh fiadh a sean,
      Triar nach do mhacaibh Míleadh.
Ag so fós cuid do na sloinntibh oile táinig ó Lughaidh mac Íotha, mar atá Ó Laoghaire Ruis, Ó Báire Arann i Rinn mhuinntire Báire i g-Cairbreachaibh is Ó Cuirnín is Mac Ailín i n-Albain táinig ar sliocht Fathaidh Canann mac Mic Con mic Maicniadh. Is é an Mac Con-so an treas rí do shliocht Luighdheach mic Íotha do ghabh ceannas Éireann. An ceidrí

p.286

dhíobh .i. Eochaidh Éadghothach mac Dáire mic Conghail mic Eadamain mic Máil mic Luighdheach mic Íotha mic Breoghain do ghabh ceannas Éireann cheithre bliadhna, gur thuit le Cearmna mic Eibric; an dara fear Eochaidh Apthach mac Finn mic Oiliolla do ghabh ceannas Éireann naoi mbliadhna gur thuit le Fionn mac Brá; an treas fear do shliocht Luighdheach mic Íotha do bhí i bhflaitheas an Mac Con-so ar a bhfuilmíd ag labhairt anois; gonadh dá dhearbhughadh sin atá an rann-so as an seanchus:
    1. Trí rígh ó mhac Íotha ard
      Eochaidh Lughaidh lángharg;
      Nocha gníomhradh nach líoth linn
      mar do díoghladh Íoth aoibhinn.

Is é Feircheas mac Comáin Éigeas ar fhoráileamh Chormaic mic Airt do mharbh Mac Con leis an nga da-ngairthí ringcne agus a dhruim ré cairthe cloiche ar Ghort an Óir láimh ré Deargráith i Maigh Feimhean don leith thiar d'Áth na g-Carbad agus é ag bronnadh óir agus airgid d'éigsibh agus d'ollamhnaibh ann. Ar n-a chlos sin d' Fheircheas mac Comáin Éigeas agus é 'n-a chomhnuidhe i n-Ard na n-Geimhleach ré ráidhtear an Chnocach aniú tig san chomhdháil i measc cháich agus an ringcne leis. Agus iar rochtain do láthair Mhic Con dó, tug sáthadh don tsleigh sin tríd i dteannta an chairthe ré raibhe a dhruim gur éagaibh Mac Con do láthair de sin. Gort an Óir ghairthear don Mhaigh ar ar marbhadh Mac Con ón am soin ale ó n-ar bronnadh d'ór lais-sean d'éigsibh agus d'ollamhnaibh ann. Is é fáth fá dtáinig Mac Con don Mhumhain do bhrígh gur thairrngirsiod a dhraoithe dhó nach mairfeadh i bhflaitheas Éireann leithbhliadhain muna bhfágbhadh Teamhair. Uime sin táinig d'iarraidh comhmbáidhe ar a bhráithribh .i. sliocht Oiliolla Óluim; gidheadh do chuimhnigheadar an tseanfhala dhó, mar atá marbhadh Eoghain Mhóir agus a


p.288

bhráithreach i g-Cath Maighe Muchruime. Agus is de sin táinig a bheith ag tilleadh go Laighnibh an tan do marbhadh é.

Do ghabh Fearghus Duibhdhéadach mac Fionnchadha mic Oghamain mic Fiatach Finn mic Dáire mic Dlúthaigh mic Deitsin mic Eochach mic Sin mic Roisin mic Triuin mic Roithriuin mic Airndil mic Maine mic Forga mic Fearadhaigh mic Oiliolla Éarann mic Fiachach Fir Mara mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann aoin bhliadhain amháin. Is uime do gairthí Fearghus Dubhdhéadach dhe .i. dá dhéad mhóra dhubha do bhí aige. Is é an Fearghus-so táinig fá bhrághaid Chormaic mic Airt i bhflaitheas Éireann iar n-ionnarbadh Chormaic lé h-Ulltaibh i g-Connachtaibh iar mbreith a ghiall agus iar ndéanamh na fleidhe dhóibh do Chormac i dtuaisceart Maighe Breagh mar a dtug giolla ríogh Uladh an choinneal fá fholt Chormaic gur loisc go mór é.

Trí mic iomorro Fionnchadha mic Oghamain mic Fiatach Fhinn .i. Fearghus Dubhdhéadach Fearghus Caisfhiaclach is Fearghus Fuiltleabhair do imir an t-anfhorlann-so ar Chormac; agus téid Cormac d'iarraidh conganta ar Thadhg mac Céin do bhí neartmhar an tráth soin i n-Éilibh. Is eadh adubhairt Tadhg ris go dtiubhradh congnamh dó dá bhfuigheadh fearann uaidh. ‘Do-bhéar duit,’ ar Cormac, ‘a dtimcheallfaidh do charbad do Mhaigh Breagh san ló iar mbriseadh catha ar na trí Fearghusaibh.’ ‘Maseadh,’ ar Tadhg, ‘braithim-se dhuit cá bhfuighbhir an tréinmhílidh Lughaidh Lámha bráthair mo sheanathar, agus dá dtugair san chath é is cosmhail go muirbhfidh sé na trí Fearghuis, agus is é áit i n-a bhfuighfir é i n-Eatharlaigh láimh ré Sliabh g-Crot.’ Triallais Cormac leis sin go h-Eatharlaigh mar a bhfuair Lughaidh Lámha i bhfianbhoith 'n-a luighe. Cuiris Cormac a gha trés an bhfianbhoith agus gonais Lughaidh 'n-a dhruim. ‘Cia ghonas mé?’ ar Lughaidh. ‘Cormac


p.290

mac Airt,’ ar sé. ‘Maith fuarais mise do ghoin,’ ar Lughaidh, ‘óir is mé do mharbh th'athair .i. Art Aoinfhear.’ ‘Éiric dam ann,’ ar Cormac. ‘Ceann ríogh i gcath dhuit,’ ar Lughaidh. ‘Maseadh,’ ar Cormac, ‘tabhair ceann ríogh Uladh .i. Fearghus Dubhdhéadach dhamh atá ag cur im aghaidh féin fá fhlaitheas Éireann.’ ‘Do-ghéabhair sin,’ ar Lughaidh. Leis sin triallaid go Tadhg mac Céin i n-Éilibh agus gluaisid féin agus Tadhg go líon a sluagh go Brugh mic an Óig i g-Crionna Chinn Chomair mar ar commóradh Cath Crionna idir Chormac agus na trí Fearghusa.

Do bhí fós fáth oile ag Tadhg mac Céin fá dhul i n-aghaidh Uladh, do bhrígh gurab é an Fearghus Duibhdhéadach-so do mharbh a athair i g-Cath Samhna. Gidheadh níor léig Tadhg Cormac san chath, acht do fhágaibh ar chnoc ar chúl an chatha é agus giolla n-a fhochair ann. Tug iomorro Tadhg agus Lughaidh. Leis sin triallaid go Tadhg mac Céin Lámha aghaidh ar na trí Feargusaibh go n-a sluagh, gur thuit Fearghus FuiltleabhairLúghaidh Lámha, gur bhean an ceann de, agus triallais gus an dtulaigh 'n-ar raibhe Cormac ris an gceann. Is eadh iomorro do rinne Cormac ré hucht cháich do dhul san chath éadach Deilionn Drúit, a ghiolla, do chur uime féin agus a éadach-san ar an ngiolla; óir fá dearbh leis an tan do fhásfadh lonn laoich Luighdheach agus do-ghéabhadh confadh catha é, nar bh'iontaobhtha do neach é.

Dála Luighdheach tig leis an gceann do bhí aige do láthair an giolla do bí i ríocht Cormaic agus fiafruighis de nar bh'é sin ceann Fearghusa Duibhdhéadaigh. ‘Ní hé,’ ar an giolla, ‘acht ceann a bhráthar.’ Leis sin téid Lughaidh fán gcath arís agus beanais a cheann d' Fhearghus Chaisfhiaclach agus tug 'n-a láimh gus an dtulaigh i raibhe an giolla i riocht Chormaic é. ‘An é so ceann ríogh Uladh?’ ar Lughaidh.


p.292

‘Ní hé,’ ar an giolla, ‘acht ceann a bhráthar oile.’ Téid an treas feacht fán gcath go dtug ceann Fearghusa Duibhdhéadaigh leis, agus do fhiafruigh an céadna don ngiolla. Do fhreagair an giolla agus adubhairt gur bh'é ceann ríogh Uladh é. Leis sin tug Lughaidh urchar don cheann don ghiolla gur bhuail 'n-a bhrollach é, gur éag an giolla do láthair; agus téid Lughaidh féin i néall iar dtréigean iomad fola dhó tré líonmhaire a chréacht.

Dála Thaidhg mic Céin do chuir an briseadh ar sluagh Uladh ionnus go dtug seacht madhmanna orra san ló gcéadna ó Chrionna go Glais Neara i dtaoibh Droma Ineasclainn, amhail adeir Flannagán file san rann-so síos:

    1. Tadhg mac Céin thuaidh i Ráith Cró.
      Ro bhris seacht gcatha i n-aonló,
      For Ulltaibh go rionna réin
      Ó Áth Crionna go h-Ard-Céin.

Téid Tadhg iar sin 'n-a charbad agus trí créachta ó thrí sleaghaibh air; agus adubhairt ré n-a ghiolla an carbad do dhíorghadh d'ionnsuighe na Teamhrach go dtugadh múr Teamhrach don leith istigh do thimcheall a charbaid an lá soin. Triallaid go réimdhireach rompa agus Tadhg ag dul i néall go minic ó thréigean fhola as a chréachtaibh; agus ar rochtain láimh lé h-Áth Cliath dóibh do fhiafruigh Tadhg don ghiolla an dtugadar Teamhair leo san timcheall soin. ‘Ní thugamar,’ ar an giolla. Leis sin buailtear agus marbhthar lé Tadhg é; agus iar marbhadh an ghiolla tig Cormac mac Airt do láthair, agus mar do chonnairc na trí créachta móra do bhí ar Thadhg tug ar an liaigh do bhí 'n-a fhochair dias eorna do chur i gcréacht do chréachtaibh Taidhg, agus doirbh bheo i gcréacht oile, agus scolb do rinn ghai san treas créacht, agus cneasughadh tar ghoimh do dhéanamh orra ionnus go raibhe Tadhg feadh bliadhna dá bhíthin sin i seirglighe, go ndeachaidh Lughaidh Lámha don Mhumhain ar ceann an táithleagha. Táinig an liaigh go n-a thrí daltadhaibh go gcualadar éagcaoine


p.294

Thaidhg ag tigheacht gus an dún dóibh. Fiafruighis an táithliaigh don chéaddalta don triúr ar gclos na eéadmhairge ó Thadhg créad é fáth na mairge sin. ‘Cnead so,’ ar sé, ‘do cholg, ar mbeith do cholg eorna 'n-a chréacht.’ Ar gclos an dara mairge fiafruighis don dara dalta créad é adhbhar na mairge sin. ‘Cnead do mhíol bheo so,’ ar an dara dalta‘ ar mbeith do dhoirbh beo san dara chréacht.’ Ar gclos an treas mairge don táithliaigh fiafruighis don treas dalta créad é adhbhar na cneide sin. ‘Cnead do rinn airm so,’ ar an treas dalta. Agus ar rochtain don tigh 'n-a raibhe Tadhg don táithliaigh is eadh do rinne colltar iarainn do chur san teallach go ndearna caoir dhearg dhe agus a thabhairt dá inneall ar bhruinnibh Thaidhg iar sin. Mar do chonnairc Tadhg an t-iarann dearg dá inneall ré a sháthadh 'n-a chorp do ghabh criothnughadh croidhe é, ionnus go dtáinig don uathbhás soin gur theilg go foiréigneach an dias, an doirbh agus an scolb do rinn ghai as a chréachtaibh; agus leis sin do-ní an táithliaigh cneasughadh iomlán ar a chréachtaibh gur bha slán Tadhg gan fuireach dá éis sin.

Do rinne an Tadhg-so gabháltais mhóra i Leith Cuinn da éis sin. Dá mhac iomorro do bhí ag Tadhg mac Céin mic Oilliola Óluim, mar atá Connla agus Cormac Gaileang. Ó Iomchaidh mac Connla táinig Ó Céarbhaill, agus ó Fhionnachta mac Connla táinig Ó Meachair. Ó Chormac Gaileang mac Taidhg mic Céin táinig Ó hEadhra agus Ó Gadhra agus Ó Conchubhair Ciannachta. Ag so na tíre do ghabhadar, mar atá Gaileanga thoir agus thiar, Ciannachta theas agus thuaidh, Luighne thoir agus thiar.

Do ghabhsad fós drong oile do shíol Éibhir críocha oile i Leith Cuinn, mar atáid sliocht Cochláin mic Lorcáin mic Datháin mic Treachuire mic Tréin mic Sidhe mic Ainbhile


p.296

mic Big mic Aodháin mic Dealbhaoith mic Cais mic Conaill Eachluaith mic Luighdheach Meinn (do rinne fearann cloidhimh da bhfuil ó Luimneach go Sliabh Echtghe) mic Aonghusa Tírigh mic Fir Chuirb mic Mogha Cuirb mic Cormaic Cais mic Oiliolla Óluim. Ag so na fearainn, mar atáid na seacht n-Dealbhna .i. Dealbhna Mhór, Dealbhna Bheag, Dealbhna Eathra, Dealbhna Iarthair Mhidhe, Dealbhna Shithe Neannta, Dealbhna Chúile Fabhair agus Dealbhna Thíre dá Loch i g-Connachtaibh. Gonadh da fhoillsiughadh sin chuireas an file na roinn-se síos as an seanchus:
    1. Na seacht n-Dealbhna fá donn sleagha,
      Síol an Dealbhaoith dhonnarmaigh;
      Táid i Leith Cuinn an chómhóil,
      Nach bheag onóir d' ollamhnaibh:
    2. Dealbhna Mhór, Dealbhna Bheag Breaghdha.
      Dealbhna Eathra rinnreamhair;
      Aicme fá mearrdha modha,
      Dealbhna an Bhrogha báirrleabhair;
    3. Dealbhna Shithe niamhghlain Neannta,
      Dealbhna Nuadhat neamhdhochruigh;
      Dealbhna Chúla fionnghlain Fobhair,
      Nár dhealuigh ré deaghlochaibh.

Tuig gurab lé Lughaidh Lámha ar fhoráileamh Chormaic mic Airt do thuit an Fearghus-so ar a bhfuilmíd ag tráchtadh agus gurab i g-Cath Críonna do marbhadh é.

XLII.

Do ghabh Cormac Ulfhada mac Airt Aoinfhir mic Cuinn Chéadchathaigh mic Feidhlimidh Reachtmair mic Tuathail Teachtmhair do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann dá fhichid bliadhan. Is uime ghairthear Cormac Ulfhada dhe, ulcha fhada .i. féasóg fhada do bhí air, nó ón bhfocal-so Ulfhada .i. Ulaidh i bhfad mar gur chuir na h-Ulltaigh ar deoraidheacht feadh sé mbliadhan ndéag a h-Ulltaibh tré n-ar imreadar d'ulc air sul ráinig flaitheas Éireann é. Agus is í fá máthair don Chormac-so Éachtach inghean Uilceathaigh an ghabhann. Agus is ré hucht Catha Maighe Muchruimhe do chur do rinne Art Aoinfhear Cormac ré hinghin an ghabhann agus í ar choibhche aige. Óir fá nós i n-Éirinn an tráth soin gibé rí nó mac ríogh do chuirfeadh dúil i n-inghin bhrughaidh nó bhiadhtaigh ré luighe nó leannánacht do dhéanamh ria, gur bha héigean dó a fagháil gan acht coibhche nó crodh nuachair do dháil di. Agus is ar an modh soin fuair Art máthair Chormaic, óir níor bh'í fá bean phósta dhó, acht Meadhbh Leithdhearg, inghean Chonáin Cualann, agus is uaithe ainmnighthear Ráith Meadhbha láimh ré Teamhair.

Is iongnadh an aisling do chonnairc Éachtach úd .i. máthair Chormaic. Dar lé, iomorro, ar mbeith 'n-a codladh mar aon ré h-Art di, do teascadh a ceann da colainn agus do fhás bile mór as a muinéal do leathnuigh a ghéaga ós Éirinn uile, agus táinig an mhuir ós cionn an bhile sin, gur trascradh é; agus da éis sin fásais bile oile a préimh an chéidbhile go dtáinig sidhe gaoithe aniar lér leagadh é; agus ré faicsin na haislinge sin beadhgais an bhean agus músclais as a codladh, gur nocht suim na haislinge d'Art. ‘Is fíor sin,’ ar Art, ‘ceann gach mná a fear agus beanfuidhear


p.300

mise dhíot-sa i g-Cath Maighe Muchruimhe; agus is é bile fhásfas asad, mac bhéaras tú dhamh-sa bhus rí ar Éirinn; agus is é muir bháithfeas é, cnáimh éisc shluigfeas, agus tachtfuidhear ré n-a linn sin é. Agus is é bile fhásfas a préimh an chéidbhíle mac bhéarthar dó soin bhus rí ar Éirinn; agus is é sidhe gaoithe aniar leagfas é, cath cuirfidhear idir é féin agus an Fhian; agus tuitfidh sé leis an bh-Féin san chath soin. Gidheadh ní bhía rath ar an bh-Féin ó shoin amach.’ Agus táinig an aisling sin i gcrích do Chormac agus da mhac Cairbre Lithfeachair, óir is ré linn chnáimh éisc do shlogadh dhó do thachtadar na siabhradha é, agus is leis an bh-Féin do thuit Cairbre Lithfeachair i g-Cath Gabhra.

Is í Eithne Thaobhfhada inghean Chathaoir Mhóir do ba bean do Chormac do réir dhruinge ré seanchus. Gidheadh ní héidir sin do bheith fírinneach agus a rádh go madh í an Eithne sin máthair Chairbre Lithfeachair. Óir do bhádar ocht mbliadhna is cheithre fichid ó bhás Chathaoir gur ghabh Cormac flaitheas Éireann, mar atá an fiche bliadhan do bhí Conn Céadchathach i bhflaitheas Éireann, agus na seacht mbliadhna do bhí Conaire mac Mogha Lámha agus an tríochad bliadhan do bhí Art Aoinfhear agus an tríochad bliadhan do bhí Mac Con agus an aoin bhliadhain do bhíFearghus Duibhdhéadach i bhflaitheas Éireann gur ghabh Cormac a ceannas.

Acht cheana is fíor gurab í Eithne Ollamhdha inghean Dúnlaing mic Éanna Niadh máthair Chairbre Lithfeachair; agus is í fá dalta do Bhuicead, brughaidh bóichéadach do bhí i Laighnibh, do choimhéadadh coire féile ar theinidh ré biathadh gach aoin d'fhearaibh Éireann tigeadh da thigh. Agus is amhlaidh do bhí an Buicead-so go n-iomad saidhbhreasa, óir do bhádar seacht n-airghe aige agus seacht bhfichid bó i ngach airghe dhíobh go n-a bhforthainn groidhe agus gach cinéal spréidhe oile, ionnus go dtigdís uaisle


p.302

Laighean go n-a mbuidnibh da theach, go mbeireadh drong dhíobh scaoi da bhuaibh uaidh, agus drong oile aicme da ghroidh, agus drong oile scor da eachaibh, go rugadar a mhaoin uile amhlaidh sin uaidh, ionnus nar an aige acht seacht mba agus tarbh; agus téid i n-éalódh oidhche é féin agus a bhean agus a dhalta Eithne, ó Dhún Buicead go doire choille do bhí láimh ré Ceanannus na Midhe, mar a ngnáthuigheadh Cormac comhnuidhe an tan soin. Agus do thógaibh Buicead boith 'n-a gcomhnuigheadh féin agus a bhean agus a dhalta an tan soin. Agus do bhíodh Eithne ag timpireacht nó ag friotháileamh da hoide agus da buimigh amhail bhanóglaoich.

Lá n-aon iomorro dar éirigh Cormac amach 'n-a aonar ar each do thaisteal an fhuinn timcheall an bhaile go bhfacaidh an inghean álainn Eithne ag bleoghan nó ag crúdh na seacht mbó soin Bhuicead. Agus is amhlaidh do bhí agus dá shoitheach aice, agus do chrúidh tosach an lachta ó gach boin san chéadshoitheach agus an dara lacht san dara soitheach; agus mar sin di go crúidh na seacht mbó dhi agus Cormac ag a féachain ar mhéid a gheana uirre. Tig as sin don bhoith i raibhe a hoide agus fágbhais an bainne ann agus beiris dá shoitheach oile agus corn 'n-a láimh lé amach gus an sruth do bí láimh ris an mbaile nó ris an mboith, agus do líon leis an gcorn an céadshoitheach don uisce do bhí láimh ré port, agus an dara soitheach don uisce do bhí i lár an tsrotha; agus tillis ann séin don bhoith. Téid amach an treas feacht agus corrán lé do bhuain luachra, agus ar mbeith ag buain na luachra dhi do chuireadh gach scoith fhada úrluachra da mbeanadh ar leith agus an luachair ghearr don leith oile. Tarla cheana do Chormac ar mhéid a ghrádha dhi bheith ag a feitheamh ar feadh gach feadhma dhíobh sin. Agus fiafruighis Cormac dhi cia da ndéineadh cinéal an uisce an lachta agus na luachra. ‘An tí ar a ndéinim,’ ar sí, ‘dlighidh dhíom-sa cinéal budh mó dá


p.304

mbeith ar mo chumas.’ ‘Gá hainm é?’ ar Cormac. ‘Buicead brughaidh,’ ar sí. ‘An é sin Buicead biadhtach do Laighnibh atá iomráidhteach i n-Éirinn?’ ar Cormac. ‘Is é,’ ar sise. ‘Maseadh, is tusa Eithne inghean Dúnlaing a dhalta,’ ar Cormac. ‘Is mé,’ ar Eithne. ‘Maith tharla,’ ar Cormac, ‘óir biaidh tú it aoinmhnaoi agam-sa.’ ‘Ní hagam féin atá mo dhíol,’ ar ise, ‘acht agam oide.’ Leis sin téid Cormac mar aon ria go Buicead agus geallais cumhaidh dó tré Eithne d'fhagháil 'n-a mnaoi dhó féin. Aontuighis Buicead Eithne do dháil do Chormac 'n-a mnaoi. Agus tug Cormac tuaith Odhráin go n-a forthainn spréidhe ré slios Teamhrach dhó feadh a ré. Agus leis sin luighis Cormac ré h-Eithne gur toircheadh leis í, agus da éis sin rug sí mac oirdheirc dó da ngoirthí Cairbre Lithfeachair.

Do bhí iomorro an Cormac-so ar na ríoghaibh is eagnaidhe do ghabh Éirinn riamh. Bíodh a fhiadhnaise sin ar an d- Teagasc Ríogh ro scríobh do Chairbre Lithfeachair agus ar mhórán do nósaibh agus do reachtaibh somholta da bhfuil uaidh iar n-a gcur síos san m-Breitheamhnas Tuaithe. Do bhí Cormac fós ar na ríoghaibh ba flaitheamhla do thigheasach do ba mhó muirear agus muinntear da raibhe do ríghthibh i n-Éirinn riamh. Is córaide fírinne an neithe-se do mheas an tuarasgbháil do-bheir Aimhirgin mac Amhalghadha mic Maoilriain file Dhiarmada mic Cearbhaill ar Theagh Miodhchuarta do hathnuaidheadh agus do horduigheadh lé Cormac féin; gidheadh is cian ria g-Cormac do céadtógbhadh Teach Miodhchuarta. Óir is ann fuair SlánollÉireann bás i bhfad ria n-aimsir g-Cormaic. Ag so mar léaghthar san leabhar n-Dinnseanchuis ro scríobh an t-Aimhirgin thuas .i. gurab i n-amsir Chormaic do rinneadh mar theach n-óla é. Trí chéad troigh 'n-a fhad, tríochad cubhad 'n-a airde, agus caogad cubhad 'n-a thura; lóchrann ar lasadh do shíor ann, cheithre dóirse déag air; trí chaogad leabhaidh ann mar aon ré leabaidh Chormaic; trí chaogad laoch i ngach


p.306

leabaidh dhíobh. Do bhádar trí chaogad reachtaire ag Cormac. Caogad laoch 'n-a seasamh i bhfiadhnaise an ríogh ré mbeith ar a phroinn dó; trí chéad dáileamh san dún soin, trí chaogad corn do charrmhogal d'ór agus d'airgead ann. Caogad ar mhíle fear ré a n-aireamh líon an teaghlaigh sin uile; gonadh ar mhórdhacht agus ar mhaith Chormaic adeir an file an rann-so:
    1. Art nochar fhágaibh do chloinn
      Acht Cormac chríche an Choroinn;
      Ré dáil shéad níor ghann a ghlac.
      Fearr 'ná céad do chloinn Cormac.

Deichneabhar inghean agus triúr mac do bhí ag Cormac, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Deich n-ingheana ag Cormac gcáidh,
      Is triúr mac go méid gconáigh;
      Lucht airgne Chláire na gcreach,
      Dáire Cairbre 'gus Ceallach.

I n-Dubhros ós Bóinn i m-Breaghaibh do marbhadh Dáire, agus is é Aonghus Gaoibuaibhtheach do mharb Ceallach, amhail adeir an file:

    1. Aonghus Gaoibuaibhtheach go mbloidh,
      Ro mharbh Ceallach mac Cormoic;
      Bás Dáire is Taidhg mic Céin chain.
      I n-Dubhros Bóinne i m-Breaghaibh.

Agus ionnus gurab móide do tuigfidhe réim an neithe-se beagán do chraobhscaoileadh na druinge-se do chur síos annso, bíodh a fhios agat go rabhadar triar mac ag Feidhlimidh Reachtmhar mar atá Conn Céadchathach, Eochaidh Fionn agus Fiachaidh Suighdhe, amhail adubhramar thuas. Do bhádar sliocht Cuinn i d-Teamhraigh san ríoghacht, agus do chuaidh an dara bráthair do Chonn .i. Eochaidh Fionn go Laighnibh agus do shíolsad a shliocht ann; agus is ag a shliocht do bhádar na seacht bh-Fotharta atá i Laighnibh. Is ré n-a linn do bhí Cú Chorb mac Mogha Corb i ríoghacht Laighean. Is ag an


p.308

Eochaidh Fhionn-so do hoileadh agus do béasmhúineadh Laoighseach Ceannmhór mac Conaill Chearnaigh. Tarla fán am soin gur ghabhadar Muimhnigh neart mór i Laighnibh ionnus gur shealbhuigheadar Osruighe agus Laoighis go Mullach Maistean.

Mar do chonnairc iomorro Cú Chorb Muimhnigh ag gabháil treise i Laighnibh iarrais ar Eochaidh Fionn congnamh do thabhairt dó ré tathfann Muimhneach a Laighnibh. Aontuighis Eochaidh sin agus cuiris cruinniughadh ar a chairdibh do gach leith gur thionóil mar sin sluagh líonmhar go haonláthair, agus do rinne ceann sluaigh da dhalta .i. Laoighseach Ceannmhór, agus tug féin agus Cú Chorb rí Laighean go n-a sluaightibh ucht ar Mhuimhneachaibh, agus Laoiseach Ceannmhór i mbarántas tosaigh na sluagh, gur ruagadar Muimhnigh ó Mhullach Mhaistean go Bearbha, go dtugadar maidhm orra ag Áth Troistean ré ráidthear Áth Í ag Bearbha. Agus leanaid an mhaidhm go dtugadar an dara briseadh orra ag Coirtheine i Maigh Riada ré ráidhtear Laoighis Riada; agus leanaid an ruaig orra as sin go dtugadar an treas maidhm orra ag Slighe Dhála .i. Bealach Mór Osruighe, gur fóireadh leo ó bhruid na Muimhneach Cúigeadh Laighean mar sin. Agus fuair Eochaidh da bhíthin sin seacht bh-Fotharta Laighean dó féin agus da shliocht. Agus fuair a dhalta mar an gcéadna na seacht Laoighise dó féin agus da shliocht mar cheannach láimhe i ndíol an cheannais do rinne ag díbirt Mhuimhneach as na háitibh sin adubhramar.

Do orduigh fós rí Laighean uaidh féin agus ó gach rígh ar a lorg, mar churaidhmhír do rígh Laoighse, druim gacha mairt agus caruidh gacha muice da muirbhfidhe i dtigh ríogh Laighean do thabhairt dó, agus fear tuaighe do bheith i dtigh ríogh Laighean do shíor ar chostas an ríogh féin ré glacadh an dualgasa soin i gcomhair ríogh Laoighse. Do bhíodh fós rí Laoighse do


p.310

chomhairle ríogh Laighean, agus fá hé an ceathramhadh fear do b'fhoigse don rígh é i gcomhdháil. Agus is aige do bhíodh urlamhas gach bronntanais do-níodh rí Laighean ré a dháil d'uaislibh agus d'ollamhnaibh agus gach bronntanas do-níthí do rígh Laighean is do rígh Laoighse do dáiltí é da thoirbheirt do rígh Laighean.

Do bhíodh fós móirsheisear ó rígh Laoighse ar thuarastal ríogh Laighean féin, agus iad i bhfochair ríogh Laighean do shíor ré héideadh a chuirp; agus ar ndul ar siubhal sluagh do rígh Laighean ní bhíodh d'fhiachaibh ar rígh Laoighse do thabhairt do lón dó acht seacht mairt do chuireadh go fianbhoith an ríogh féin. Gidheadh dlighidh rí Laoighse seacht bhfichid laoch ar a chostas féin do chothughadh ar sluagh an ríogh, agus fós dlighidh sé tosach sluaigh ríogh Laighean ag dul i dtír námhad agus i mbearnaibh baoghail d'fhagháil. Gidheadh dlighidh rí Laoighse coimhéirghe ag comhdhálaibh coitcheanna ré rígh bh-Fotharta, do bhrígh gurab é Eochaidh Fionn mac Feidhlimidh Reachtmhair sinnsear ríogh Fotharta fá hoide múinte do Laoighseach Cheannmhór ó dtáinig rí Laoighse. Agus do coimhéadtaoi do shíor an nós-so eatorra go Gabháltas Gall.


p.312

XLIV.

Dála an dearbhráthar oile do Chonn mar atá Fiachaidh Suighdhe láimh ré Teamhair fuair fearann .i. Déise Teamhrach, agus níor ghabh sé ríogacht Éireann.

Gidheadh tarladar triúr mac aige .i. Rossa agus Aonghus da ngoirthear Aonghus Gaoibuaibhtheach agus Eoghan an treas mac. Acht cheana do sháruigh Aonghus Gaoibuaibhtheach i gcródhacht a lucht comhaimsire. Agus tárla an tan soin neach cumhachtach 'n-a bhíodhbhadh ag Cormac, agus níor ghabh aon oile i slánadh dhó ó Chormac acht Aonghus Gaoibuaibhtheach, agus tug an rí Aonghus san slánadh soin dó. Do ghabh Aonghus an duine uasal-so ré a ais. Tarla da éis sin gur ghabh Ceallach mac Cormaic an duine uasal-so tar slánadh Aonghusa, gur bhean a shúile as gan chead don rígh. Ar n-a chlos sin d'Aonghus Gaoibuaibhtheach téid go Teamhraigh go sluagh líonmhor leis agus marbhais Ceallach d'urchar da shleígh ar chúlaibh an ríogh Chormaic san longphort, agus gonais rosc an ríogh féin gur fhágaibh taoibh ré leathshúil é. Tionólais Cormac sluagh mór agus ionnarbais Aonghus go n-a bhráithribh.

Is iomdha gleo tugsad an sliocht soin Fiachach Suighdhe do Chormac. Gidheadh do dhíochuir Cormac go Laighnibh íad agus anaid bliadhain innte, agus as sin dóibh go h-Osruighibh, agus tigid as sin go h-Oilill Ólom ag a raibhe Sadhbh, inghean Chuinn, fá siúr dóibhsean, 'n-a mnaoi. Tug Oilill na Déise san Mhumhan dóibh, óir fá hiad Déise Teamhrach fá dúthaigh dhóibh sul do díbreadh lé Cormac iad.

Roinníd an triar mac soin Fiachach Suighdhe an chríoch soin i dtrí rannaibh eatorra agus goirthear sliocht Oiliolla Éarann agus Éarna dhíobh. Gidheadh ní hiad Éarna iad acht sliocht Chonaire mic Mogha Lámha is díobh do gairthí Éarna.


p.314

Is é Corc Duibhne mac Cairbre Múisc do rinne ceannas ar sliocht Fhiachach Suighdhe do tharraing don Mhumhain agus is don tsliocht soin do gairthí na Déise. Agus is é Aonghus mac Eochach Finn mic Feidhlimidh Reachtmhair do ba taoiseach orra ag triall don Mhumhain dóibh agus trí mic Fhiachach Suighdhe mar aon ris, mar atá Rossa Eoghan agus Aonghus. Tárla fán am soin gur ghabh Cairbre Músc neart mór san Mhumhain agus go dtárla míorath agus meath talmhan ré n-a linn san Mhumhain; agus do ba neimhiongnadh sin, óir is tré chorbadh agus tré chol do rinne sé CorcDuibhfhinn do ba deirbhshiúr dhó féin. Clann iomorro do Chonaire mac Mogha Lámha agus do Sháruit inghin Chuinn Chéadchathaigh iad. Mar thugadar maithe Mumhan da n-aire an míorath do bhí ré linn Chairbre, fiafruighid de créad do bhean a toirthe agus a rath don chrích. Adubhairt Cairbre gurab col do rinne féin ré n-a dheirbhshiair .i. Duibhfhinn; agus rug sí dias mac dó .i. Corc agus Cormac. Agur mar do chualadar maithe Mumhan sin do iarradar na mic ré a milleadh — go loiscthí leo iad, agus go gcuirdís a luaith ré sruth. ‘Déantar sin libh ré Cormac,’ ar Dineach Draoi; ‘gidheadh ná marbhthar Corc libh acht tugthar damh-sa é go mbeirinn a h-Éirinn é.’ Do faomhadh sin dó, agus rug leis ar muir é go h-Inis Baoi go bhfuair teach san oiléan, agus cailleach ann da ngairthí Baoi, agus cuiris an draoi Corc ar a comairce, agus anais 'n-a fochair feadh bliadhna; agus i gcionn bliadhna tug an draoi Corc leis ar chomairce Sháruite inghine Cuinn do ba seanmháthair don Chorc chéadna do leith a athar agus a mháthar.

Dála na n-Déise do fhiafruigheadar da bhfileadhaibh an raibhe fos ná comhnuidhe i gcinneadh dhóibh féin san Mhumhain. Tugadar na fileadha do fhreagra orra fuireach san tír agus go raibhe bean Chriomhthainn mic Éanna Chinnsealaigh rígh


p.316

Laighean, Congain a hainm, agus toircheas aice, agus gurab inghean do bhéaradh, agus an inghean d'iarraidh ré a hoileamhain, agus luach do thabhairt do chionn a faghála. Rugadh an inghean iar sin, agus do hoileadh leis na Déisibh í. Eithne Uathach fá hainm don inghin, agus is ar fheoil naoidhean do biathadh leis na Déisibh í, ionnus gurab luathaide do fhásfadh é; óir do thairrngir draoi d'áirithe dhóibh fearann d'fhagháil ón fhior ré mbeadh sí pósta. Agus ar mbeith ionnuachair dhí, do pósadh ré h-Aonghus mac Natfraoich .i. rí Mumhan í. Agus tug Aonghus dóibh-sean Magh Feimhean, mar atá Trian Chluana Meala agus an Trian Meadhónach, i gcommaoin na mná d'fhagháil dó féin iar n-ionnarbadh Osruigheach as na tíribh sin. Agus aimsear imchian da éis sin do marbhadh Aonghus agus EithneLaighnibh i g-Cath Ceall Osnadh, cheithre míle ó Léithghlinn soir.

An sliocht-so Fhiacach Suighdhe da ngiorthear Déise, ní raibhe aca acht an dúthaigh ré ráidhtear Déisi Dheisceirt mar atá ón t-Siuir go fairrge budh dheas, agus ó Lios Mór go Ceann Criadáin gus an am fár pósadh Eithne Uathach ré h-Aonghus mac NatfraoichMumhan. Óir is fán am soin tug Aonghus Déise Thuaisceirt dóibh, mar atá ón t-Siuir chéadna go Corca Athrach ré ráidhtear Machaire Caisil. Agus is é Ó Faoláin táinig don chine sin fá rí ar Dhéisibh Tuaisceirt; agus is é áit i n-a raibhe a dhúnphort ar bruach na Siuire don leith thiar d'Inis Leamhnachta agus is ris ráidhtear aniú Dún Uí Fhaoláin. Do ghabh comhmbráthair oile dhó Déise Dheisceirt agus is de do gairthí Ó Bric agus is é áit 'n-a mbíodh a dhúnphort láimh ré fairrge theas san áit da ngoirthear aniú Oiléan Uí Bhric. Agus do bhádar na Déise mar sin leathach idir an dá shliocht soin, go ndeachaidh báthadh ar sliocht Uí Bhric, go ráinig ceannas an dá chríoch Ó Faoláin, agus go rabhadar aimsear imchian da éis sin 'n-a sheilbh, gur bheanadar


p.318

síol Éibhir Déise Thuaisceirt de, go nach raibhe 'n-a sheilbh ré dteacht Ghall i n-Éirinn acht Déise Dheisceirt amháin.

Tuig gurab é Aonghus Osruighe go n-a fhuirinn do ghabh treise i Maigh Feimhean da ngoirthí Déise Thuaisceirt, agus gurab iad an sliocht-so Fhiachach Suighdhe do thathfainn a Maigh Feimhin Aonghus Osruighe go n-a fhuirinn; gonadh ón mbriseadh tugadar ar Aonghus ráidhtear Baile Orluidhe agus Mullach Inneona i Maigh Feimhean aniú; Baile Orluidhe iomorro ó urluidhe na laoch san chomhlann, agus Mullach Inneona ón tathfann aimhdheonach do rinneadh ar Osruighibh as go Laighnibh.

Tarla fán am soin teirce feola ar Chormac mac AirtÉireann, agus é ar gcaitheamh chíosa na gcúigeadh tré líonmhaire luchta a theaghlaigh, agus cinnis comhairle ré n-a airdfheadhmannach cionnus do-ghéabhadh ní lé riar a mhuirir go ham a chíosa do thógbháil, agus is í comhairle thug an feadhmannach dhó, sluagh líonmhar do thionól agus triall don Mhumhain do thabhach rúrachais chíosa ríogh Éireann. ‘Óir ní díoltar leo,’ ar sé, ‘acht cíos aoinchúigidh ribh-se, agus atá dá chúigeadh san Mhumhain agus téid cíos cúigidh do rígh Éireann as gach cúigeadh dhíobh.’ Cinnis Cormac ar an gcomhairle sin agus cuiris teachta go Fiachaidh Muilleathan fá rí ar an Mumhain an tan soin do thabhach chíosa an dara chúigidh air. Freagrais Fiachaidh do na teachtaibh, agus adubhairt nach díolfadh barr cíosa ré Cormac nachar díoladh ris na ríoghaibh táinig roimhe. Agus mar ráinig an scéal soin Cormac, cuiris tionól ar sluagh líonmhar agus triallais leo agus ní dheárnaidh comhnuidhe go ráinig Druim Dámhghaire san Mhumhain, áit dá ngairmthear Cnoc Luinge aniú. Agus suidhis i bhforbhais nó i bhfoslongphort ann; agus tig Fiachaidh MuilleathanMumhan don leith eile ucht ré hucht dó.

Is amhlaidh do bhí Cormac an tráth soin agus draoithe


p.320

Albanacha 'n-a fhochair ann, agus iad ag imirt iomaid draoidheachta ar rígh Mumhan agus ar a mhuinntir; agus go háirithe níor fágbhadh aon bhraon uisce láimh ré longphort ríogh Mumhan, ionnus go rabhadar daoine agus áirnéis i nguais bháis d'easbhaidh uisce, ionnus gur bh'éigean do rígh Mumhan fios do chur i ndáil Mhogha Ruith draoi do bhí i g-Ciarraidhe Luachra; agus do mhair an Mogh Ruith-se ré linn naoi ríog deag, amhail adeir an file san rann-so:
    1. Ré naoi ríogh déag diaidh i ndiaidh
      Saoghal Mhogha Ruith ré róighliaidh
      Ó Roth mac Rioghaill mór bloidh,
      Go Cairbre lonn Lithfeachoir.

Agus mar tháinig Mogh Ruith fá héigean don rígh dá thriúcha céad Fhearmuighe da ngoirthear críoch Róisteach agus críoch Chondúnach do thabhairt dó. Agus leis sin scaoilis Mogh Ruith an glas do bhí ar an uisce ag a chongbháil ó shluagh ríogh Mumhan maille ré ga geintlidhe do bhí aige do theilgean san aer suas, agus san áit 'n-ar thuirling an ga, do ling tobar fíoruisce aiste lér fóireadh fir Mhumhan ón éigean tarta i n-a rabhadar. Agus leis sin lingis rí Mumhan go n-a shluagh ar Chormac agus ar a mhuinntir, gur ruagadar as an Mumhain iad gan cath do thabhairt gan creich do dhéanamh dóibh. Agus do bhádar ag tóraidheacht orra go h-Osruighe gur bha héigean do Chormac cuir agus teannta do thabhairt uaidh ré braighdibh do chur ó Theamhraigh go Ráith Naoi ré ráidhtear Cnoc Rathfonn go Fiachaidh Muilleathan i ngioll ré cúitiughadh do thabhairt i ngach dochar da ndearna san Mhumhain don turas soin; gonadh da fhaisnéis sin do rinne an file an rann-so:

    1. Fiachaidh Muilleathan, maith rí,
      A hiath Aibhle i Leitribh Craoi;
      Tugadh géill dó a Teamhraigh thréin
      Go Ráthfoinn réil go Ráith Naoi.

Do bhádar dias mac ag an bh-Fiachaidh-so mar atá Oilill Flann Mór agus Oilill Flann Beag. Ní raibhe sliocht ar


p.322

Oilill Flann Mór agus a maireann do shliocht Fhiachach Muilleathain is ar sliocht Oiliolla Flann Big atáid; gonadh uime sin adeir an file an rann-so:
    1. Mic Fhiachaidh Muilleathain mhóir,
      Oilill Flann Mór an miodhóil,
      Oilill Flann Beag na slógh soin;
      A chlann is mór san Mhumhoin.

Ar mbeith iomorro d'Oilill Flann Mór gan shliocht, do ghabh ré n-a dhearbhráthair Oilill Flann Beag mar mhac agus do fhágaibh a mhaoin shaoghalta agus a oighreacht aige, ar eacht go mbeith d'fhiachaibh air féin agus ar a shliocht a ainm féin do chur san chraobhscaoilcadh idir é féin agus Fiachaidh Muilleathan; agus is mar sin atá sé i Psaltair Chaisil agus i seinleabhraibh oile. Gidheadh ní hé is iontuigthe asta go madh é Oilill Flann Mór b'athair d'Oilill Flann Beag. Acht is uime do gnáthuigheadh leis na seanchaidhibh Oilill Flann Mór do chur i ngéig gheinealaigh Fhiachach Muilleathain mar chuimhniughadh ar an eacht do bhí idir é féin agus Oilill Flann Beag, amhail adubhramar thuas. Is é Connla Clamh mac Taidhg mic Céin sinnsear shíl g-Cearbhaill agus shíl Meachair do mharbh Fiachaidh Muilleathan i bhfeill ag Áth Uiseal, ré ráidhtear Áth Aiseal ar Siuir an tan-so. Agus is é ní da dtáinig é do dhéanamh na feilbheirte sin, ar mbeith iomorro do Chonnla agus é 'n-a mhacaomh óg i bhfochair Chormaic mic Airt ag foghluim béas agus tréitheadh, tarla lubhraclaimhe dhó, agus níor ghabh leigheas san bhioth greim dhe. Is ann sin adubhairt Cormac ris nach raibhe leigheas i gcinneadh dhó, go ndearnadh é féin do nighe i bhfuil ríogh, agus da ndearnadh soin go madh slán ó n-a chlaimhe é. Go grod da éis sin ceileabhrais Connla do Chormac, agus triallais don Mhumhain d'fhios a bhráthar Fhiachach Muilleathain fá rí Mumhan an tan soin. Agus is é áit 'n-a raibhe Fiachaidh Muilleathan 'n-a chomhnuidhe an tráth soin i Ráith Rathfainne, ré ráidhtear


p.324

Cnoc Rathfonn aniú, i bhfochair a bhuimighe dar bh'ainm, Rathfonn; agus ar rochtain Chonnla 'n-a láthair fáiltighis roimhe. Lá n-aon iomorro go grod da éis sin éirghis Fiachaidh go líon a theaghlaigh láimh lé Siuir, agus Connla ag iomchar a shleighe ré a chois, agus téid go h-Áth Aiseal go ndeachaidh do shnámh ar an linn, agus smuainis Connla ar theagasc Cormaic. Agus leis sin téid ar bruach an phuirt go dtug sáthadh sleighe ar Fhiachaidh agus é ag snámh, gur marbhadh amhlaidh sin é. Gidheadh sul fuair sé bás do rinne anacal ar Chonnla agus do fhógair da theaghlach gan a mharbhadh, agus éagais do láthair da éis sin. Gonadh mar sin do críochnuigheadh beatha Fiachach Muilleathain.

XLV.

Adubhramar thuas do réir an tseanchusa gurab deichneabhar inghean do bhí ag Cormac. Gidheadh annso ní luaidhfeam acht dias díobh, mar atá Gráinne do ba bean d'Fhionn mac Cumhaill agus do chuaidh i n-éalódh ré Diarmaid Ó Duibhne, agus Aillbhe inghean Cormaic do ba bean 'n-a dhíaidh sin d'Fhionn.

Agus cibé adéaradh nach raibhe Fionn ná an Fian ann, ní fíor dhó é. Óir atáid againn, ré suidhiughadh na Féine do bheith ann, na trí neithe lé ndearbhthar fírinne gacha staire san mbith leath amuigh don Bhíobla, mar atá béaloideas na sean, seinscríbhne agus séadchomharthaidhe da ngoirthear i Laidin Monumenta. Óir atámaoid da chlos ó bhéal go béal go raibhe Fionn agus an Fhian ann, agus fós atáid scríbhne go foirleathan da fhaisnéis. Atáid mar an gcéadna séadchomharthaidhe ar n-a n-ainmniughadh uatha, mar atá Suidhe Finn ar Sliabh na m-Ban, ó Fhionn ua Baoiscne, agus Gleann Gharaidh i n-Uíbh Faithche, ó Gharaidh mac Mórna, agus Leabaidh Dhiarmada Uí Dhuibhne agus Ghráinne ag Poll Tighe Liabháin i n-Uíbh Fiachrach Eidhne, dá ngoirthear Dúthaigh Uí Seachnasaigh


p.326

aniú, agus mar sin do mhórán d'áitibh oile i n-Éirinn. Agus dá n-abradh aoinneach nach inchreidthe mórán dar scríobhadh ar an bh-Féin, is deimhin gurab fíor dó é, óir ní raibhe ríoghacht san bhith is nach scríobhthaidhe ré linn na Pagántachta sceoil da ngairthí fabulae. Féach Ridire na Gréine, Bevis of Hamton, Huon of Burdex, agus a samhail oile sin do scríobhadh lé linn an Chreidimh féin. Gidheadh ní fhuil críoch san bhith is nar scríobhadh staire fírinneacha inchreidthe. Mar an gcéadna, tar ceann gur scríobhadh iomad d'fhinnscéalaibh filidheachta ar Fhionn agus ar an bh-Féin, mar atá Cath Fionntrágha, Bruighean Chaorthainn agus Imtheacht an Ghiolla Dheacair agus a samhail oile sin mar chaitheamh aimsire, tairis sin, is dearbh gur scríobhadh staire fírinneacha inchreidthe orra. Agus is dearbh fós nach raibhe ainmhéid 'n-a bpearsanaibh acht mar an druing do mhair ré n-a linn féin; agus ní raibhe ionnta acht buannadha do ríoghaibh Éireann ré cosnamh agus ré caomhna na críche dhóibh, amhail bhíd caiptíne agus saighdiuiridhe ag gach rígh aniú ré cosnamh a chríche féin.

Agus is amhlaidh do bhídís an Fhian ag coinnmheadh ar fhearaibh Éireann ó Shamhain go Bealltaine, agus iad ré cosnamh córa agus ré cosc éagcóra do ríoghaibh agus do thighearnaibh Éireann; agus fós ré caomhna agus ré coimhéad chuan na críche ar fhoirneart eachtrann; agus ó Bhealltaine go Samhain ré seilg agus ré fiadhach do dhéanamh, agus ris gach feidhm oile da n-iarradh rí Éireann orra, mar atá cosc gada agus díol cána, ré cosc díbhfeargach agus gach uilc oile da mbíodh san chrích ó shoin amach; agus tuarastail chinnte da chionn soin dóibh, amhail bhíos anois ó gach rígh san Eoruip do na caiptínibh agus do na ceannaibh feadhna bhíos ag déanamh feadhma faoi féin. Fá héigean iomorro don Fhéin ó Bhealltaine go Samhain bheith taoibh ré n-a seilg agus ré n-a bhfiadhach féin mar choinnmheadh agus mar thuarastal ó


p.328

ríoghaibh Éireann, mar atá an feolmhach do bheith mar bhiadh aca, agus croicne na mbeathadhach n-allta mar thuarastal. Ní hithtí leo trá acht aonphroinn san ló go n-oidhche, agus sin um thráth nóna. Agus is é gnáthughadh do bhíodh aca gach sealg do-níthí leo ar maidin do chur timcheall meadhóin laoi leis an ngiollanraidh go tulaigh d'áirithe mar a mbídís i gcomhgar choille agus riasca, agus teinnte treathanmhóra d'adhnadh ann, agus dá chlais talmhan do dhéanamh san riasc i gcriaidh bhuidhe, agus iomad do chlochaibh eimhir do chur san teinidh, agus cuid don fheolmhach do chur ar bearaibh da bruith ris an dteinidh, agus cuid oile dhi do cheangal i ndlaoithibh seasca lé suagánaibh agus a cur da bearbhadh san chlais fá mó don dá chlais, agus bheith ag biathadh na gcloch do bhíodh san teinidh orra, go mbeantaoi fiucha minic asta go beith bearbhtha dhóibh. Agus do bhíodh do mhéid na dteinnte-se go bhfuilid a láithreacha dubhloiscthe i mórán d'áitibh i n-Éirinn aniú, agus is díobh ghairmid na criadhaireadha Fulacht Fian aniú.

Dála na Féine, an tan do chruinnighdís gus an tulaigh ar a mbíodh an teine, do nochtadh gach aon díobh é féin, agus do cheangladh a léine fá chaol a chuim, agus do ghabhdaois timcheall an dara luig do luaidheamar thuas, ag folcadh a bhfolt agus ag nighe a mball agus ag buain allais díobh; agus ann sin ag suathadh a lúthach agus a gcuisleann, go gcuirdís amhlaidh sin a dtuirse dhíobh, agus do hithtí a bproinn leo da éis sin. Agus iar gcaitheamh a bproinne dhóibh do ghabhdaois ag tógbháil a bhfianbhoth agus ag córughadh a leapthach, go gcuirdís inneall suain orra féin amhlaidh sin. Trí neithe da ndéineadh gach aon díobh leabaidh dó féin, mar atá barrghalach chrann, caonach agus úrluachair; an bharrghalach i n-íochtar ré lár, an caonach ós a chionn soin, agus an úrluachair i n-uachtar; agus is díobh so gairmthear sna seinleabhraibh trí coilceadha na Féine.

Ag so síos d'Fhionn mac Cumhaill agus cia an sliocht do Ghaedhealaibh ó dtáinig sé. Agus adeir Campianus 'n-a chroinic go n-abraid cuid do na hughdaraibh gurab d'Fhionn


p.330

mac Cumhaill do gairmthí Roanus. Gidheadh ní fíor dó sin. Bíodh a fhios agat gurab é Cumhall mac Tréanmhóir an ceathramhadh glún ó Nuadha Neacht rí Laighean fá athair dó, agus Muirn Mhunchaomh inghean Thaidhg mic Nuadhat draoi Chathaoir Mhóir fá máthair dó. Agus fá hi Almha Laighean fá fearann díleas do Thadhg mac Nuadhat, agus is da bhíthin sin do ráinig Almha Laighean d'Fhionn i gceart a mháthar. Gidheadh is é rí Laighean tug Formaoil na bhFian dó i n-Uíbh Cinnsealaigh mar a bhfuil Luimneach Laighean aniú.

Is éagcóir do-bheir Hector Boetius i Stair na h-Alban athach d'ainm ar Fhionn mac Cumhaill, agus fós is bréagach adeir go raibhe cúig cubhaid déag ar airde ann. Óir is follus a seinleabhraibh an tseanchusa nach raibhe ainmhéid ann tar a lucht chomhaimsire. Agus is follas go rabhadar drong don Fhéin ba mó ba arrachta agus ba láidre ioná é. Is uime iomorro do rinneadh Rí Féinnidh dhe ós cionn laochraidhe Éireann, do bhrígh go raibhe a athair agus a sheanathair i gceannas feadhna laochraidhe Éireann roimhe. Adhbhar oile fós fá ndearnadh Rí Féinnidh dhe, do bhrígh gur sháruigh a lucht comhaimsire i bhfios agus i bhfoghluim, i ngaois agus i ngliocas, agus fós i gcríonnacht agus i gcródhacht i gcathláithribh, ionnus gurab tríd sin do hoirneadh 'n-a Rígh Féinnidh é, agus nach ar arrachtas a chuirp ná ar mhéid a phearsan seoch cách. Is é gnáthshluagh do bhíodh ar buannacht fá Fhionn trí catha na Gnáithfhéine, agus trí mhíle san cath, an tan fá síodach fir Éireann ré chéile. Gidheadh an tan do fhásadh easaonta idir aonlucht d' uaislibh Éireann agus an t-airdrígh, nó an tan fá héigean sluagh do chur i n-Albain do neartughadh ré Dál Riada i n-aghaidh allmhurrach, do bhíodh seacht gcatha ag Fionn, ionnus go mbíodh furthainn sluagh aige ré dul d'fhurtacht Dál Riada i n-Albain agus ré h-Éirinn do choimhéad ó fhoirneart eachtrann mar an gcéadna.

Is iomdha ardthaoiseach do bhíodh fá Fhionn ar an bh-Féin,


p.332

mar atá caithmhileadh ós cionn chatha, amhail bhíos colonel ós cionn regiment, ceann feadhna céid, amhail bhíos caiptín anois, taoiseach caogaid, amhail bhíos lieutenant, agus taoiseach trí naonbhar, amhail bhíos corporal, agus taoiseach naonbhair, amhail bhíodh decurio ag an Rómhánach. Óir an tan do-níthí deich gcipe nó deich rangca don chéad, do bhíodh baránta ar gach rangc díobh, agus is de go gairthí taoiseach naonbhair. Agus an tan luaidhtear i starthaibh na h-Éireann fear comhlainn céad nó caogaid nó naonbhair nó a samhail oile sin do bheith don Fhéin, ní headh is iontuigthe asta gurab da láimh féin do mhuirfeadh céad nó caogad nó naonbhar, acht is eadh is iontuigthe as gur bharánta céad nó caogaid nó naonbhair é, agus go mbíodh ionchomhlainn go n-a bhuidhin lé n-a shamhail féin do bharánta ag a mbíodh samhail na buidhne céadna aige. Do bhíodh cheithre neithe d'fhiachaibh ar gach aon do gabhthaoi i bh-Fiannaidheacht do chómhlionadh. An céidní gan cradh do ghabháil ré mnaoi, acht a togha ar a deighbhéasaibh agus ar a tréithibh. An dara ní gan bean do shárughadh. An treas ní gan duine d'éaradh um shéad ná um biadh. An ceathramhadh ní gan aoinfhear dhíobh do theitheadh ré naonbhar laoch.

Ag so síos na coinghill oile do chuir Fionn mac Cumhaill sna grádhaibh gaisce fá héigean do gach aon do ghabháil sul do glacfaidhe i bh->Fiannaidheacht é. An céadchoinghioll: ní gabhthaoi fear san bh-Féin i mórdháil Uisnigh ná i n-Aonach Taillteann ná i bh-Feis Teamhrach, nó go dtugadh a athair agus a mháthair agus a chine agus a ghaolta slánadh uatha gan a bhás d'agradh ar neach oile go bráth, ionnus nach biadh a shúil ré duine ar bith da dhíoghail acht é féin; agus dá ndearntaoi uilc mhóra leis-sean gan a charaid d'agradh ann. An dara coinghioll: ní gabhthaoi neach san bh-Féin go beith 'n-a fhile dhó, agus go ndéineadh dá leabhar déag na filidheachta. An treas coinghioll: ní gabhthaoi fear san bh-Féin


p.334

go ndearntaoi láthair logmhór do shoicheadh ós cionn a ghlún dó, agus do cuirthí innte é, agus a sciath leis, agus fad láimhe laoich do chrann chuill 'n-a láimh; naonbhar laoch do thigheacht chuige go naoi sleaghaibh leo, agus naoi n-iomaire eatorra agus é, agus do caithtí leo a naoi sleagha i n-aoinfheacht ris, agus dá ngointí tar an scéith agus tar an gcrann gcuill é ní gabhthaoi i bh-Fiannaidheacht é. An ceathramhadh coinghioll: ní gabhthaoi fear san bh-Féin go ndearntaoi fighe fhuilt air agus go gcuirthí tré choilltibh iomdha é, go dtigdís an Fhian uile 'n-a dhiaidh ar tí a ghona, agus ní bhiadh d'aghaidh eatorra acht aonchrann, agus dá mbeirthí air do gointí é. An cúigeadh coinghioll: ní gabhthaoi fear san bh-Féin dá gcriothnuighdís a airm 'n-a láimh. An seiseadh coinghioll: ní gabhthaoi fear ionnta dá dtugadh craobh san choill dlaoi da fholt as a fhighe. An seachtmadh coinghioll, ní gabhthaoi fear ionnta dá mionuigheadh crann críon fá n-a chosaibh. An t-ochtmhadh coinghioll, ní gabhthaoi fear ionnta, muna lingeadh tar chrann budh comhard ré n-a éadan agus muna gcromadh fá chrann budh coimhíseal ré n-a ghlún, tré iomad lúith do bheith n-a chorp. An naomhadh coinghioll, ní gabhthaoi fear san bh-Féin muna dtugadh dealg as a chois lé n-a láimh gan toirmeasc a reatha uime. An deichmhadh coinghioll, ní gabhthaoi fear ionnta muna dtugadh móid don Righ Féinnidh fá bheith díleas urramach dhó.

Tarla ré linn Chormaic do bheith i bhflaitheas Éireann go dtugadar drong d'uaislibh Uladh ruaig fá imeall na h-Alban, go dtarla Ciarnait inghean ríogh Cruithneach dhóibh, go dtugadar i mbroid tar muir í. Agus mar do chualaidh Cormac tuarasgbháil a scéimhe iarrais ar chách í, agus tug leis da thigh féin í; agus do chinn sí ar mhnáibh a comhaimsire i scéimh, agus grádhuighis Cormac tríd sin í. Mar do chualaidh iomorra


p.336

Eithne Ollamhdha, inghean Dúnlaing, bean phósta Chormaic, Ciarnait do bheith aige, adubhairt nach beidís ar aon i n-aoinfheacht aige, agus fá héigean a fagháil d'Eithne, gur chuir do dhaoirse uirre naoi méich nó naoi gcearna arbhair do bhleith nó do mheilt a bróin gach laoi. Acht tairis sin, tarla Cormac i n-uaigneas di, gur toircheadh leis í, agus ar mbeith torrach di, níor fhéad bleith do dhéanamh agus téid ós iseal go Cormac agus innisis sin dó. Cuiris Cormac fios go h-Albain i gcoinne saoir do dhéanadh muileann. Tig an saor chuige agus do rinneadh an muileann lais do shaoradh Ciarnaite ar an daoirse 'n-a raibhe ag Eithne; gonadh de sin do chan an file na rainn-se síos:
    1. Ciarnait cumhal Chormaic chóir,
      Mór gcéad do bhiathadh a bróin;
      Naoi méich gach laoi lé do bhleith,
      Níor bh'obair dhuine dhéinmheich.
    2. Tarrastair uirre an ri rán,
      Iona thoigh 'n-a haonarán;
      Go rostoircheastair fo leith,
      Iar sin ro fhéimidh róibhleith.
    3. Airchisis uirre ua Cuinn,
      Tug saor muilinn tar mórthuinn;
      Céadmhuileann Chormaic mic Airt,
      Ro ba cabhair do Chiarnait.


p.338

XLVI.

Is ré linn Chormaic do mhair Fitheal, agus is é fá hairdbhreitheamh dhó; agus ar mbeith d'Fitheal ré hucht bháis d'fhagháil, do chuir fios i gcoinne a mhic da ngairthí Flaithrí, agus do ba duine glic foghlumtha an Flaithrí sin. Do fhágaibh Fitheal a bheannacht aige, agus tug do chomhairle dhó cheithre neithe do choimhéad go friochnamhach, agus go madh sochar dhó sin do dhéanámh, mar atá gan mac ríogh d'altrom ná d'oileamhain, gan rún 'n-a mbeith guais do léigean ré n-a mhnaoi, gan mac moghaidh do mhéadughadh, gan a chiste nó a stór do thabhairt i dtaiscidh da shiair. Agus i ndiaidh bháis Fhithil do mheas Flaithrí fromhadh do dhéanamh ar gach ní dhíobh soin; agus mar dhearbhadh orra glacais Flaithrí mac do Chormac mac Airt ar daltachas, agus i gcionn aimsire 'n-a dhiaidh sin beiris an leanbh fá choill leis, agus tug do mhuicidhe da mhuinntir féin do bhí i ndiamhair na coille é, agus adubhairt ris an leanbh do cheilt go maith go gcuireadh féin comhartha cinnte chuige; agus leis sin tillis don bhaile da thigh féin, agus léigis tuirse agus dobrón mór air, agus fiafruighis a bhean fáth a thuirse agus a bhróin de. Adubhairt-sean nach raibhe a bheag. Gidheadh mar do chonnairc sise an brón ar marthain aige, do ghabh go liosta ag leadrán air ag lorgaireacht adhbhair a thuirse. Adubhairt-sean da ndéineadh rún air go nochtfadh fáth a bhróin di.

Do mhionnuigh sise go gceilfeadh gach ní do nochtfadh seisean tré rún di. ‘Maseadh,’ ar seisean, ‘ tarla dhamh-sa feilbheart anabaidh do dhéanamh, mar atá mo dhalta, mac an ríogh, do mharbhadh.’ Screadais an bhean ar n-a chlos sin di, agus gairmis muinntear an tighe agus adubhairt riú an fionghalach do cheangal tré mhac an ríogh do mharbhadh; agus do-níthear amhlaidh sin leo; agus beirthear ceangailte gus an rígh é. Tarla fós do Fhlaithrí gur mhéaduigh mac reachtaire da mhuinntir féin go raibhe 'n-a dhuine shaidhbhir. Tug


p.340

mar an gcéadna go grod i ndiaidh bháis a athar cuid da ionnmhus i dtaiscidh da shiair, ionnus nach rachadh éinní do na ceithre neithibh adubhairt a athair ris gan fromhadh uaidh. Mar fuair iomorro mac an reachtaire fá dhaoirse é, agus an rí ar tí a bhásuighthe, ní raibh duine dhíobh is truime agus is déine do bhí 'n-a aghaidh ioná mac an reachtaire, i ndóigh go bhfuighbheadh féin oighreacht Fhlaithrí ré a ceannach dó féin.

Cuiris Flaithrí, ar mbheith san éigean soin dó, fios i ndáil a sheathrach aga iarraidh uirre an mhéid ionnmhusa tug i dtaiscidh dhi do chur chuige, go ndéineadh caraid dó féin timcheall an ríogh, agus mar ráinig an teachtaire í, do shéan nachar ghlac féin a shamhail sin uaidh riamh. Agus mar ráinig an scéal soin Flaithrí agus é ré hucht a bhásuighthe iarrais a léigean do láthair an ríogh go ndéineadh comhrádh rúin ris; agus ar dteacht do láthair Chormaic dhó, do innis go raibhe an mac slán, agus adubhairt é féin do chongbháil san chuibhreach i raibhe go dtigheacht da dhalta do láthair. Cuirthear fios ar cheann an mhic, agus ar dtigheacht do láthair don leanbh ón muicidhe aga raibhe i gcoimhéad aige, mar do chonnaic sé Flaithrí cuibhrighthe, goilis nó gur scaoileadh dhe. Agus ar mbeith do Flaithrí scaoilte, fiafruighis Cormac ós iseal de créad as ar fhulaing é féin do chur san ghábhadh soin. ‘Do fhromhadh na gceithre gcomhairleach tug mh' athair damh do rinneas é,’ ar Flaithrí, ‘agus fuaras ar n-a ndearbhadh gurab críonna na ceithre comhairleacha tug mh'athair dhamh. Ar dtús ní críonna do neach oileamhain mic ríogh do ghabháil ar a iocht, d'eagla faille do dhéanamh da dtiocfadh lot nó milleadh do theagmháil don dalta, agus beatha nó bás an oide do dhéanadh faill, ar chumas an rígh. An dara comhairle tug mh'athair dhamh, do réir nádúire ní bhí congbháil rúin ghuaiseachtaigh i mnaoi san bhith go coitcheann, agus uime sin ní críonna a shamhail do rún do léigean ré. An treas comhairle tug mh'athair dhamh, gan mac moghaidh nó dhuine uirísil do mhéadughadh


p.342

nó do thógbháil go hinnmhe, do bhrígh gurab gnáthach leo bheith dearmadach san chommaoin chuirthear orra, agus fós gurab olc leo fios na dearóile agus na huirísle ór fhásadar do bheith ag an druing mhéaduigheas iad. Is maith,’ ar sé, ‘an ceathramhadh comhairle tug mh'athair dhamh, gan mo stór do thabhairt dom shiair óir is eadh is dáil do na mnáibh éadáil do dhéanamh da gach ionnmhus da dtugaid a gcaraid i dtaiscidh dhóibh.’

Do horduigheadh ré linn Chormaic bheith d'fhiachaibh ar gach airdrígh da mbeith i n-Éirinn deichneabhar do bheith do shíor 'n-a fhochair gan scarthain ris do ghnáth, mar atá flaith, breitheamh, draoi, liaigh, file, seancha, oirfideach; agus triúr feadhmannach: an flaith mar ghuaillidhe don rígh, an breitheamh ré nochtadh nós agus reacht na críche do láthair an ríogh; draoi ré hiodhbarta do dhéanamh, agus ré tuar maitheasa nó uilc don chrích a los a ghaoise agus a gheintlidheachta; liaigh ré leigheas do dhéanamh don rígh agus da ríoghain agus don teaghlach ó shoin amach; file ré haoir nó ré hadhmholadh do dhéanamh da gach aon do réir a mhaitheasa nó a mhíghníomh; seancha ré coimhéad chraobh gcoibhneasa sceol agus imtheachta na n-uasal ó aimsir go haimsir; oirfideach ré seinm agus ré gabháil duan agus dréacht do láthair an ríogh; agus triúr feadhmannach ré freastal agus ré friothólamh an ríogh go n-a bhfurthainn do ronnairidhibh agus do dháileamhnaibh ré a n-ais. Do bhí an nós-so ar congbháil ó aimsir Chormaic go bás Bhriain mic Cinnéididh gan mhalairt acht amháin ó do ghabhadar ríghthe Éireann creideamh Chríost, gurab anmchara eagailse do bhíodh i n-áit an druadh ré friotal agus ré foillsiughadh reachta agus dlighthe Dé don rígh agus da theaghlach. Ag seo suidheamh an tseanchaidh ar an ní-se anuas:

    1. Deichneabhar cuibhreann an ríogh,
      Gan imreasain gan imshníomh;
      Eol damh a n-áireamh uile,
      Idir rígh is ró-dhuine.

    2. p.344

    3. Dleaghair i gcuibhreann ríogh raith,
      Breitheamh is file is flaith;
      An rí ag nach bia an tréidhe thall,
      Ní dhligh Féine a eineaclann.
    4. Anmchara ag foircheadal scéal,
      Seancha leasuigheas gach léan;
      Oirfideach ré téadaibh thall
      Dlighidh íoc is eineaclann.
    5. Liaigh an ceathramhadh duine
      D'fhios ghalair gach aoin uile;
      Triar friothólmha mbuidhneadh mbann
      Sloinnfead do shluaghaibh Éireann.
    6. An rí ag nach béid sin uile
      Ní dhligh i Réim Ríoghruidhe;
      I dtigh Teamhra ní bhia a sheal,
      An rí ag nach bia an deichneabhar.

Do bhí d'fheabhas ghníomh bhreath agus reachta Chormaic go dtug Dia solus an chreidimh dó seacht mbliadhna ré mbás. Agus uime sin do dhiúlt adhradh do láimhdhéibh, agus do ghabh ré a ais cádhas agus onóir do thabhairt don fhír-Dhia, ionnus gurab é an treas fear do chreid i n-Éirinn é sul táinig Pádraig: Conchubhar mac Neasa an céadfhear do ghabh creidheamh ar n-a chlos ó Bhacrach draoi go gcéasfaidhe Críost leis an gcine Iúdaidhe, Morann mac Maoin an dara fear, agus Cormac mac Airt an treas duine. Is i d-Teamhraigh do chleachtadh Cormac áitiughadh ar lorg na ríogh roimhe nó gur milleadh a rosc lé h-Aonghus Gaoibuaibhtheach, amhail adubhramar thuas; agus ó shin amach i n-Achaill i dtigh Cleitigh agus i g-Ceanannus do bhíodh. Óir níor mhaise agus níor shonas lé fearaibh Éireann rí go n-ainimh d'áitiughadh i d-Teamhair; agus uime sin do rad Cormac an ríghe da mhac .i. Cairbre Litfeachair, agus do léig Teamhair dó, agus do chuaidh féin i dtigh Cleitigh agus i n-Achaill i bhfochair Theamhrach.


p.346

Gonadh ionnta soin do rinne na Teagaisc Ríogh ag múnadh mar budh dual do rígh bheith, mar adubhramar thuas, agus cionnus do smachtfadh na tuatha 'n-a ndligheadhaibh. Agus ón tráth fár thréig Cormac an ríghe níor chreid acht don aoin-Dia neamhdha.

Lá da raibh Cormac i dtigh Cleitigh do bhádar na draoithe 'n-a fhiadhnaise ag adhradh an laoigh órdha, agus cách da adhradh ar lorg na ndruadh. Do fhiafruigh Maoilgheann draoi do Chormac créad as nach adhradh an laogh órdha agus na dée mar chách. ‘Ní dhéan’ ar Cormac ‘adhradh don cheap do róine mo cheard féin, agus do b'fhearr an duine do rinne é d'adhradh, óir is uaisle é ioná an ceap.’ Greasais Maoilgheann draoi an laogh órdha go ro ling 'n-a bhfiadhnaise uile. ‘An bhfaice súd a Chormaic?’ ar Maoilgheann . ‘Cia do-chím,’ ar Cormac, ‘ní dhéan adhradh acht do Dhia nimhe agus talmhan agus ifrinn.’

Do bearbhadh a chuid don rígh iar soin agus do ghabh ag ithe míre do bhradán on m-Boinn. Leis sin tángadar na siabhra iar n-a ngreasacht do Mhaoilgeann draoi agus marbhthar an rí leo. Fuireann oile adeir gur cnáimh bradáin do lean da bhrághaid agus do thacht é, óir is ag ithe éisc do bhí an uair do thachtsad na siabhra nó na deamhain aerdha é.

Iar dteacht d'airgheanaibh báis i ndáil an ríogh adubhairt ré n-a aos gráidh gan a chorp d adhnacal san Bhrugh mar a rabhadar ríoghraidh Theamhrach roimhe sin. Ar mbeith iomorro do chách ag breith a chuirp d'adhnacal don Bhrugh cuirid na siabhra i n-abhainn go dtuile mhóir trí huaire rompa é, óir níor bh'áil leo a chorp do léigean i reilg iodhal tré chreideamh don fhir-Dia dhó. Agus an ceathramhadh feacht rugadar lucht a iomchair san abhainn é, agus bearar uatha an corp ré sruth na Bóinne go ráinig Ros na Ríogh agus scarthar an corp ris


p.348

an bhfuad nó ris an gcróchar, gonadh de sin atá Áth Fuaid ar Bóinn. Do caoineadh ann sin é agus do rinneadh a uaigh agus do hadhnaiceadh ag Ros na Ríogh é. Táinig Colum Cille aimsear imchian da éis sin gus an ionadh soin, go bhfuair ceann an ríogh Cormaic ann, agus do hadhnaiceadh leis é. Anais Colum Cille san áit chéadna go ndubhairt tríochad aifreann ós a chionn, go bhfuil eaglais aniú san áit sin.

Ó tharla dhúinn labhairt ar na draoithibh annso, measaim gurab oircheas dúinn labhairt ar chuid da ndálaibh agus go háirithe ar a n-iodhbartaibh agus ar a ngeasaibh mar bhus follus i n-ar ndiaidh. Atáid iomorro ré a bhfaicsin i n-Éirinn aniú i n-áitibh iomdha 'n-a séadchomharthaidhibh ó aimsir na Págántachta iomad de leacaibh ró-leathna agus galláin chloch ag a n-iomchar, agus is díobh ghairmthear 'sna seinleabhraibh altóire iodhluidhe, agus leapthacha na Féine ghaireas an pobal coitchiann díobh, do bhrígh nach feas dóibh créad fár horduigheadh iad. Is ar na haltóiribh-se do cleachtaoi i n-allód leis na draoithibh a n-iodhbarta do dhéanamh maille ré marbhadh a mbocán a dtarbh agus a reitheadh, agus na draoithe féin do thigheacht ar a nglúnaibh fá shileadh fhola na hiodhbarta da nglanadh féin ó shalachar a gcean, amhail do-níodh an t-ardshagart i measc an chinidh Iúdaidhe an tan théidheadh fá dhroichead na hiodhbarta do léigean fhola na hiodhbarta do rith air féin. Gonadh de sin do gairthí Pontifex .i. droicheadóir dhe.

Dála na ndruadh is é feidhm do-nídís do sheicheadhaibh na dtarbh n-iodhbarta a gcoimhéad ré hucht bheith ag déanamh conjuration nó ag cur na ndeamhan fá gheasaibh, agus is iomdha céim ar a gcuirdís geasa orra, mar atá silleadh ar a scáile féin i n-uisce, nó ré hamharc ar néallaibh nimhe, nó ré foghar gaoithe nó glór éan do chlos. Gidheadh an tan do cheileadh gach áisig díobh sin orra, agur fá héigean dóibh a ndícheall do dhéanamh, is eadh do-nídís cruinnchliatha caorthainn do dhéanamh agus seicheadha na dtarbh n-iodhbarta do leathadh


p.350

orra agus an taobh do bhíodh ris an bhfeoil do chur i n-uachtar díobh, agus dul mar sin i muinighin a ngeasa do thoghairm na ndeamhan do bhuain scéal díobh, amhail do-ní an togharmach san chiorcaill aniú; gonadh de sin do lean an sean-fhocal ó shoin adeir go dtéid neach ar a chliathaibh fis an tan do-ní dícheall ar scéala d'fhagháil.

Dá phríomh-roilig iomorro do bhíodh i n-Éirinn i n-allód i n-aimsir na Págánachta, 'n-a gcuirthí urmhór ríogh na h-Éireann, mar atá Brugh na Bóinne agus Roilig na Ríogh láimh ré Cruachain. Is follus gur bh' ionadh adhnaicthe do ríoghaibh Teamhrach Brugh na Bóinne as an seanchus thuas, agus is dearbh gur bh'ionadh coitcheann adhnaicthe do ríoghaibh Éireann Roilig na Ríogh i g-Cruachain do réir Thorna Éigeas san laoidh-se síos:

    1. Atá fút-sa rí fionn Fáil,
      Dáthí mac Fiachrach fear gráidh;
      A Chruacha ro cheilis sain
      ar Ghallaibh ar Ghaedhealaibh.
    2. Atá fút Dúnghalach dian
      Tug na géill tar muir aniar;
      Atáid fút, foillsig an dath,
      Conn Tuathal agus Tomaltach.
    3. Trí mic Eochach Feidhligh finn,
      Atáid fád mhúr mar mhaoidhim;
      Atá Eochaidh Aireamh faon,
      Ar n-a mharbhadh do mhor-Mhaol.
    4. Atá Eochaidh Feidhleach flaith,
      Fút agus Deirbhrí deaghmhaith;
      Agus Clothra, ní céim asc,
      Agus Meadhbh agus Murasc.
    5. Éire Fódla agus Banbha,
      Trí hógmhná áille amhra,
      Atáid i g-Cruachain na gclann,
      Triar ban do Thuaith Dé Danann.

    6. p.352

    7. Trí mic Cearmada a Síth Truim,
      Agus Lughaidh a Liatdruim;
      Clann Aodha mic an Daghdha,
      Agus Midhir mórthalma.
    8. Atáid fád líg 'n-a luighe,
      Cobhthach Caol is Ughuine;
      Agus Badhbhcha, réim go rath,
      agus Ollamh ard uallach.
    9. Atá.

Do ghabh Eochaidh Gunnat mac Féigh mic Iomchadha mic Breasail mic Síorchadha mic Fiatach Finn ó ráidtear Dál bhFiatach mic Dlúthaigh mic Deitsin mic Eochach mic Sin mic Roisin mic Triuin mic Roithriuin mic Airndil mic Maine mic Forga mic Fearadhaigh mic Oiliolla Éarann mic Fiachach Fir Mara mic Aonghusa Tuirbhigh Teamhrach do shiol Éireamhóin ríoghacht Éireann aoin bhliadhain amháin, gur thuit lé Lughna Feirtre.

XLVII.

Do ghabh Cairbre Lithfeachair mac Cormaic mic Airt Aoinfhir mic Cuinn Chéadchathaigh mic Feidhlimidh Reachtmhair mic Tuathail Teachtmhair mic Fiachach Fionnoluidh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna ar fhichid, agus is uime ghairthear Cairbre Lithfeachair dhe, do bhrígh gurab láimh ré Lithfe i Laighnibh do hoileadh é. Agus Eithne Ollamhdha inghean Dúnlaing mic Éanna Niadh fá máthair dhó; agus is lé Simeon mac Cirb d'Fhorthuathaibh Laighean do marbhadh Cairbre i g-Cath Gabhra. Agus is é adhbhar fár cuireadh Cath Gabhra, Samhaoir inghean Fhinn mic Cumhaill fá bean do Cormac Cas mac Oiliolla Óluim, agus fá hí máthair Thinne agus Conla agus Mhogha Corb í, agus is trés an ngaol soin do chonghaibh Mogh Corb bráthair a mháthar .i. Oisín mac Finn agus Clanna Baoiscne tar sárughadh Cairbre Lithfeachair agus Aodha Caoimh mic Garaidh Ghlúnduibh do chlannaibh Mórna, agus is ag clannaibh Mórna do bhí buannacht Éireann an tráth soin. Agus do bhádar feadh seacht mbliadhan i n-easaonta ré Fionn agus ré clannaibh Baoiscne; gonadh uime sin do ghríosadar clann Gharuidh Ghlúnduibh Cairbre Lithfeachair agus cúigeadhaigh Éireann mar aon ris d'aithríoghadh Mogha Corb, i ndóigh go dtiocfadh de sin clanna Baoiscne d'ionnarbadh, gonadh de sin táinig tabhairt Catha Ghabhra.

Do chuaidh an Mogh Corb-so lucht 300 long go críoch Lochlonn mar aon ré dá bhráthair a mháthar (clann do rígh Lochlonn iad) do bhuain ceannais críche Lochlonn amach dóibh don rígh do bhí ar Lochlonnaibh dar bh'ainm Iarus mac Iarnmhóir, gur bhris cath ar an rígh, gur marbhadh leis é go n-a cheithre


p.356

macaibh agus go n-a ocht mbráithribh agus go n-urmhór uaisle Lochlonn agus trí mhíle mar aon riú, gur fhágaibh sealbh críche Lochlonn ag dhá bráthair a máthar.

Do ghabh Fothaidh Airgtheach agus Fothaidh Cairptheach dá mhac Mic Con mic Macniadh mic Luighdheach mic Dáire mic Fir Uillne do shliocht Luighdheach mic Íotha ríoghacht Éireann. Aoin bhliadhain dóibh araon i gcomhfhlaitheas; gur thuit Fothaidh CairptheachFothaidh Airgtheach, agus do thuit Fothaidh Airgtheach leis an bh-Féin i g-Cath Ollarbha.

Do ghabh Fiachaidh Sraibhthine mac Cairbre Lithfeachair mic Cormaic mic Airt Aoinfhir mic Coinn Chéadchathaigh do shíol Éireamhóin ríogacht Éireann trí bliadna déag ar fhichid gur thuit leis na trí Collaibh i g-Cath Dubhchumair. Aoife inghean ríogh Gallghaedheal bean Fhiachach Sraibhthine máthair Mhuireadhaigh Thírigh; agus is uime do gairthí Fiachaidh Sraibhthine dhe do bhrígh gurab i n-Dún Sraibhthine i g-Connachtaibh do hoileadh é. Ionnus iomorro gurab móide do tuigfidhe an ní-se cuirfeam síos annso ó Psaltair Chaisil adhbhar Catha Dubhchumair agus seanchus ghaoil na g-CollaFiachaidh Sraibhthine.

Ag Cairbre Lithfeachair trá scaraid Oirghialla .i. clannana g-Collaclannaibh Néill agus ré Connachtaibh. Fiachaidh Sraibhthine iomorro mac Cairbre Lithfeachair, is é seanathair Eochach Muighmheadhóin mic Muireadhaigh Thírigh mic Fiachach Sraibhthine é, agus is ón Muireadhach soin atáid clanna Néill agus fir Chonnacht. Eochaidh Doimhléan iomorro mac Cairbre Lithfeachair dearbhráthair d'Fhiachaidh Sraibhthine; agus do bhádar triar mac ag an Eochaidh sin .i. na trí Colla agus is uatha atá Uí Mac Uais, Uí Criomhthainn, agus Modhornaigh. Fá


p.358

hiad anmanna dísle na dtrí g-Colla-so Cairioll Muireadhach agus Aodh. Ag so síos deismireacht an tseanchaidh air sin:
    1. Trí mic Eachach, ard a mblaidh,
      Na trí Colla adchualmair;
      Colla Meann Colla fo Chrí,
      Is Colla Uais an t-airdrí.
    2. Is eol dam anmanna an trír,
      Go ro mharbhsad an t-airdrígh
      I san tír threabharghlain thall,
      Aodh Muireadhach is Caireall.
    3. Cairioll Colla Uais an rí,
      Muireadhach, Colla fo Chrí;
      Aodh, Colla Meann, mór a bhlaidh,
      Tréan ós gach teann an triar sain.

Fá hí Aileach inghean Udhaire rí Alban bean Eochach Doimhléin máthair na dtrí g-Colla. Is ar Fhiachaidh Sraibhthine do rónsad na trí Colla fionghail, da dtáinig flaitheas Éireann do scarad riú féin. Ag so cheana fáth na fionghaile sin. Ar mbeith trá d'Fhiachaidh 'n-a rígh Éireann tarla mac maith aige .i. Muireadhach Tíreach; agus is é fá tuairgneach catha ag a athair, óir ní léigthí an rí féin i gcath. Téid Muireadhach aimsear d'áirithe go sluaghaibh leis don Mhumhain, agus tug géill agus airgne leis. Tarla Fiachaidh Sraibhthine i n-Dubhchumair láimh ré Tailltin andeas agus sluagh aige ann. Sluagh oile lé triar mac a dhearbhráthar .i. na trí Colla agus iad ag congnamh lé Fiachaidh Sraibhthine i n-Dubhchumair láimh ré Tailltin. Mar do chualadar áitheas d'éirghe do Muireadhach san Mhumhain, adeireadh gach aon i gcoithchinne gurab é adhbhar ríogh Éireann é. ‘Créad do dhéanam’ ar na Colla raibhe Muireadhach d'éis Fiachaidh 'n-a rígh Éireann?.’ ‘Is eadh is maith dhúinn do dhéanamh’ ar siad ‘cath do thabhairt don tseinrígh agus an tan mhuirbhfeam é féin go n-a shluagh ainnséin rachaidh ar a mhac againn an


p.360

tan tiocfas 'n-ar n-aghaidh.’ Is amhlaidh do bhí Fiachaidh an tráth soin agus draoi 'n-a fhochair dar bh'ainm Dubhchumair agus is eadh adubhairt: ‘a rí,’ ar sé, ‘dá ndeachadh agat ar na Collaibh agus a marbhadh ní bhia rí dot chloinn tar t'éis ar Éirinn go bráth, agus madh iad-san bhéaras buaidh agus mhuirbhfeas tú, ní bhia rí ar Éirinn da gcloinn go bráth.’ ‘Maseadh,’ ar an rí, ‘is fearr liom-sa mé féin do thuitim ris na Collaibh agus an ríoghacht do rochtain dom shliocht im dhiaidh ioná mise do mharbhadh na g-Colla agus ríoghacht Éireann do rochtain da sliocht dia n-éis.’ Agus leis sin cuirid an dá shluagh inneall catha orra féin agus lingid ar a chéile do gach leith; agus bristear d'Fhiachaidh Sraibhthine agus marbhthar san chath soin é, amhail do thairrngir Dubhchumair dó.

Do ghabh Colla Uais mac Eochach Doimhléin mic Cairbre Lithfeachair mic Cormaic mic Airt Aoinfhir mic Cuinn Chéadchathaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna, gur hionnarbadh lé Muireadhach Tíreach mac Fiachach Sraibhthine é féin go n-a bhráithribh i n-Albain, mar a bhfuaradar congbháil bhuannachta ó n-a mbráithribh. Óir fá hí Aileach inghean UdhaireAlban bean Eochach Doimhléin á máthair do na trí Collaibh. Is uime ghairthear Colla Uais do Chairioll ar a uaisle seoch na Collaibh oile, do bhrígh gur ghabh seisean ríoghacht Éireann, agus nar ghabhadar cách.

Do ghabh Muireadhach Tíreach mac Fiachach Sraibhthine mic Cairbre Lithfheachair mic Cormaic mac Airt Aoinfhir mic Cuinn Céadchathaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna déag ar fhichid, gur thuit lé Caolbhach mac Cruinn Bhadhraoi. Muireann inghean Fhiachach ríogh Chinéil Eoghain bean Mhuireadhaigh Thírigh máthair Eochach Muighmheadhóin. Dála na g-Colla ionnarbthar lé Muireadhach i n-Albain iad, amhail adubhramar; agus trí céad líon a sluagh, agus tug rí Alban cion mór agus buannacht dóibh ar a gcródhacht féin;


p.362

agus do bhádar trí bliadhna ann. Triallaid as sin go h-Éirinn .i. Colla Meann agus Colla dá Chríoch agus Colla Uais , i ndóigh go ndiongnadh Muireadhach Tíreach fionghail orra, agus go dtiocfadh de sin flaitheas Éireann do rochtain a gcloinne do bhíthin na fionghaile sin; agus ní thugadar do bhuidhin leo ó Albain acht naonbhar laoch leis gach n-aon díobh, agus ní dhearnadar fos ná comhnuidhe go rochtain Teamhrach dóibh do láthair an ríogh Mhuireadhaigh Thírigh. ‘An bhfuilid scéala agaibh-se dhúinn, a bhráithre?’ ar an rí. ‘Ní fhuil scéal againn’ ar siad ‘budh truaighe dhuit-se ioná an gníomh do rónamar féin, mar atá th'athair-se do mharbhadh linn.’ ‘Atá an scéal soin againn féin’ ar Muireadhach ‘agus is cuma dhaoibh-se óir ní díoghaltar oraibh é; acht an míorath tarla dhaoibh ar a shon ní scarfaidh ribh.’ ‘Is oirbhire drochlaoich sin,’ ar na Colla. ‘Ná bíodh doilgheas oraibh-se, atá fáilte romhaibh,’ ar sé. Tugadar seal fada mar sin i gcáirdeas mhór agus is iad na Colla fá tuairgnigh chatha ag an rígh.

Adubhairt an rí riú gur mhithid dóibh fearann do dhéanamh da sliocht. ‘Cia an tír n-ar mhaith leat-sa sinn do dhéanamh fearainn cloidhimh?’—ní rabhadar óig do b'urramhanta ioná iad 'n-a n-aimsir féin i n-Éirinn. ‘Éirghidh ar Ulltaibh,’ ar sé. ‘Óir atá fíor gcatha agaibh chuca do bhrígh gur loisc giolla ríogh Uladh féasóg nó folt Chormaic mic Airt lé coinnill i Maigh Breagh. Ar mbeith iomorro do Chormac 'n-a rígh Éireann táinig neart Uladh go mór 'n-a aghaidh gur hionnarbadh leo i g-Connachtaibh é, iar mbreith a ghiall; agus da éis sin cheangladar síoth ré Cormac agus ollmhuighid fleadh mhór dó i dtuaisceart Mhaighe Breagh. Agus is ann do loisceadh folt Chormaic lé giolla ríogh Uladh; agus atá sin gan díoghail fós.’

Leis sin tug an rí Muireadhach sluagh líonmhar dhóibh. Triallaid na Colla as sin i g-Cúigeadh Chonnacht agus


p.364

gabhaid fir Chonnacht ar daltachas buannachta iad. Triallaid iar sin fir Chonnacht leo go líon seacht gcath go rángadar Carn Achuidh Leithdheirg i bh-Fearnmhaigh. Fearaid seacht gcatha ón gcnoc soin ar Ulltaibh .i. cath gach aon lá go ceann seachtmhaine. Sé catha dhíobh ó Chonnachtaibh agus an seachtmhadh cath ó na Collaibh, mar ar marbhadh Fearghus Fogha rí Eamhna, agus mar ar briseadh d'Ulltaibh go raibhe ruaig orra ó Carn Achuidh Leithdheirg go Gleann Righe; agus iar dtabhairt áir mhóir orra tillid na Colla d'ionnsaighe na h-Eamhna gur hairgeadh agus gur loisceadh leo í, ionnus go bhfuil ó shoin gan rígh da háitiughadh. Beanaid trá an tan soin na Colla na críocha-so síos da n-aimhdheoin d'Ulltachaibh, mar atá Modharnuigh Uí Chriomhthainn agus Uí Mac Uais. Do ghabh Colla Meann Modharnuigh agus Colla dá Chríoch Uí Chriomhthainn agus Colla Uais Uí Mac Uais. Agus is lé Caolbhaidh mac Cruinn Bhadhraoi do thuit Muireadhach Tíreach.

Do ghabh Caolbhaidh mac Cruinn Bhadhraoi mac Eochach Cobha mic Luighdheach mic Rossa mic Iomchadha mic Feidhlimidh mic Cais mic Fiachach Aruidhe mic Aonghusa Gaibhnionn mic Fearghusa Foghlais mic Tiobraide Thírigh mic Breasail mic Feirb mic Máil mic Rochruidhe mic Cathbhaidh mic Giallchadha mic Cunnchadha mic Fionnchadha mic Muireadhaigh mic Fiachach Fionnamhnus mic Iriail Ghlúnmhair mic Conaill Chearnaigh do shliocht Ír mic Míleadh ríoghacht Éireann aoin bhliadhain amháin. Inneacht inghean Luighdheach fá máthair do Chaolbhaidh mac Cruinn Bhadhraoi; agus is lé h-Eochaidh Muighmheadhón do marbhadh é.

Do ghabh Eochaidh Muighmheadhon mac Muireadhaigh Thírigh mic Fiachach Sraibhthine mic Cairbre Lithfeachair mic Cormaic Ulfhada mic Airt Aoinfhir mic Cuinn Chéadchathaigh ríoghacht


p.366

Éireann seacht mbliadhna. Moingfhionn inghean Fhiodhaigh bean Eochach Muighmheadhóin máthair Bhriain agus Fiachach, Fearghuis agus Oiliolla. Cairrionn Chasdubh iomorro inghean ríogh Breatan bean oile d'Eochaidh máthair Néill Naoighiallaigh. Agus is uime do gairthí Eochaidh Muighmheadhón de tar ceann go raibhe a cheann agus a bhruinne cosmhail ris an rígh, maseadh fá cosmhail a mheadhón ré moghaidh da ngairthí Mionghadhach; gonadh aire sin do gairthí Muighmheadhón de.

Is ar Eochaidh Muighmheadhón tugadh Cath Cruacháin Claonta lé h-Éanna Cinnsealach rí Laighean gur gabhadh ann Céadnathach file Eochach Muighmheadhóin. Agus mar ráinig Éanna do láthair, fiafruighis da mhuinntir créad as a ndearnadar anacal ar an draoi. ‘An tulach-so ar a bhfuilim,’ ar an draoi, ‘ní bhrisfeá-sa aiste go bráth dá madh beo mé.’ Leis sin tug Éanna sáthadh sleighe tríd; agus ré sonnadh na sleighe trés an draoi do mheabhuidh gean gáire ar Éanna. ‘Uch,’ ar an draoi, ‘is salach an gean soin, agus budh é bhus sloinneadh dod shliocht id dhiaidh go bráth,’ gonadh uime sin ghairthear Uí Cinnsealaigh don chine sin. Do ba neartmhar Éanna Cinnsealach 'n-a aimsir féin, amhail tuigthear as an duain do rinne Dubhthach mac Uí Lughair ardollamh Éireann ré linn Phádraig do theacht do shíoladh an chreidimh i n-Éirinn. Cath tugadh lé Laighnibh, is tosach don laoidh sin; agus ní chuireabh annso acht an dá rann-so dhi as a dtuigfidhear go raibhe Éanna neartmhar 'n-a aimsir féin. Ag so na roinn:

    1. Cáin tugadh do Éanna
      A Leith Cuinn na gcuire;
      Screaball gacha toighe
      Do fhionndruine uile.
    2. Cáin tugadh do Éanna
      A Mumhain fri greasa;
      Uinge d'ór gach leasa,
      San bliadain ba neasa.


p.368

Agus do réir Psaltrach Caisil do bhris an t-Éanna-so trí catha déag ar chlannaibh Cuinn.

Do ghabh Criomhthann mac Fiodhaigh mic Dáire Chearb mic Oiliolla Flann Big mic Fiachach Muilleathain mic Eoghain Mhóir mic Oiliolla Óluim do shíol Éibhir ríoghacht Éireann seacht mbliadhna déag. Fidheang inghean ríogh Connacht fá bean dó. Is é an Criomhthann-so do ghabh neart agus treise i n-Albain i m-Breatain agus san bh-Fraingc, amhail adeir an seancha san rann-so síos:

    1. Criomhthann mac Fiodhaigh fuair teann
      Ar iaith Alban is Éireann;
      Fuair da réir tar glasmhuir ghloin,
      Sacsain féin agus Frangtoigh.

Is é Criomhthann mac Fiodhaigh iomorro tug ríghe Leithe MoghaMumhan da dhalta .i. do Chonall Eachluaith mac Luighdheach Láimhdheirg agus do b'olc lé cloinn Fhiachach Muilleathain an ní sin, agus adubhradar nar mhaith an bráithreas do Chonall sin do ghlachadh agus adhbhar deighríogh do chlannaibh Fiachach an tan soin .i. Corc mac Luighdheach; agus is é breitheamhnas do rónsad daoine foghlumtha na Mumhan eatorra an tráth soin ríoghacht Mhumhan do bheith ar dtús ag Corc mac Luighdheach, óir is é fá sine ann, agus ag cloinn Chormaic Chais fá dheireadh. Tugadar clann Fhiachach Muilleathain cuir agus teannta uatha um ríghe Mumhan tar éis Chuirc do léigean do Chonall Eachluaith, nó da mhac muna maireadh Conall féin, amhail do orduigh Oilill Ólom a beith gach ré nglún ag an dá shliocht soin .i. sliocht Fhiachach Muilleathain agus sliocht Chormaic Cais. Is ar an gconnradh soin trá do léig Conall Eachluaith ríghe Mumhando Chorc mac Luighdheach, agus iar n-éag do Chorc do ghabh Conall


p.370

Eachluaith ríghe Mumhan; agus tug Criomhthann mac Fiodhaigh braighde fhear n-Éireann agus Alban, Breatan agus na Fraingce i láimh Chonaill Eachluaith. Gonadh uime sin do rinne Cormac mac Cuileannáin na rainn-se romhainn síos:
    1. Cáin Éireann do ghabh Eachluaith,
      Iar g-Criomhthann, fá cáin a n-all;
      Acht nach deachaidh tar muir Manann,
      Riamh ní rosgabh rí ba fearr.
    2. A dtug Criomhthann mór mac Fiodhaigh
      Do ghiallaibh lais tar muir láin,
      Do rad i láimh churaidh chleathruaidh,
      Chonaill oirdheirc Eachluaith áin.
    3. Luidh Conall Eachluaith ar eachtra
      I ngach crích iar g-Criomhthann Cas;
      Go Dún Liamhna laoch fá hamhra,
      I n-ar marbhadh madhma mas.
    4. Leis Fearta Conaill i bh-Feimhion
      Druim Chormaic Áine Dún Gair;
      Caiseal Coincheann Ráith lonn Leamhna
      Fochair Mhaigh Dún Cearmna cain.
    5. c.

Moingfhionn inghean Fhiodhaigh deirbhshiúr Chriomhthainn féin thug deoch neimhe dhó i n-Inis Dornghlais ar Muaidh i ndóigh na ríoghachta do rochtain da muirnín mic .i. Brian mac Eachach Muighmheadhóin; agus fuair Criomhthann mac Fiodhaigh bás do neimh na dighe sin ar Sliabh Uidhe an Ríogh don taoibh thuaidh do Luimneach, agus ba marbh Moingfhionn féin do neimh na dighe sin i n-Inis Dornghlais ar Muaidh, ar bhfromhadh na neimhe dhi do ghríosadh a dearbhráthar da h-ól.


p.372

XLVIII.

Do ghabh Niall Naoighiallach mac Eachach Muighmheadhóin mic Muireadhaigh Thírigh mic Fiachach Sraibhthine mic Cairbre Lithfeachair mic Cormaic Ulfhada mic Airt Aoinfhir mic Cuinn Chéadchathaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna fichead. Cairionn Chasdubh inghean ríogh Breatan fá máthair do Niall. Inne inghean Luighdheach bean Néill máthair Fhiachach. Ríoghnach bean oile do Niall lé rugadh seacht mic dó, mar atá Laoghaire agus Éanna, Maine, Eoghan, dá Chonall agus Cairbre, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Faoilidh do bhí Ríoghnach réil
      Iar mbreith Laoghaire mic Néill,
      Éanna Maine monar nglé,
      Eoghan, dá Chonall, Cairbre.

Is é an Niall-so do chuaidh go sluagh líonmhar maille ris do neartughadh agus do phréamhughadh Dál Riada is chinidh Scuit i n-Albain do bhí fán am soin ag gabháil neirt ar Cruithneachaibh da ngairthear Picti, agus is é céad duine tug Scotia d'ainm ar Albain é, ar impidhe Dhál Riada agus chinidh Scuit, ar choinghioll go madh Scotia MinorScotia ba lugha do-bhéarthaoi uirre, agus Scotia Maior .i. Scotia is mó do gairfidhe d'Éirinn. Agus is tré bháidh ré Scota inghean Pharao Nectonibus fá bean do Ghalamh da ngairthí Mílidh Easpáine, ór fhásadar féin, rugadar Dál Riada do rogha Scotia do thabhairt ar Albain seoch Hibernia do thabhairt uirre.

Atá Camden aga rádh n-a chroinic ar Breatain gurab Scotia Bheag ainm na h-Alban agus Scotia Mhór ainm na h-Éireann, agus adeir nach faghthar scríbhne da fhaisnéis go dtugthaoi Scuit ar Albanachaibh go haimsir an impir


p.374

Chonstaintin Mhóir. Is é ainm fós ghairmeas Camden d'Éireannchaibh Scotorum Attavi .i. Seanaithreacha na Scot, da chur i gcéill gurab ó Éireannchaibh tángadar cine Scuit na h-Alban. Ag so fós mar adeir ar an ní gcéadna: On Spáinn, (ar sé) tángadar Scuit i n-Éirinn san cheathramhadh aos. {Scoti ex Hispania in Hiberniam quarta aetate venerunt.}’’

Adeir fós Nennius , ughdar Breathnach, do réir Chamden, gurab san cheathramhadh aos don domhan do ghabhadar na Scitae .i. cine Scuit sealbh Éireann. Is follus fós a hannálaibh Éireann gurab Alba fá hainm don chrích sin go haimsir Néill Naoighiallaigh, agus mar fuaradar Dál Riada Scotia do thabhairt ar Albain do leanadar féin agus a sliocht di. Roimhe sin iomorro AlbaAlbania fá hainm dhi ó Albanactus an treas mac do Bhrutus, óir is i Alba do ráinig mar mhír ronna dó ó n-a athair. Triúr mac iomorro do bhí ag Brutus, do réir Monomotensis, mar atá Laegrus Camber agus Albanactus; agus do roinn Brutus oiléan na Breatan Móire eatorra, agus tug do Laegrus Laegria atá ar n-a sloinneadh uaidh féin, agus is di ghairmthear aniú Anglia; tug do Chamber Cambria da ngairthear Breatain aniú; agus an treas mír do Albanactus ó dtugthar Albania ar Albain.

Téid Niall da éis sin ó Albaingo Laegria líon a shluagh agus do rinne foslongphort innte; agus cuiris cabhlach go Breatain na Fraingce da ngoirthear Armorica d'argain na críche, go dtugadar dá chéad braighde do leanbhaibh uaisle leo go h-Éirinn, agus is ann san bhroid soin tugadar Pádraig leo i n-aois a shé mbliadhan ndéag, agus dá shiair dó, mar atá Lupida agus Darerca agus iomad do bhraighdibh oile ar cheana.

Is iomdha ughdar ag a shuidhiughadh gur Scotia fá hainm d'Éirinn agus gurab d'Éireannchaibh do gairthí cine Scuit. Ag so mar adeir Ionas abb ag labhairt ar Colum Chille, san dara caibidil. Colmán, (ar sé), ré ráidhtear Colum, i


p.376

n-Éirinn rugadh é mar a n-áitighid cine Scuít. {Columbanus qui et Columba vocatur in Hibernia ortus est; eam Scotorum gens incoluit.}’’

Atá fós Beda san chéadchaibidil don chéidleabhar do Stair na Sacsan aga rádh gurab í Éire dúthaigh dhílis na Scot. Ag so mar adeir: Is í Éire dúthaigh dhíleas na Scot. {Hibernia propria Scotorum patria est.}’’

Adeir an t-ughdar céadna ag scríobhadh ar na naomhaibh ní thig leis an ní gcéadna. Ag so mar adeir: A h-Éirinn oiléan na Scot, (ar sé), táinig Kilianus naomhtha agus a dhá chomhthach. {Sanctus Kilianus et duo socii eius ab Hibernia Scotorum insula venerunt.}’’

As so is iontuigthe go dtugthaoi cine Scuit ar Éireannchaibh ré linn Beda do mhair i gcionn 700 bliadhan d'éis Chríost. Tig fós Orosius do mhair don leith istigh do 400 bliadhan do Chríost leis an ní gcéadna. Ag so mar adeir san dara caibidil don chéadleabhar: Is iad cineadha Scot áitigheas Éire. {Hibernia a Scotorum gentibus colitur.}’’

Agus an chríoch-so ré ráidhtear Éire is follus go coithcheann go dtugthaoi leis na hughdaraibh Scotia uirre. Ag so mar adeir Serarius ag scríobhadh ar Kilianus naomhtha: Kilian naomhtha do chine Scot &c. {Beatus Kilianus Scotorum genere et reliqua.}’’

Agus adeir go grod da éis sin na briathra so: Scotia quae et Hibernia dicitur.’’

As so is iontuigthe gurab ainm d'Éirinn do shíor Scotia amhail is eadh Hibernia. Tuigthear fírinne na neithe sin a briathraibh Capgrauius ag scríobhadh ar Cholum naomhtha. Ag so mar adeir: Do gairthí i n-allód Scotia d'Éirinn ó bhfuil cine Scot atá ag áitiughadh na h-Alban is foigse don Bhreatain is mó, agus gairmthear den Albain sin Scotia anois go teagmhaiseach ó Éirinn ó bhfuil a mbunadhas agus a ndáil. {Hibernia enim antiquitus Scotia dicta est, de qua gens Scotorum Albaniam Britanniae maiori proximam quae ab eventu modo Scotia dicitur inhabitans, originem duxit et progressum habuit.}’’

Tig Marianus Scotus ughdar Albanach leis so ag scríobhadh ar Kilian naomhtha. Ag so mar adeir: Tar ceann go dtugthar go díleas Scotia d'ainm ar an gcuid úd don Bhreatain, atá don leith thuaidh do Sacsaibh táithte ria, maseadh foillsighidh Beda go ngairthí an t-ainm

p.378

sin d Éirinn i n-allód, óir an tan adeir cine na b-Pict do theacht ón Scitia i n-Éirinn, adeir gurab iad cine na Scot fuaradar rompa innte. {Etiamsi hodie Scotia proprie vocetur ea Britanniae pars quae ipsi Angliae contingens ad Septentrionem vergit, olim tamen eo nomine Hiberniam notatam fuisse ostendit D. Beda, cum e Scythia Pictorum gentem in Hiberniam venisse ait ibique Scotorum gentem invenisse.}’’

Agus do bhrígh gurab ó chine Scot do slonnadh an chríoch, is Scotia fá hainm di an tan soin.

Is iontuigthe fós a briathraibh Caesarius, do mhair don leith istigh do 500 bliadhan i ndiaidh Chríost, gur Scotia fá hainm d'Éirinn. Ag so mar adeir, Lib. 12. Dialogorum Ca. 38[ordm ]: Cibé chuireas conntabhairt í bPurgadóir, trialladh go Scotia, éirgheadh isteach i bPurgadóir Naomh Pádraig, agus ní chuirfidh conntabhairt i bpiantaibh Purgadóra ó shoin amach. {Qui de Purgatorio dubitat, Scotiam pergat, Purgatorium Sancti Patricii intret, et de Purgatorii poenis amplius non dubitabit.}’’

A briathraibh an ughdair-se is iontuigthe gur bh'ainm coitcheann d'Éirinn san am soin Scotia, óir ní fhuil aon áit. i n-Albain da ngairthear Purgadóir Phádraig, agus is follus gurab i n-Éirinn atá an áit da ngairthear í, agus da réir sin gurab ar Éirinn do-bheir Caesarius Scotia. Tig Serarius leis an ní gcéadna ag scríobhadh ar Bonifacius naomtha: Do bhí fós Scotia d'ainm ar Éirinn. Gidheadh cheana do bhrígh go dtáinig ón Éirinn chéadna drong d'áirithe go hoirthear na Breataine, mar ar áitigheadar na Picti, do shuidheadar mar aon riú an dream-so cheana ar dtús ó n-a dtaoiseach féin Rheuda (.i. Cairbre Ríoghfhada) ráidhtear Dalrheudini (.i. Dál Riada) riú, amhail adeir Beda. Gidheadh do ruagadar da éis sin na Picti féin, agus do ghabhadar an leath thuaidh don chrích sin uile, agus tugadar seanainm a gcinidh féin uirre, ionnus gurab aoin chine amháin Scot atá ann. Gidheadh atáid dá Scotia ann, a haon díobh atá ársaidh díleas i n-Éirinn, agus an dara Scotia atá nua san leith thuaidh don Bhreatain. {Hibernia Scotiae sibi nomen etiam vindicabat, quia tamen ex Hibernia ista Scotorum pars quaedam egressa est in eaque Britanniae ora quam Picti iam habebant consederunt; ii quidem principio a duce suo Rheuda Dalrheudini dicti fuerunt, ut ait V. Beda; postea tamen Pictos inde ipsos exegerunt, et boreale totum illud latus obtinuerunt, eique vetus gentis suae nomen indiderunt. Ita ut Scotorum gens una fuerit, sed Scotia duplex facta sit, una vetus et propria, recentior altera in septentrionali Britannia.}’’

Do-bheirim trí neithe dom aire a briathraibh an ughdair-se. An chéidní dhíobh gurab iad na h-Éireannaigh go


p.380

fírinneach na Scuit. An dara ní, gurab do Dhál Riada do gairmeadh Scuit i n-Albain ar dtús, do bhrígh gurab iad do rinne gabháltas ar na Pictibh i n-Albain ar dtús. An treas ní mar adeir gurab í Éire Scotia dhíleas shean, agus gurab í Alba Scotia nua, agus gurab iad cine Scuit do ghairm Scotia ar dtús di. Adeir Buchananus ughdar Albanach, san dara leabhar do Stair na h-Alban, ní thig leis an ughdar thuas. Ag seo mar adeir: Scuit do gairmthí d'áitightheoribh na h-Éireann ar dtús, amhail fhoillsigheas Orosius, agus ní haon uair amháin do thrialladar na Scuit a h-Éirinn i n-Albain, amhail innisid ar n-annálacha féin é. {Scoti omnes Hiberniae habitatores initio vocabantur ut indicat Orosius, nec semel Scotorum ex Hibernia transitum in Albiam factum nostri annales referunt.}’’

As so is iontuigthe nach iad Dál Riada amháin do chuaidh a h-Éirinn d'áitiughadh i n-Albain acht dronga oile líonmhara 'n-a n-éagmais ó aimsir go haimsir.


p.382

XLIX.

Léaghthear imorro i seanchus na h-Éireann go ndeachadar na dronga-so síos i n-Albain diaidh i ndiaidh do ghabháil neirt na h-Alban.

Ar dtús do chuaidh Aonghus Ollbhuadhach mac Fiachach Labhruinne do chur airdchíosa ríogh Éireann i n-áirithe ar Cruithneachaibh i gcionn dá chéad go leith bliadhan iar dteacht mhac Míleadh i n-Éirinn. Do chuaidh aimsear imchian da eis sin Reachtaigh Ríghdhearg rí Éireann do chur chíosa ortha. Do chuaidh mar an gcéadna Cairbre Ríoghfhada go n-a fhuirinn do ghabháil neirt i dtuaisceart Alban, agus is do shliocht Chairbre Ríoghfhada ghairmeas Beda Dalrheudini na h-Alban. Do chuaidh Mac Con do ghabháil neirt na h-Alban agus na Breatan agus is asta táinig i n-Éirinn do cur Catha Muighe Muchruimhe, áit ar thuit Art Aoinfhear, gur ghabh Mac Con flaitheas Éireann uile, amhail adubhramar. Da éis sin téid Fathaidh Canann mac Mic Con i n-Albain gur ghabh fearann innte, gonadh da shliocht Mac Cailín go na ghabhlaibh geinealaigh. Téid arís Colla Uais go n-a bhráithribh i n-Albain agus gabhaid fearann mór innte; gonadh ón g-Colla Uais sin tángadar clann nDomhnaill na h-Alban agus na h-Éireann. Téid Criomhthann mac FiodhaighÉireann do ghabháil neirt i n-Albain, agus Earc mac Eochach Muinreamhair mic Aonghusa Firt do shliocht Chairbre Ríoghfhada, agus is da shliocht ghairmthear clann Eirc agus Cinéal Gabhráin i n-Albain, agus fós Cinéal Lodhairn Cinéal Comhghaill agus Cinéal nAonghusa agus Cinéal Con Críche an Íle go n-a ngabhlaibh geinealaigh.

Téid Corc mac Luighdheach go sluaghbhuidhin lais i n-Albain agus is é fáth fá ndeachaidh ann, leasmháthair iomorro ro bhaoi ag Corc dar bh'ainm Daol inghean Fhiachach mic Néill (rí Éile deisceirt) agus tug sí grádh éagmais dó. Agus mar do dhiúlt Corc luighe ria, téid dá éagnach ré n-a athair Lughaidh,


p.384

agus do-ní caoi da láthair, agus fiafruighis créad adhbhar caoi na hinghine. ‘Corc dom shárughadh,’ ar sí. Gabhais éad Lughaidh uime sin, agus do-ní Corc d'ionnarbadh i n-Albain mar a bhfuair fáilte ó Fhearadhach Fionn nó ó Fhionn-Chormac, rí Alban, mar a bhfuair iomad ceana tré na dheighbhéasaibh. Agus do phós a inghean féin ris da ngairthí Moingfhionn, agus rug sí triúr mac dó i n-Albain, mar atá Maine Leamhna ó bhfuilid Leamhnaigh Alban, agus Cairbre ó bhfuilid Eoghanacht Mhuighe Geirrghinn i n-Albain, agus Crónán ó bhfuilid Cuircnigh i n-Iarthar Midhe. Agus anais Crónán thall go haimsir Laoghaire mic Néill, agus ráinig go h-Éirinn ann sin. Agus tug Laoghaire a inghean féin dar bh'ainm Cairche dhó, gonadh uaithe atá Machaire Chuircne, agus tarladar ceathrar oile do chloinn Chuirc 'n-a ngiallaibh ag Niall mac Eochach. Anmanna na gceithre mac, Corc, Greagha, Dula, agus Maine. Éagais Corc óg san mbroid-se, agus fuasclais an t-athair an triúr oile, agus tug leis don Mhumhain iad. I n-aimsir Néill Naoighiallaigh do chuaidh Corc mac Luighdheach i n-Albain agus is cian d'éis Néill do chuadar seisear mac Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill i n-Albain, mar atá dá LodharnAongus agus dá Fearghus.

Conall fá céadainm do Chorc mac Luighdheach, agus bancháinteach da ngairthí Bolgbhain Breathnach a mháthair, agus níor bh'í sin bean phósta a athar, óir Daol inghean Fhiachach mic NéillÉile deisceirt a bhainchéile. Ag so rann deismireachta ó Ghiolla an Choimdhe Ó Coráin ar an ní sin:

    1. Taosca Conall ioná Corc
      Ar mhac Luighdheach, líoth gan locht;
      Teine choigle locht iar ló
      Is eadh ro chorc a chaomh-ó.
Agus is uime ráinig Corc air, dá amaid do bhí san Mhumhain ré milleadh naoidhean, agus tugadar amus ar an áit 'n-a raibh Conall ré a ráidhtear Corc, ré a mhilleadh, agus cuirthear i bhfolach fá bhéal choire é, agus fuaradar na

p.386

hamaide dóigh air, is do thógbhaid an coire dhe, agus loiscthear cluasa an leinbh leo, gonadh ón chorcradh tugsad ar a chluasaibh ghairthear Corc de.

Téid trá Maine Leamhna mac Cuirc mic Luighdheach a h-Éirinn i Albain agus gabhais fearann innte da ngoirthear Magh Leamhna ó n-abairthear Mórmhaor Leamhna i n-Albain, agus is de ghairthear anois diuice of Linox, agus is ón Maine Leamhna-so mac Cuirc do shíol Éibhir tángadar cineadha uaisle tighe Linox. Is ó dhearbhráthair don Maine-se dar bh'ainm Cairbre Cruithneachán tángadar EoghanachtEoghnacht Mhuighe Geirrghinn i n-Albain; agus is d'éis aimsire Néill Naoighiallaigh do chuadar ann.

Mar sin do gach aicme oile do Ghaedhealaibh i n-Albain, is ó Ghaedhealaibh Éireann tángadar a n-uaisle. Acht cheana an fhuireann is foigse do Shacsaibh díobh ag ar díbreadh lé h-Uilliam Concúr tar teorainn na Sacsan i n-Albain iad, agus go bhfuilid a sliocht diaidh i ndiaidh ag sealbhughadh Ghalldachta na h-Alban, ní do Ghaedhealaibh iad acht do shliocht na Sacsanach; agus fuireann oile chuirfeam síos i n-ar ndiaidh do réir Stoo 'n-a annálaibh, pagina 153. Tig leis an ní gcéadna-so mar a n-inniseann gur gabhadh Uilliam rí Alban leis an dara Henrí rí Sacsan, gur cuireadh leis a láimh é go cathair Roan san Normandie, mar a raibhe i mbraighdeanas ag an rígh Henrí, gur bha héigean dó cheithre chéad púnt do thabhairt d'fhuascloghadh air féin. Agus ré tilleadh i n-Albain dó, agus é síothach ris an rígh, rug leis mórán d'ógaibh uaisle na Sacsan, ó n-a bhfuair caidreamh muinnteardha ré linn a dheoraidheachta, go h-Albain, is tug iomad críoch is fearann dóibh agus da sliocht da n-éis, go bhfuil mórán díobh ag áitiughadh i n- Galldacht na h-Alban aniú. Ag seo cuid do shloinntibh na druinge do chuaidh leis an tan soin atá ag áitiughadh i n-Albain aniú, agus is díobh ghairmthear Galldacht na h-Alban, ag so cuid do na sloinntibh sin: Baliol, Brus, Soully, Mowbri, Sentcler, Hay, Gifford,


p.388

Ramsey, Landell, Bisey, Barclay, Wellegen, Boys, Montgomery, Walley, Collomille, Frizer, Grame, Gurlay, is mórán oile; an tan fá haois don tighearna 1174.

Atá Buccananus ag teacht leis an ní gcéadna thuas san 34 leathanach san dara leabhar do Stair na h-Alban, mar a n-abair: Do bhrígh, (ar sé), go ngairthí ar dtús Scuit d'áitightheoiribh na h-Éireann agus don fhuirinn do chuaidh uatha d'áitiughadh na h-Alban, ionnus lé heidirdhealughadh éigin go mbiadh deithfir eatorra leath ar leath, do thionnscnadar ó thús Scoit-Éireannaigh do ghairm do dhruing dhíobh agus Scot-Albanaigh don fhuirinn oile. {Principio cum utrique, id est Hiberniae incolae et coloni eorum in Albiam missi, Scoti appellarentur, ut discrimine aliquo alteri ab alteris distinguerentur, initio coepere alteri Scoti Ierni, alteri Scoti Albani, vocari.}’’

As na briathraibh-se Bhuchananus tuigthear dá ní. An chéidní gurab a h-Éirinn do chuadar Scuit d'áitiughadh na h-Alban; agus an dara ní gur ghnáthainm d'Eireannchaibh Scuit ó thús.

Ag so síos neithe do beanadh a hannálaibh chroinic Stoo do neartughadh lé fírinne gach neithe da ndubhramar romhainn sul laibheoram ar Niall Naoighiallach, do bhrígh go measaim gurab móide is inchreidthe gach a luaidhfeam a seanchus Éireann ar Niall na neithe-se síos do chur a croinic choigcríche. Ag so mar adeir Stoo: An tan fá rí Breatan Marius mac Aruiragus, Anno Domini 73, táinig Rudhruighe rí na b-Pictphobal ón Scitia mar aon lé cine Scuit do ghabháil na Breatan agus da hargain lé cloidheamh is lé teinidh; go dtug an Marius thuas cath dhóibh gur marbhadh Rudhruighe agus iomad da shluagh lé Marius, agus an dream do mhair dhíobh tug Marius fearann dóibh i dtuaisceart Alban ré áitiughadh, agus do iarradar mná ar na Breathnachaibh. Gidheadh níor bh'áil leo mná do thabhairt dóibh. Iarraid mná ar Éireannchaibh agus fuaradar mná uatha.’’

An ní-se scríobhas Stoo ar Rudhruighe rí na b-Pict, is é am tarla do thaoiseach na b-Pict mná do bhreith a h-Éirinn i n-aimsir Éireamhóin, amhail adubhramar thuas. Agus do

p.390

bhí sin tuilleadh is trí chéad déag bliadhan sul do bhí Marius i ríoghacht na Breatan.

Adeir an t-ughdar céadna gurab san mbliadhain thuas d'aois an Tighearna do hoirneadh Uespasian 'n-a impir, is gurab deich mbliadhna roimhe sin do rinneadh fundation ar mhainistir Glastenburi. Adeir fós gurab i gcionn 276 bliadhan iar ngein Chríost do chuir an t-impir dar bh'ainm Aurelianus coróin impireachta fá n-a cheann ar dtús, agus is é céidimpir do ghabh coróin impireachta é.

Anno Domini 395, do thionnscain Pelagius Breathnach eiriticeacht do shíolradh ar dtús; agus is san am-so do bhádar cine Scuit agus na Picti ag argain agus ag milleadh na Breatan Móire, agus cuirid na Breathnaigh teachta go Honoriusimpir d'iarraidh cabhra air, agus ní dhearna acht scríobhadh chuca da iarraidh ortha a ndicheall do dhéanamh dóibh féin. Agus táinig de sin go rabhadar na Breathnaigh aimsear imchian da éis sin fá leathtrom na Scot agus na b-Pict, agus da éis sin cuirid na Breathnaigh teachta arís don Róimh, agus do-níd casaoid truaighaigmhéil ar chruadháil na Scot is na b-Pict orra. Cuirid Rómhánaigh léigion do shluagh armtha da bhfurtacht, agus ar rochtain na Breatan dóib, tugadar féin agus na Scuit agus na Picti iomad coinbhliocht da chéile; agus ar mbeith tuirseach don tsluagh Rómhánach adubhradar ré Breathnachaibh múr nó cloidh do dhéanamh eatorra féin agus na droch-chomharsain do bhí aca is ná raibh ar breith dóibh féin gan tilleadh don Róimh.


p.392

L.

Dála na m-Breathnach, iar n-imtheacht na Rómánach uatha, tógbhuid cloidh fód ó mhuir go muir idir iad féin is Scuit is Picti. Agus ar n-a chlos do chine Scuit agus do na Pictibh gur thréigeadar Rómhánaigh na Breathnaigh, lingid ar na Breathnachaibh agus bristear an cloidh agus airgthear an tír leo, gur bh'éigin do na Breathnachaibh teachta do chur an treas feacht go Rómhánchaibh 'gá iarraidh orra gan a léigean dá námhaid bheith ag déanamh a luit go díbhfeargach, amhail do bhádar. Leis sin cuirid Rómhánaigh légion oile da bhfurtacht; agus ar rochtain na Breatan dóibh tugadar féin is Scuitis Picti iomad coinbhliocht da chéile, gur ruagadar Rómhánaigh tar teorainn an mhúir do luaidheamar amach iad. Agus ar bhfóirithin na m-Breathnach mar sin dóibh, adubhradar na Rómhánaigh riú nachar shochar dóibh féin teacht ar eachtra da bhfurtacht ní budh mhó, agus a fhéachain créad an modh 'n-a bhféadfadaois iad féin do chumhdach nó do dhíon orra. Ar n-imtheacht iomorro do shluagh na Rómhánach uatha do thionnscanadar an cloidh atá ó mhuir go muir idir Albain is Breatain do dhéanamh d'obair chloiche, agus ocht dtroighthe 'n-a thighe, agus dá throigh déag d'airde ann, do réir Bheda san 5 ca. den chéidleabhar do Stair na Sacsan. Mar do chualadar na Scuit agus na Picti gur chuireadar Rómhánaigh druim ré teacht d'fhurtacht na m-Breathnach arís, cuirid cruinniughadh is coimhthionól ar iomad sluagh, is tugadar ucht ar an múr soin gur lingeadh leo tairis, is go dtugadar deargruathar na Breatan uile, ionnus gur bh'éigin do Breathnachaibh a gcathracha is a n-áruis do thréigean is dul da ndídean féin fá choilltibh is fá fhoraoisibh fásaigh, go nach bíodh do bhiadh aca acht feolmhach na mbeathadhach n-allta do-níthí do sheilg leo; agus an t-iarmhar do mhair do Bhreathnachaibh do scríobhadar go truaghaigmhéil go consul do bhí san Róimh dar bh'ainm Boetius ag iarraidh furtachta air, agus


p.394

is eadh adubhradar go rabhadar féin i gcumhgach idir an námhaid agus an mhuir. Óir an dream dhíobh do bheireadh aghaidh ar an muir, ag theitheadh rés an námhaid, do báithtí iad is an dream dhíobh do thilleadh ón muir do marbhthaoi leis an námhaid iad, amhail adeir Beda san 13 ca. don chéidleabhar do Stair na Sacsan ag aithfhriotal bhriathar na m-Breathnach ag éagnach lé Rómhánchaibh ar fhoirneart na Scot agus na b-Picti orra. Ag so na briathra: ‘Ruagaid na barbardhaigh gus an muir’ ar siad ag labhairt ar na Scotaibh is ar na Pictibh ‘tillidh an mhuir iad ar na barbardhaibh, idir an dá chinéal báis-se marbhthar nó báidhtear sinn,’ {Repellunt barbari ad mare, repellit mare ad barbaros, inter haec oriuntur duo genera funerum, aut iugulamur aut mergimur.}’’

ar siad. As so is iontuigthe gurab mór an foirneart do bhí ag Scotaibh na h-Éireann ar Bhreathnachaibh. Adeir Neinnius, sean-ughdar Breathnach, do réir Chroinic Sbíd, go raibhe leathtrom ag Scotaibh is ag Pictibh ar Bhreathnachaibh ré ré 40 bliadhan. Agus adeir Camden ag teacht leis so: Do fágbhadh i gcionn 500 bliadhan i ndiaidh Caesar do theacht don Breatain fá ainiocht na Scot is na b-Picti í. {Anno 500 a Caesaris ingressu Britannia Pictorum et Scotorum immanitati reliquitur.}’’

Agus is iontuigthe sin a briathraibh Beda san 14 ca. don chéidleabhar céadna mar a n-abair ag labhairt ar Éireannchaibh: Tillid, (ar sé), airgtheoiridhe aindiuide Éireannach da dtigh ar tí fillte go grod tar a n-ais. {Revertuntur impudentes grassatores Hiberni domum post non longum tempus reversuri.}’’

As na briathraibh-se Béda is iontuigthe go dtugdaois Éireannaigh ruaig go minic d'argain na Breataine.

Dála na m-Breathnach do bhádar aimsear imchian gan oirleach is gan argain ag Scotaibh agus ag Pictibh iar n-a dtréigean do Rómhánchaibh. Níor bh'í so amháin anfhochain na m-Breathnach an tan soin, acht do bhí eiriticeacht Phelagian ag saobhadh an phobail an tráth soin; agus is í comhairle ar ar cinneadh lé Breathnachaibh an tan soin, fios do chur go cléir na Fraingce aga iarraidh orra préaláide is lucht seanmóra do chur ón bh-Fraingc chuca do chlódh eriticeachta


p.396

Phelagian. Suidhid cliar na Fraingce i gcomhairle uime sin, agus is eadh do cinneadh leo dias naoimheaspog do chur do shíoladh an ghlainchreidimh dóibh, mar atá Germanus easpog Altisiodorensis is Lupus easpog Trecassenus; agus ar ndul dóibh ann rugadar buaidh ar na heiriticibh.

Tar a ndubhramar do bhíodh cogadh gnáthach idir na Scuit is na Breathnaigh go haimsir Uortiger fá rí ar an m-Breatain an tan fá haois don Tighearna 447. Gidheadh táinig d'ainmhianaibh is d'uaill is do pheachaidhibh na m-Breathnach an tráth soin go dtug Dia an lámh i n-uachtar ag Scotaibh is ag Pictibh orra, ionnus gur bha héigean dóibh Horsus is Hingistus go n-a sluagh Gearmáineach do thabhairt do chongnamh leo i n-aghaidh na Scot is na b-Pict, go ndearna Dia sciuirseadha do na Gearmáinibh sin ré cur na m-Breathnach a flaitheas iomlán na Breatan ó shoin. Atáid croinice na Breatan aga fhaisnéis, amhail chuireas Stoo san treas leathanach is caogad san chéadrámh da Chroinic, do cuireadh i gclódh i Lonndain an tan fá haois don Tighearna 1614, gur marbhadh 480 d'uaislibh na Breatan i bhfeall lé Sacsaibh, gur chuir Aurelius Ambrosius rí na Breatan an tan soin fá deara na clocha rug Merlin go Breathnaibh ó Shliabh g-Cláire san Mhumhain do thógbháil mar shéadchomharthaibh ar an láthair 'n-ar marbhadh na huaisle sin. Agus fós is ann san áit chéadna do hadhnaiceadh é féin. Agus is é fá hainm don áit an tan soin Chorea Gigantum. Agus is é ainm na háite anois Stone Henge ar Maigh Salsburie; agus adeir an t-ughdar céadna gurab ón Afric tugadar Gaedhil na clocha céadna; agus adeir Monomotensis nach tugadh dá chloich a héinchrích dhíobh.

As so is iontuigthe go gcleachtaoi lé Gaedhealaibh dul don Aifric da hargain, agus da réir sin go rabhadar neartmhar i dtíribh oile ó Éirinn amach; agus cibé do chuirfeadh i n-iongantas na neithe-se nó ag a mbiadh díchreideamh orra, biadh a mhilléan aige air féin, tré gan na scríbhne d'fhaicsin nó do chuardughadh. Oir is minic bhíos ainbhfios na


p.398

fírinne ar neach tré gan aithidhe do dhéanamh ar sheinscríbhnibh na sean, do réir mar adeir Macrobius libro 6[ordm ] Saturnalium, mar a n-abair: ‘Is iomdha ní 'n-a ainbhfios orainn nach biadh 'n-a fhoilcheas orainn dá mbeadh caidreamh againn ar léaghthóireacht na sean;’ {Multa ignoramus quae non laterent si veterum lectio nobis esset familiaris.}’’

ionnus dá nochtar linne go raibhe cíoscháin ag na Scotaibh is ag na Pictibh ar na Breathnachaibh, agus nach creidfeadh an léaghthóir sinn, léaghadh sé croinic Camden agus do-ghéabhaidh na briathra-so innte: ‘Do cuireadh na Breathnaigh fá chioscháin na Scot is na b-Pict an tan fá haois don Tighearna446.’ {Britanni facti sunt tributarii Scotis et Pictis anno Christi 446.}’’

Nó dá luaidhtear linn gur múchadh na Picti leis na Scotaibh an tan fá rí ar Albain Cinnéide mac Ailpín i gcionn 839 mbliadhan iar ngein Chríost, léaghadh croinic Chamden is do-ghéabhaidh faisnéis an neithe céadna innte. Nó dá luaidhtí linn nar ghabh cine eachtrann san bhioth urlamhas iomlán Éireann acht na dronga do áitigh í féin diaidh i ndiaidh, mar atá Partholón clanna Neimhidh Fir Bholg is Tuatha Dé Danann is mic Mhíleadh, do féadfaidhe nach creidfidhe sinn muna bhfaiceadh an léaghthóir an ní scríobhas Gulielmus Nubrigensis ag labhairt ar Éirinn san 26 ca. don dara leabhar da stair, mar a n-abair: Níor luigh Éire riamh fá chumhacht coigcríche. {Hibernia nunquam externae subiacuit ditioni.}’’

Mar an gcéadna ma cuirim síos annso ar Niall Naoighiallach neithe nachar chlos don léaghthóir roimhe so, measadh go bhfuil laoi nó leitir againn lé dearbhughadh gach neithe da gcuirthear síos linn annso.


p.400

LI.

Léaghthar linn i m- beathaidh Phádraig, fuaramar scríobhtha i seinleabhar meamruim, mar aon lé beathaidh Mochuda agus Abbáin agus naomh oile, gurab Breathnach Pádraig. Ag so briathra an tseinleabhair: Pádraig, (ar sé), Breathnach iar n-a bhreith san bhaile darab ainm Nemptor i Maigh na bh-Fianbhoth ó thuismheidhtheoiribh cráibhtheacha diadha. {Patricius Brito natus in oppido Nemptor in Campo Taburno .i. tabernaculorum, ex parentibus devotis et religiosis ortus.}’’

Adeir arís san áit chéadna na briathra-so síos: Iar n-argain iomorro iomad críoch san m-Breatain do Scotaibh ó Éirinn, mar aon ré n-a rígh féin, Niall Naoighiallach, i n-aghaidh fhlaithis na Rómha, do hairgeadh go mór an Breatain leo ar dtús an leith thuaidh dhi, agus iar ndíbirt na sean-fhoirne aiste, do áitigheadar Éireannaigh féin innte. {Cum Scoti de Hibernia sub rege suo Niall Naoighiallach diversas provincias Britanniae contra Romanum imperium multum devastabant, contendere incipientes aquilonalem Britanniae plagam tandem, ejectis veteribus colonis, ipsi Hibernenses eam occupaverunt et habitaverunt.}’’

Adeir an t-ughdar céadna san áit chéadna. go dtáinig de so trí ríoghachta do bheith san m-Breatain Móir mar atá Scotia Anglia is Britannia. Adeir an t-ughdar céadna gurab fán am-so, ar mbeith do Niall Naoighiallach san eachtra-so ag plandughadh Dál Riada i n-Albain, do chuaidh cabhlach Éireannach don áit iona raibhe Pádraig 'n-a chomhnuidhe. Ag so briathra an ughdair: Do chuaidh, (ar sé), fán am-so cabhlach Éireannach do chreachadh na críche 'n-a raibhe an Naomh Pádraig agus mar fá gnáth lé h-Éireannchaibh tugadar iomad do bhraighdibh leo agus Naomh Pádraig mar aon riú i n-aois a shé mbliadhan ndéag, agus dá shiair dó, mar atá Lupida is Darerca, agus tugadh Naomh Pádraig 'n-a bhrághaid i n-Éirinn an naomhadh bliadhain de fhlaitheas Néill ríogh Éireann do bhí go neartmhar seacht mbliadhna fichead i bhflaitheas Éireann is lér hairgeadh an


p.402

Breatain is Sacsa gus an muir atá idir Shacsaibh is an bh-Fraingc. {Hoc autem tempore quaedam classis Hibernica depredavit patriam in qua morabatur D. Patricius et, consueto Hibernorum more, multi inde captivi ducti sunt, inter quos erant D. Patricius aetatis suae anno decimo sexto et duae eius sorores Lupida et Darerca; et ductus est Patricius in Hiberniam captivus anno nono Néill regis Hiberniae qui potenter 27 annis regnavit ac Britanniam et Angliam usque ad mare quod est inter Angliam et Galliam devastavit.}’’

As na briathraibh réamhráidhte is inchreidthe go ndeachaidh Niall Naoighiallach don Breatain Móir is gur ghabh neart innte.

Measaim fós gurab ré linn Néill do bheith ag gabháil neirt san m-Breatain Mhóir, do chuir cabhlach d'argain imill na Fraingce don chrích ré ráidhtear Armorica, da ngairthear anois an Bhreatain Bheag, agus gurab aiste tugadh Pádraig go n-a dhá shiair i mbroid. Is móide mheasaim fírinne an neithe-se máthair Phádraig do bheith 'n-a siair ag Mártain do bhí 'n-a easpog Toron san bh-Fraingc, is mar léaghthar linn i seinleabhar 'n-a bhfuil beatha Phádraig i n-Gaedhilg gurab ó Armorica tugadh Pádraig agus a dhá shiair i mbroid.

Is cosmhail fós ar mbeith do Niall an tan soin ag gabháil neirt na Breataine Móire, gurab as an m-Breatain do chuir cabhlach go himeall na Fraingce mar a raibhe Pádraig agus an drong táinig i mbroid leis. Agus fós léaghthar linn i seinleabhraibh an tseanchusa go dtugadh géill as an bh-Fraingc go Niall, agus measaim gurab díobh sin Pádraig.

Dála Néill iomorro iar dtabhairt iomad do bhraighdibh na Breataine leis tig i n-Éirinn go sluagh mór do Breatnachaibh agus d'Éireannchaibh 'n-a fhochair; is do-ní tionól, tuilleadh sluagh, agus cuiris scéala go h-Albain go taoiseachDál Riada da rádh ris é féin go líon a shluaigh da leanmhain don Fraingc.

Triallais iomorro Niall leis sin don Fhraingc go sluagh líonmhar maille ris, agus ar mbeith ag argain na Fraingce láimh lé sruth Loor dhó, is ann rug taoiseach Dál Riada air go n-a shluagh. Agus tarla fán am soin rí Laighean ar ionnarbadh ó Niall i n-Albain ar chomairce Ghabhráin mic Domhanghuirt taoiseach Dál Riada; agus an tan do chuaidh an Gabhrán céadna i ndiaidh Néill don Fhraingc, do chuaidh Eochaidh mar aon ris ann. Gidheadh níor lámh Eochaidh dul


p.404

do láthair Néill, agus iar suidhe do Niall ar bruach an innbhir, téid Eochaidh don leith oile don abhainn i ndoire coille do bhí ann, agus do-ní soighead d'inneall 'n-a bhogha, go dtug urchar do Niall, gur chuir tré n-a chorp í, go bhfuair bás do láthair.

Is é adhbhar imreasain tarla idir Eochaidh is Niall, mar do thogair Eochaidh suidhe i d-Teamhraigh 'n-a rígh fá bhrághaid Néill, agus ar mbeith naoi dtráth i d-Teamhraigh dó, táinig draoi deigheolach 'n-a láthair is adubhairt ris nar dhlightheach dó geasa na Teamhrach do choill. ‘Óir is da geasaibh,’ ar sé, ‘gan rí do shuidhe innte ré flaitheas Éireann do ghabháil go ngabhadh nasc niadh fá n-a bhrághaid.’ Ionann sin ré a rádh agus go ngabhadh grádha Ridire Gaiscidh. Óir amhail adeirthear miles torquatus ré ridire gaiscidh, is mar sin adeirthear nia naisc i n-Gaedhilg ris an ngaisceadach do ghabhadh nasc nó slabhra fá 'n-a bhrághaid. Ionann iomorro nia is gaisceadhach nó tréinfhear, agus is ionann nasc is slabhra.

Dála Eochach mar do chualaidh teagasc an druadh, tréigis Teamhair is léigis an ríghe dhe. Tig Niall da éis sin agus suidhis i d-Teamhraigh is gabhais flaitheas Éireann, agus do hionnarbadh Eochaidh go h-Albain leis i ndiaidh iomad coinbhleachta do theagmháil eatorra; gonadh tríd sin do marbhadh Niall lé h-Eochaidh, amhail adubhramar thuas. Adhbhar oile fós easaonta do bhí aca, ar mbeith d'Eochaidh ag triall ó Theamhraigh go Laighnibh tarla go teach Laidchinn mic Bairrcheadha draoi Néill é, agus ar mbeith ann sin dó, do rinne mac an druadh iomarbháidh chainnte ré h-Eochaidh is marbhais Eochaidh tríd sin é.

Téid iomorro an draoi da chasaoid sin ré Niall, agus iarrais air teacht do dhíoghail a mhic ar Laighnibh; agus ré greasacht an druadh tig Niall tromshluagh tairpeach d'airgean Laighean; agus ar rochtain Laighean dóibh, ní ghéabhadh an draoi ó Niall cumhaidh ná ceathra do ghabháil


p.406

ó Laighnibh, gan corp Eochach d'fhagháil ar urlamhas Néill. Agus do sheachna Laighin do lot tig Eochaidh ar urlamhas Néill; agus tug an draoi fá deara Eochaidh do cheangal don chairthe chloiche atá ré a fhaicsin don leith thiar don t-Sláine idir Chill Bhrighde is Tulaigh Ó bhFeidhlimidh, agus is amhlaidh atá an cairthe sin 'n-a sheasamh agus í ard leathan is í tollta 'n-a hiomuachtar; agus fá héigean d'Eochaidh a dhruim do chur ris an gcloich agus é 'n-a sheasamh, agus slabhra iarnaidhe fá n-a chom, agus dá cheann an tslabhra trés an bpoll do bhí san chairthe, agus luirgfhearsad imreamhar iarnaidhe trés an dá lúib do bhí ar cheann an tslabhra. Agus mar do mhothuigh an draoi ar an ordughadh soin é, ollmhuighthear leis naonbhar laoch da mharbhadh.

Mar do chonnairc Eochaidh an laochraidh da ionnsaighe ar tí a mharbhtha, tug criothnughadh curaidh go calma air féin, agus leis sin sníomhthar an slabhra is bristear an luirgfhearsad leis, agus téid ar éigin ón laochraidh iar marbhadh druinge dhíobh; is ní haithristear a bheag da scéalaibh go rochtain i n-Albain dó, ar chomairce Ghabhráin mic Domhanghuirt, amhail adubhramar; gonadh é sin an dara fáth faltanais do bhí aige ré Niall.


p.408

LII.

Ar mbeith íomorro d'Eochaidh san deoraidheacht soin i n-Albain, adeirid drong go dtarla bean Ghabhráin, Ingheanach a hainm, is bean Eochach Feidhlim, inghean Chobhthaigh mhic Dáthi, torrach i n-aoinfheacht, agus is i n-aonoidhche do bhádar ré niodhnaibh. Cuirthear an dias ban i n-aointeach, gan 'n-a bhfochair acht iad araon, agus forfhaire ó Ghabhrán da gcoimhéad don leith amuigh. Dála na mban, rug bean Ghabhráin inghean agus bean Eochach dias mac. Ní bheireadh iomorro bean Ghabhráin do shíor acht clann inghean; agus mar tharla dias mac ag mnaoi Eochach iarrais bean Ghabhráin mac don dá mhac ar mhnaoi Eochach, agus aontuighis bean Eochach sin. Mar do mhothuigheadar lucht an teaghlaigh do bhí san bhforaire na mná ar mbreith chloinne, fiafruighid don ríoghain créad an ghein rug. Nochtais sise go rug mac is inghean is go rug bean Eochach mac. Fá lúthgháireach cách de sin. Agus an mac soin ráinig an ríoghan ó mhnaoi Eochach, do baisteadh é agus tugadh Aodhán mac Gabhráin d'ainm air; agus an dara mac d'Eochaidh, tugadh Brandubh mac Eochach d'ainm air. Agus da éis sin táinig Eochaidh agus a mhac leis i n-Éirinn gur ghabh ríghe Laighean dó féin.

Tréimhse fhada iomorro da éis sin, fuair Gabhrán taoiseach Dál Riada, fá rí Alban, bás; is gabhais Aodhán flaitheas Alban da éis, agus táinig d'ionnradh is d'argain Éireann is d'iarraidh a gabhála, ar mbeith do shliocht Chairbre Ríoghfhada dó féin. Tigid fuireann mhór d'fhearaibh Sacsan Alban is Breatan leis, agus ar rochtan i dtír i n-Éirinn dóibh, tugadar ucht ar Laighnibh do lot ar dtús. Tarla iomorro


p.410

Brandubh mac Eochach fán am soin i ríghe Laighean; agus cuiris Aodhán teachta chuige d'iarraidh giall air ré bheith fá chíoscháin dó féin nó go ndiongnadh críoch Laighean uile d'argain. Ar mbeith do Bhrandubh imshníomhach fán dáil sin, adubhairt a mháthair ris meisneach do bheith aige agus go gcoiscfeadh féin Aodhán de. Leis sin téid an mháthair go foslongphort Aodháin is iar rochtain ann sin di, fiafruighis d' Aodhán créad as a dtáinig do lot Laighean. ‘A chailleach,’ ar sé, ‘ní dleaghair díom scéala do thabhairt duit-se ar sin.’ ‘Masa cailleach mé,’ ar sise, ‘is cailleach do mháthair; agus atá cómhrádh cogair agam ré a dhéanamh riot.’ Leis sin téid i bhfód fá leith ria. ‘A Aodháin,’ ar sí, ‘do innis mé dhuit gur chailleach do mháthair, agus innisim anois duit gur mé féin í, agus da réir sin gurab dearbhráthair dhuit Brandubh. Uime sin cuir fios i n-Albain ar an máthair atá id leith, is aidmheochaidh sí im láthair-se gurab mé féin do mháthair; agus go rochtain a chéile dhúinn, gabh iomat gan milleadh Laighean do dhéanamh.’

Do-níthear leis a ndubhairt an bhean; is ar rochtain do láthair a chéile do na mnáibh admhuighis ríoghan na h-Alban gurab í máthair Bhranduibh do rug Aodhán agus ar n-a chlos soin dhó, do cheangail ar na mnáibh rún maith do dhéanamh ar an gcúis d'eagla go gcaillfeadh féin ríoghacht Alban ag Dál Riada da mbeith fios na dála aca. Leis sin cuiris fios i ndáil Branduibh gur cheangladar araon cáirdeas ré chéile; is fágbhais Aodhán an tír gan díoth do dhéanamh innte. Gidheadh cheana níor bha mac don Eochaidh-se mac Éanna Cinnsealaigh an Brandubh-so fá rí Laighean, amhail bhus follus san dara leabhar don stair-se.

Dála Néill, ar a bhfuilmíd ag tráchtadh, is líonmhar atáid a shliocht i n-Éirinn ón ochtar mac táinig uaidh. Gidheadh ní hinneosfam annso iad, do bhrígh gurab mian linn go foirleathan labhairt orra i ngabhlughadh chloinne Míleadh. Is uime iomorro ghairmthear Niall Naoighiallach don rígh-se, do bhrígh gur ghabh sé naoi ngéill, nó naoi mbraighde, a cúig díobh


p.412

ó chúigeadhaibh Éireann, agus a ceathair a h-Albain; gonadh aire sin do rinne an file na roinn-se síos:
    1. Mac Eochaidh ard n-ordan,
      Niall nár i ngach ardbhladh;
      Gabhais ríghe reimeann
      Éireann agus Alban.
    2. Gabhais giall gach cóigidh
      I n-Éirinn tré ardghoil;
      Tug fá a réir gan tárbhrath
      Cheithre géill a h-Albain.
    3. Gonadh de baoi dhó-san,
      I dtoraibh na bhfiatach,
      Ré hór na ríogh rathach,
      Niall Naoighiallach niatach.

Do ghabh Dáthí mac Fiachrach mic Eochach Muighmheadhóin mic Muireadhaigh Tírigh mic Fiachrach Sraibhthine mic Cairbre Lithfeachair mic Cormaic mic Airt Aoinfhir mic Cuinn Chéadchathaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann 23 bliadhna. Fial inghean Eochach ó ráidhtear Cruachán Féile an chéidbhean do bhí aige. An dara bean Eithne inghean Órach máthair Oiliolla Muilt. An treas bean do bhí aige da ngairthí Ruadh inghean Airtigh Uichtleathain mic Fir Chonga máthair Fiachrach Ealgaigh, agus is da bhreith fuair bás. Fearadhach fá hainm díleas dó ar dtús; agus is uime do gairthí Dáthí dhe, ionann iomorro dáthí is tapaidh; agus is ar a thapacht do ghabhadh a arm air do lean an forainm Dáthí dhe. Agus is amhlaidh do marbhadh Dáthí .i. saighnéan teintighe do thuitim 'n-a mhullach ó neamh ar mbeith ag déanamh congcais ar an bh-Fraingc dó; agus is láimh ré Sliabh Alpa do marbhadh é, tré dhíoghaltas Dé, mar gur hairgeadh leis dúirtheach díthreabhaigh naomhtha dar bh'ainm Parmenius lér malluigheadh é. Agus ar n-a mharbhadh amhlaidh sin, tugadar a mhuinntear a chorp leo i n-Éirinn, gur hadhlaiceadh i Roilig na Ríogh i g-Cruachain é.

Finis Libri Primi.
{Volume 3}

p.2

Foras Feasa ar Éirinn

Liber secundus.

I.

Ag so síos do ríoghaibh Éireann agus da ndálaibh d'éis Chreidimh agus da hannálaibh go tigheacht Ghall innte agus gur ghabhadar a h-orlamhas.

Adeir Sanderus san chéidleabhar do Shiosma na Sacsan go dtugadar Gaedhil do láthair iar ngabháil chreidimh iad féin agus an mhéid do bhí aca ar chumas is fá smacht Easpuig na Rómha, is nach raibhe airdphrionnsa oile orra acht Easpog na Rómha go rochtain flaithis Éireann do Ghallaibh. Ag so briathra an ughdair: Tugadar Éireannaigh (ar sé,) do láthair iar ngabháil chreidimh dóibh, iad féin agus a raibhe aca ar chur is fá smacht Easpuig na Rómha, is ní raibhe admháil aca ar airdphrionnsa oile do bheith ar Éirinn acht Easpog na Rómha amháin gus an aimsir úd, {Hiberni initio statim post Christianum Religionem acceptam se suaque omnia in Pontificis Romani ditionem dederant, nec quemquam alium supremum principem Hiberniae ad illud usque tempus praeter unum Romanum Pontificem, agnoverant.}’’

Nicholas Sanders, De schismate Anglicano, liber 1

.i. go Gabháltas Gall. Gidheadh ní fíor an ní-se adeir Sanderus, mar is follus a Psaltair Chaisil, mar a labhrann ar Írial Fáidh mac Éireamhóin, is mar a bhfoillsigheann an t-áireamh ríogh do shíol Éireamhóin do ghabh Éire ré b-Pádraig do shíoladh an chreidimh i n-Éirinn agus da éis. Do ghabh Írial Faidh flaitheas Éireann deich mbliadhna, agus sul do síoladh riaghail Chríost lé Pádraig i n-Éirinn do ghabhadar 57 rígh do shíol an ríogh chéadna flaitheas Éireann agus fós do

p.4

bhádar caogad rígh do shliocht an fhir chéadna i bhflaitheas Éireann d'éis Pádraig. {Írial propheta per decem annos regnavit, et antequam regula Christi per Patricium seminata esset in Hibernia, de semine eiusdem Regis quinquaginta septem reges regnaverunt super Hiberniam, et post Patricium de prole illius quinquaginta reges.}’’

Agus atá so follus a hannálaibh aosta Éireann agus as an Réim Ríoghruidhe.

Ag so mar thig Policronicon ar an ní gcéadna-so, mar a n-abair: Ó thigheacht Phádraig go haimsir Fheidhlimidh rígh (.i. rí Mumhan) do bhádar 33 rígh i bhflaitheas Éireann feadh cheithre céad bliadhan; i n-aimsir iomorro Fheidhlimidh tángadar Fionnlochlonnaigh ré ráidhtear Noruaegienses mar aon ré n-a dtaoiseach Turgesius go h-Éirinn. {Ab adventu Sancti Patricii usque ad Feldemidii Regis tempora triginta tres reges per quadringentos annos in Hibernia regnaverunt; tempore autem Feldemidii Noruaegienses duce Turgesio terram hanc occuparunt.}’’

Polychronicon

As sin is iontuigthe go rabhadar ríghthe ar Éirinn do Ghaedhealaibh i ndiaidh aimsire Phádraig. Agus adeir an t-ughdar céadna na briathra céadna-so síos san áit chéadna: Ó aimsir Thuirgéis gus an rígh ndéidheanach Ruaidhrí righ Connacht do bhádar 17 rígh ar Éirinn. {A tempore Turgesii usque ad ultimum monarchum Rodericum Conatiae Regem septemdecem reges in Hibernia fuerunt.}’’

As gach ní dhíobh so is follus nach fíor a rádh nach raibhe rí ar Éirinn ó aimsir Phádraig go Gabháltas Gall. Agus tig leis so an ní léaghthar san 36 eipistil do scríobh Anselmus naomhtha, airdeaspog Chanterburie, mar a scríobhann go Muircheartach Ó Briain rí Éireann, amhail léaghthar ag Doctúir Usser san deascán do chnósaigh sé do leitreachaibh naoimhchléire Éireann is Sacsan go aroile; agus do réir an ughdair chéadna mar a scríobhann Anselmus gus an Muircheartach gcéadna an tan fá haois don Tighearna 1100, mar a n-abair: Anselmus óglách eagailse Chanterburie go Muircheartach ghlormhar tré ghrásaibh Dé rí Éireann. {Moriardacho glorioso gratia Dei Regni Hiberniae, Anselmus servus Ecclesiae Cantuariensis.}’’

; agus mar scríobhas airdeaspog Canterburie, Lanfrancus go Toirrdhealbhach Ó BriainÉireann an tan fá haoís don Tighearna 1074, do réir Dhoctúir Usser

p.6

san áit do haithléaghadh linn. Lanfrancus peacthach agus airdeaspog neamhdhiongmhálta naoimheagailse Dorobernensis beannacht go seirbhís is go nguidhe go Toirrdhealbhach rígh Éireann. {Lanfrancus peccator et indignus Dorobernensis Ecclesiae archiepiscopus magnifico Regi Hiberniae Terdeluaco benedictionem cum servitio et orationibus.}’’

Atá ag neartughadh lé fírinne an neithe-se an ní léaghthar san 41 eipistil san leabhar chéadna mar a scríobhann an céid-Henrí rí Sacsan go Radulphus airdeaspog Canterburie ag a iarraidh air grádha do thabhairt do shagart dar bh'ainm Gregorius agus a oirneadh 'n-a easpog i n-Áth Cliath tré fhoráileamh ríogh Éireann. Ag so briathra ríogh Sacsan an tan fá haois don Tighearna 1123: Do fhoráil rí Éireann orm-sa lé 'n-a scríbhinn agus buirghéisigh Dhuibhlinne gur thoghadar an Greagóir>-se 'n-a easpog, is do chuireadar chugat-sa é da oirneadh. Uime sin foráilim-se ort-sa, ionnus go dtugthá a n-iarraidh dóibh, cóimhlíonadh gan chairde do dhéanamh ar a oirneadh. {Mandavit mihi Rex Hiberniae per breve suum et Burgenses Dublinae quod elegerunt hunc Gregorium in Episcopum et eum tibi mittunt consecrendum. Unde tibi mando ut petitioni eorum satisfaciens eius consecrationem sine dilatione expleas.}’’

As gach ní da ndubhramar is follus nach fíor ré a rádh nach raibhe rí ná arduachtarán ar Éirinn go Gabhaltas Gall; agus is follus fós nach raibhe cur cinnte ag Pápa na Rómha ar Éirinn riamh, acht mar do bhí ar an Spáinn nó ar an bh-Fraingc nó ar chríochaibh oile go haimsir Dhonnchadha mic Briain Bhóraimhe do chuaidh don Róimh tuairim is seacht mbliadhna déag ar thrí fichid sul tángadar Gaill i n-Éirinn. Gidheadh ar ndul do Dhonnchadh mac Briain don Róimh, amhail adubhramar thuas, tug féin agus uaisle Éireann aonta ré cur do bheith ag Easpog na Rómha orra, do bhrígh go mbídís féin easaontach ré chéile fá iomchosnamh Éireann. Óir tar ceann go scríobhaid ughdair go coitcheann gur bhronn Constantinus impir iar ngabháil bhaiste dhó oiléin iarthair Eorpa do Shilbhester Pápa, níor shealbh don Phápa ar Éirinn sin, do bhrígh nach raibhe sealbh na h-Éireann ag aoin-impir da raibhe riamh san Róimh ná ag Constantin. Da


p.8

réir sin cionnus b'éidir go mbiadh brígh san cheart do-bhéaradh an t-impir don Phápa ar an ní nach raibhe 'n-a sheilbh féin ná i seilbh aonduine da dtáinig 'n-a dhiaidh san impireacht ó shoin? Agus uime sin ní hinmheasta go mbiadh comhmór na h-Éireann do ríoghacht—gan chead do Dhoctúir Sanderus—gan airdfhlaith ná airdrí uirre ó aimsir Phádraig go Gabháltas Gall acht an Pápa amháin.

Cuirfeam síos annso as an seanchus, sul laibheoram ar ríoghaibh Éireann iar gcreideamh, an modh ar a ndéintí ríogha d'ordughadh i n-Éirinn, agus créad fá n-orduighthí iad, idir airdrígh is rígh cúigidh is phríomhfhlaith fearainn. Tuig nach bíodh do ghairm i n-Éirinn i n-allód acht gairm ríogh ag a bhflathaibh fearainn, amhail fá nós don chine Iúduidheach (acht amháin go mbídís diuicidhe ag an gcine Iúduidheach) agus do mhórán de chineadhaibh oile, amhail do bhíodh taoiseach i n-Albain ag Dál Riada nó gur ríoghadh Fearghus Mór mac Earca orra.

Is é fáth iomorro fá ríoghthar aon duine amháin ós cionn na bpuibleach is na gcríoch ionnus go mbiadh gach aon 'n-a fhlaitheas féin umhal dó, is gan ar breith do neach dhíobh freasabhra ná cur 'n-a aghaidh feadh a fhlaithis féin, agus a thuigsin gurab ó Dhia is codhnach agus is cumhachtach ós cionn cháich do horduigheadh 'n-a rígh ós cionn na bpuibleach é da bhfollamhnughadh, agus da réir sin go ndleaghair dóibh umhla do thabhairt dó is a thuigse gurab é an t-aoin-Dia céadna is codhnach ar neamh ar talmhain is ar ifreann tug an smacht soin dó, is gurab uaidh fuair flaitheas; agus is minic gurab iad na daoine is glioca agus is foghlumtha do bhíodh i n-Éirinn do toghthaoi i bhflaitheas do smachtughadh an uilc is do choimhcheangail na cána is do shnadhmadh na síothchána, mar atá Sláinghe mac Deala mic Loich fá airdbhreitheamh i n-Éirinn 'n-a aimsir féin, Ollamh Fódla do bhí foghlumtha agus Tighearnmhus a mhac do bhí feasach mar


p.10

an gcéadna, agus Cormac mac Airt do bhí eolach san Breitheamhnas Tuaithe is ro scríobh an Teagasc Ríogh agus mar sin i dtús na n-aimsear is iad lucht an fheasa agus an dream ba mó fonn don mhaitheas phuiblidhe do mhéadughadh do toghthaoi lé fearaibh Éireann ós cionn na gcríoch go dtáinig Pádraig is neart na heagailse. Agus ó táinig Pádraig, is ag na heaspogaibh ag na huaislibh agus ag na croinicibh do bhíodh togha na ríogh is na dtighearnadh go Gabháltas Gall; agus na garma chleachtar anois, mar atá Barún Bíocont Iarla Marqueis nó Diuice, níor cleachtadh i n-Éirinn iad acht Triath Tighearna Flaith nó Rí, agus a slonnadh ó na críochaibh do bhíodh 'n-a seilbh.

Ré linn iomorro gharma do ghlacadh dhóibh tigeadh an croinice agus an leabhar da ngairthear an Teagasc Ríogh leis, mar a mbíodh suim chumair nós is reacht na críche, agus mar a mbíodh foillsiughadh an luaidheacht bhíos ó Dhia is ón phobal tré mhaith do dhéanamh, agus an díoghaltas bhíos ós a chionn féin is ós cionn a shleachta tré neamhchomhall ceirt is córach, amhail orduigheas Leabhar na Ríogh is an Teagasc Ríogh do dhéanamh.

Is minic fós do beantaoi urruidhe da gcáirdibh do dhruing díobh fá choimhlíonadh reachta na críche do réir Teagaisc na Ríogh, nó an righe do léigean díobh gan imreasan, amhail do bheanfadh Tuatha Dé Danann do Bhreas mac Ealathan i n-aimsir ríoghachta Éireann do thabhairt dó.

Is é an croinice do-bheireadh slat i láimh gach tighearna ré linn garma do ghabháil; agus d'éis na slaite do dháil dó, do chuireadh i gcéill do na tuathaibh nach rígheadh an tighearna nó an rí a leas arm do ghlacadh ó shoin amach do smachtughadh a thíre, acht bheith umhal da shlait amhail scoláire da mháighistir. Óir amhail do-bheir an scoláire críonna


p.12

grádh is umhlacht is buidheachas da mháighistir, is mar sin dlighthear do na híochtaránaibh bheith da ríoghaibh, tré mar is lé slait córa is ceirt stiúras na híochtaráin, is nach lé faobhar airm na héagcóra.

Is amhlaidh bhíos an tslat do-bheir an t-ollamh i láimh an ríogh geal go hiomlán, do chomartha na fírinne lé dtuigthear an ghile bhíos san slait, do bhrígh go samhailtear an geal ris an bhfírinne is an dubh ris an mbréig.

Is í cúis fá mbí an tslat díreach, da chur i gcéill do na puibleachaibh is do na tuathaibh gurab díreach glan gan chlaon dhligheas an rí bheith 'n-a bhriathraibh is 'na bhreathaibh idir charaid is námhaid, idir thréan is anbhfann, do réir mar do bheith imreasan idir a dhá láimh.

Is uime orduighthear an tslat soin gan fhadhb gan chnapán uirre acht coimhréidh uile, da chur i gcéill do na tuathaibh gurab amhlaidh dhlighid na tighearnaidhe bheith gan anshocracht gan ghairbhthean acht coimhréidh fá chúis cheirt is chomhthruim do gach aonduine, do charaid is do námhaid, do réir a gcóra, &rl.

I d-Teamhraigh do gairthí gach rí do ríoghaibh Éireann riamh ag a mbíodh ríoghacht Éireann uile, do thoil na n-ollamhan is na n-uasal ria gcreideamh, agus do thoil eagailse uaisle is ollamhan ó shoin anuas, ar Leic na Ríogh.

I d-Tulaigh Óg do gairthí Ó Néill; agus Ó Catháin is O hÁgáin do ghaireadh é. Ó Donnghaile a mharuscál sluaigh is muinntear Bhrisléin is clann Bhiorthagra breitheamhain fhéineachais Uladh uile.

I g-Cill mic Creannáin do gairthí Ó Domhnaill; agus Ó Fiorghail do ghaireadh é, agus Ó Gallchubhair a mharuscál sluaigh.

Ar Maigh Adhar do gairthí Ó Briain ; Mac na Mara do ghaireadh é; Ó Duibhidhir Choill na Manach agus Mag Cormáin a mharuscáil sluaigh; muinntear Flannchuidhe a


p.14

bhreitheamhain fhéineachais; clann Chraith a ollamhain ré dán; clann Chruitínclann Bhruaideadha a ollamhain ré seanchus.

Ar Lios Beannchair do gairthí Mac Carrthaigh; Ó Súilleabháin Mór agus Ó Donnchadha Mór do ghaireadh é; muinntear Ruairc a mharuscáil sluaigh; clann Aodhagáin a bhreitheamhain; muinntear Dhálaigh a ollamhain ré dán, agus muinntear Dhuinnín a ollamhain ré seanchus.

Ar Chnoc an Bhogha do gairthí Mac Murchadha; agus Ó Nualláin do ghaireadh é; a each is a earradh do Nualláin; Ó Deoradháin a bhreitheamh, agus Mac Eochadha a ollamh ré dán.

Ar Leic mic Eochadha do gairthí tighearna Cinnsiolach; agus Mac Eochadha do ghaireadh é.

Ar Dhún Caillighe Béirre do gairthí Ó Brain, agus Mac Eochadha do ghaireadh é.

II.

Do ríoghaibh Éireann d'éis Chreidimh annso síos.

Do ghabh Laoghaire mac Néill Naoighiallaigh mic Eochach Muighmheadhóin mic Muireadhaigh Thírigh mic Fiachrach Sraibhthine do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna ar fhichid; agus fá hí Ríoghnach a mháthair; agus is í an ceathramhadh bliadhain da fhlaitheas do chuir Coelestinus Pápa Pádraig i n-Éirinn do shíoladh an chreidimh, an tan fá haois don Tighearna 431 bliadhan. Agus bliadhain is trí fichid fá haois do Pádraig an tan soin. Óir an tan tugadh i mbroid é, an naomhadh bliadhain do fhlaitheas Néill, is sé bliadhna déag fá haois dó; agus do chaith na hocht mbliadhna déag do bhí roimhe do fhlaitheas Néill, ionnus go raibhe mar sin cheithre bliadhna déag ar fhichid; agus cuirthear


p.16

leis sin na trí bliadhna fichead do bhí Dáthí i bhflaitheas Éireann, ionnus go raibhe Pádraig seacht mbliadhna déag is dá fhichid an tan ro marbhadh Dáthí; agus cuirthear cheithre bliadhna do fhlaitheas Laoghaire leis sin, go ndéin sin bliadhain is trí fichid d'aois ag Pádraig ag teacht i n-Éirinn dó. Agus is móide is inchreidthe fírinne an neithe-se mar léaghthar san leabhar da ngoirthear Martyrologium Romanum garab dá bhliadhain agus sé fichid fá haois do Phádraig an tan fuair sé bás. Ionann sin agus gurab bliadhain is trí fichid fá slán dó ag teacht i n-Éirinn 'n-a easpog. Óir is dearbh gurab bliadhain is trí fichid do bhí ag síoladh an chreidimh i n-Éirinn sul fuair bás. Gidheadh do chuir Coelestinus ré b-Pádruig Paladius 'n-a easpog do shíoladh an chreidimh i n-Éirinn an tan fá haois don Tighearna 430, do réir Bheda i n-annálaibh Staire na Sacsan. Ag so mar adeir: An tan fá haois don Tighearna 430 bhliadhan do chuir Coelestinus Pápa Paladius 'n-a easpog ar dtús gus na Scotaibh ré creideamh do Chríost dóibh. {Anno quadringentesimo tricesimo Paladius ad Scotos in Christum credentes a Coelestino Papa primus mittitur episcopus.}’’

Agus is í sin an treas bliadhain do fhlaitheas Laoghaire agus an bhliadhain ría b-Padraig dó theacht i n-Éirinn. Agus iar rochtain Éireann dó mar aon ré dá chléireach dhéag, do ghabh tír i n-íochtar Laighean ag Innbhearr Deaghaidh, is do bheannuigh trí cealla ann sin, mar atá Ceall Fhine mar ar fhágaibh a leabhair agus cuid do thaisibh Póil is Peadair; an dara cill Teach na Rómhanach; agus an treas cill Domhnach Arda; agus iar mbeannughadh na gceall soin dó, tig Náthí mac Garrchon tighearna na tíre sin agus ionnarbais as an gcrích sin é, go ndeachaidh i n-Albain go bhfuair bás ann sin.

Dála Phádraig táinig i n-Éirinn i gcionn bhliadhna i ndiaidh Phaladius agus ceathrar ar fhichid do naoimhchléir 'n-a fhochair; nó do réir Henricus Antisiodorensis i m- Beathaidh S. Germanus, amhail léaghthar san 168 ca. go dtug Padraig tríochad easpog leis i n-Éirinn. Ag so


p.18

briathra an ughdair: Do chuir Pádraig beannuighthe (ar sé) ar dteacht eachtra fhada agus a crích imchéin lúthgháir ar a mhuinntir féin ar dtús 'n-a láthair, agus ar gcruinniughadh tríochad easpog do hoirneadh leis féin tar lear, do chuir i bhfóghmhar an Tighearna iad, ar mbeith don fhóghmhar mór is don mheithil beag. {Benedictus Patricius itinere longo de regione longinqua peracto, praesentia sui suos exhilarabat et triginta episcopos ex transmarinis partibus congregatos et a se consecratos in Dominicam messem, eo quod esset multa et operarii pauci, destinabat.}’’

As so is iontuigthe go dtángadar fuireann phréaláideach lé Pádraig i n-Éirinn do shíoladh an chreidimh.

Leagthar fós san seanchus an tan do bhí Pádraig ag teacht i n-Éirinn, an mhéid fuair do chine Scuit ag a raibhe solus an chreidimh, go dtug leis i n-Éirinn iad, agus do bhí foghluim is creideamh is reacht ar coimhéad i n-Éirinn feadh cheithre céad bliadhan d'éis Phádraig do theacht go teacht Lochlonnach innte. Do bhíodh fós airgead da bhualadh i n-Ard Macha is i g-Caiseal an tan soin. Atá Henricus, thuas san 174 ca. aga rádh gur roinn Pádraig Éire idir fhonn duine agus spréidh, agus gur bhean an deachmhadh mír dhíobh don eaglais, mar atá an deachmhadh cuid do na daoinibh don fhearann is don spréidh; agus do rinne manaigh do na fearaibh is cailleacha dubha do na mnáibh, agus do thógaibh mainistreacha dhóibh. Ag so mar adeir an t-ughdar céadna ag labhairt ar an druing úd ráinig san deachmhaidh: Do-níodh manaigh do na fearaibh uile is cailleacha dubha do na mnáibh is do thógaibh iomad mainistreach is do orduigh an deachmhadh mír don fhearann is an deachmhadh mír don spréidh ré cothughadh na druinge céadna. {Omnes ergo mares monachos, feminas sanctimoniales, efficiens, numerosa monasteria aedificavit, decimamque portionem terrarum ac pecudum eorum sustentationi assignavit.}’’

Adeir fós an t-ughdar céadna go dtáinig don ordughadh do chuir Pádraig síos nach raibhe cúil ná cearna ná fásach i n-Éirinn nachar lán d'aos crábhaidh is do naomhaibh, ionnus go dtáinig dhe sin gurab é ainm cinnte do bhíodh ar Éirinn feadh na gcríoch oile go coitcheann Oiléan na Naomh. Adeir Neinnius, ughdar Breathnach, i Stair na Breatan,


p.20

ag labhairt ar Phádraig, na briathra-so: Do thógaibh (ar sé) 355 eagluis, do hoirneadh leis an n-uimhir chéadna, 355, easpog, tugaibh cheana grádha eagailse do thrí mhíle sagart. {Ecclesias 355 fundavit, episcopos ordinavit eo numero, 355, presbiteros autem usque ad tria millia ordinavit.}’’

Ag so mar thig an seanchus lé Neinnius ar an líon easpog úd do hoirneadh lé Pádraig:
    1. A cúig lé caogad sruitheaspog
      Ró oirnidh an cáidh,
      Um thrí céadaibh crutharnaigh
      Forsa dtormaigh gráidh.

Cibé do chuirfeadh i n-iongantas an líon easpog-so do bheith i n-aoinfheacht ré linn Phádraig i n-Éirinn, léaghadh an ní adeir S. Bearnard i m- Beathaidh Mhalachias ar ghnáthughadh na h-Éireann do leith a heaspog. Ag so mar adeir: Do-níthear malairt is iomadughadh ar easpogaibh do réir thoile an airdeaspuig, ionnus nach lór lé haoin easpogóideacht amháin aoin easpog amháin, acht bí beagnach easpog ag gach aoineaglais aca. {Mutantur et multiplicantur Episcopi pro libitu Metropolitani, ite ut unus episcopatus uno non esset contentus, sed singulae pene ecclesiae singulos haberent episcopos.}’’

As na briathraibh-se S. Bearnard is iontuigthe nar chuirthe i n-iongantas an lear easpog do luaidheamar do bheith i n-Éirinn ré linn Phádraig, ar mbeith don eaglais fá bhláth an tan soin. Is lughaide is ionchuirthe i n-iongantas an t-áireamh easpog do luaidheamar thuas mar léaghthar linn i seinleabhraibh go raibh easpog i n-Éirinn i n-aghaidh gach deagántachta da bhfuil innte.

Is dearbh fós a hannálaibh Éireann go ndearna Pádraig dá airdeaspog i n-Éirinn, mar atá airdeaspog Ard Macha príomháidh Éireann, agus airdeaspog Caisil; príomháidh iomorro Ard Macha ós cionn Éireann uile is go cinnte ós cionn Leithe Cuinn; agus airdeaspog Caisil ós cionn Leithe Mogha go cinnte; agus ardchur ag an bphríomháidh air; agus is é adhbhar fá ndearnadh an t-ordughadh soin, do bhrígh go dtarla ardfhlaitheas Éireann i seilbh sleachta Éireamhóin, mar atá ag Laoghaire mac Néill; agus níor ghabh Eoghan is Conall is


p.22

an chuid oile d'uaislibh an chinidh sin do ghabh baisteadh ó Phádraig gan an eaglais ba prinnsiopálta san ríoghacht do bheith ar a leith féin d'Éirinn, mar atá Leath Cuinn, agus cur do bheith aice ar eagailsibh Éireann ar lorg an ardfhlaithis do bhí 'n-a seilbh an tan soin. Síol Éibhir, cheana, fuaradar ó Phádraig an dara heaglais ba prinnsiopálta do dhéanamh i Leith Mogha .i. i g-Caiseal, do bhrígh go raibhe ceart aca féin ar Leith Mogha fá rígh Éireann gus an dtráth soin ó aimsir Chuinn. Is córaide so do chreideamhain nach eadh amháin airdeaspog Mumhan ghairthear i seanleabhraibh irsi is annálach Éireann d'airdeaspog Caisil, acht fós go ngairthear airdeaspóg Leithe Mogha uile dhe.

An ní eile iomorro adeirid drong san aimsir-se go raibh Imleach Iobhair 'n-a cathaoir airdeaspuig, is amhlaidh is iontuigthe sin go raibhe airdeaspog is cliar Chaisil seal ar díbirt a Caiseal tré fhoirneart Lochlonnach an tan soin i n-aimsir Mhaoilsheachlainn mic Maolruanaidh do bheith i bhflaitheas Midhe, agus Néill Chaille 'n-a rígh Éireann, agus Olchobhair do bheith i bhflaitheas Mumhan, agus Turgesius an t-anfhlaith Lochlonnach do bheith ag buaidhreamh Éireann. Óir níor dóthcha Forannán príomháidh Éireann do thathfann a h-Ard MachaTurgesius, gur bha héigean dó teacht ar díbirt don Mhumhain, ioná airdeaspog Caisil go n-a chléir do thathfann a CaisealLochlonnaibh, agus dul da ndídean féin go h-Imleach Iobhair, mar a rabhadar coillte is bogach is móinte an tan soin. Agus do chaitheadar seal da n-aimsir ann sin ré linn leathtruim Lochlonnach do bheith orra.

Ní faghthar linn i n-annálaibh Éireann do bheith i n-Éirinn acht dá airdeaspog, mar atá airdeaspog Ard Macha agus airdeaspog Caisil go haimsir an Cháirdionál Ioannes


p.24

Papiron do theacht i n-Éirinn mar aon ré Giolla Críost Ó Conairce, easpog Leasa Móir, leagáid an Phápa i n-Éirinn an tan soin, an tan fá haois don Tighearna 1152. Óir an bhliadhain sin do chruinnigheadar comhairle choitcheann ag Ceannanus na Midhe, mar ar hoirneadh airdeaspog i n-Áth Cliath agus airdeaspog i d-Tuaim, mar a bhfuair gach airdeaspog dhíobh Pallium, amhail chuirfeam síos da éis so a hannálaibh aosta Éireann do scríobhadh i g-Cluain Eidhneach.

III.

Ar mbeith do Phádraig ag síoladh an chreidimh i n-Éirinn i n-aimsir Laoghaire, is é Aonghus mac Natfraoich fá rí Mumhan; agus ré triall do Phádraig do sheanmóir don Mhumhain, tig Aonghus mac Natfraoich céadna i gcoinne Phádraig d'fháiltiughadh roimhe go Maigh Feimhean i n-Déisibh tuaisceirt, is beiris go ríoghphort Caisil é i n-Eoghanacht ré ráidhtear an Trian Meadhónach aniú; agus do ghabh Aonghus creideamh is baisteadh uaidh ann. Ag so mar adeir seinbheatha Phádraig do haithléaghadh linn ag tráchtadh ar Niall thuas: Ré mbeith ag triall don Mhumhain dó, tig rí Mumhan, Aongus mic Natfraoich, 'n-a dháil go Magh Feimhean i dtalamh na n-Déise is do threoruigh go lúthgháireach don ríoghchathair da ngairthear Caiseal i gcrích Eoghanachta é, agus is ann sin do chreid an rí Aonghus is do ghabh baisteadh. {Dum vero in Momoniam proficisceretur, venit obviam ei Rex Momoniae, Aonghus mac Natfraoich in campo Feimhean in terra na nDéise, eumque duxit gaudens in civitatem regalem nomine Caiseal, quae est in regione Eoghanacht, ibique credidit rex Aonghus et baptisatus est.}’’

Agus san áit chéadna luaidhtear gurab tré bhonn Aonghusa do chuir Pádraig los a bhaichle. Ag so an ní léaghthar ann: Iar mbeith do Naomh Pádraig 'n-a sheasamh ag beannachadh an ríogh do sáthadh leis rinn a naomhbhaichle i gcois an ríogh. {Cumque Sanctus Patritius regem stando benedixisset cuspis baculi Sancti fixa est in pede regis.}’’

As so is iontuigthe gurab tré chois ríogh

p.26

Mumhan, Aonghusa mic Natfraoich, do chuir Pádraig rinn a bhaichle, is nach tré chois Eoghain mic Néill ríogh Uladh. Tig saoi ré seanchus do Leith Cuinn féin leis an ní thuas san laoidh darab tosach: Buaidh n-easpog ar fhuil n-Éibhir, .i. Torna mac Muiris Uí Mhaoilchonaire. Ag so mar adeir:
    1. Tré bhonn Aonghuis anba an bhroid,
      Do chuaidh rinn bhaichle b-Pádroig;
      Gur líon an t-urlár da fhuil,
      An gníomh ní cómhrádh coguir.

Do bhádar cheithre mic fichead is cheithre hingheana fichead ag an Aonghus-so, agus do bhronn dá mhac déag is dá inghin déag don Eaglais díobh. Is é an Aonghus-so fós do orduigh screaball baithis Pádraig ar gach neach da ngabhadh baisteadh san Mhumhain, .i. trí pinginne; agus is mar so síos do díoltaoi an cháin sin, mar atá cúig céad bó, cúig céad caor iarainn is cúig céad brat, cúig céad léine is cúig céad caora gacha treas bliadhain do chomhorba Pádraig mar chíos ó ríoghaibh Mumhan; agus do bhí an cíos soin 'ga dhíol go haimsir Chormaic mic Cuileannáin. Léaghthar fós i Leabhar Ruadh Mic Aodhagáin go gcleachtadh Aonghus mac Natfraoich dias easpog is deichneabhar sagart is dá mhaiccléireach dhéag is trí fichid do bheith mar ghnáthmhuinntir 'n-a fhochair féin do shíor, ré rádh aifreann is ré guidhe Dé.

Ré linn Phádraig do bheith ag síoladh an chreidimh i n-Éirinn i n-aimsir Laoghaire, do bhádar cheithre mic fichead ag Brian mac Eochach Muighmheadhóin, agus fá lucht comhaimsire do Laoghaire mac Néill iad, agus ar mbeith do Phádraig ag beannachadh Éireann, téid i g-Connachtaibh agus triallais i ndáil an mhic dhíobh soin do ba taoiseach orra, Eichen fá hainm dó. Mar do chonnairc an fear soin Pádraig ag teacht 'n-a láthair téid ar a each agus gabhais ag a slatadh, agus adubairt re a bhráthraibh an ní céadna do déanamh, agus gan cádhas do thabhairt don chléireach: agus do-níd


p.28

amhlaidh sin acht an mac fá hóige dhíobh, dar bh'ainm Duach Galach. Anais an fear soin da chois is téid i gcoinne Phádraig is cuiris fáilte roimhe is do-bheir umhla is onóir dó. Leis sin triallais Pádraig roimhe go ndeachaidh do láthair Eichen, fá taoiseach orra, is fiafruighis de nar bh'é Eichen é. ‘Ní mé,’ ar Eichen. ‘Masa tú’ ar Pádraig, ‘beanaim-se rath is ríghe dhíot féin is don mhéid dot bhráithribh atá id fhochair acht an t-aonmhacaomh dhíobh tug cádhas is onóir damh féin ar son mo Thighearna.’ Agus adubhairt an macaomh soin dá madh é féin budh rí orra go ndéanadh réir Pádraig. ‘Maseadh’ ar Pádraig, ‘do-bheirim-se beannacht duit-se, is budh rí thusa, is biaidh an righe agat shíol id dhiaidh;’ agus do fíoradh fáistine Phádraig, óir do bhí Pádraig is dá easpog dhéag 'n-a fhochair ag ríoghadh Duach Galaigh, agus do gnáthuigheadh lé ríghthibh Connacht comhorbaidhe an dá easpog dhéag soin is dá thaoiseach dhéag shíol Muireadhaigh agus Ó Maoilchonaire do bheith 'ga ríoghadh ó shoin i le ar chnoc dá ngairmthear Carn Fraoich.

Aoinbhliadhain déag ar fhichid ar cheithre céad ó ghein Chríost go tigheacht Phádraig i n-Éirinn, an ceathramhadh bliadhain do fhlaitheas Laoghaire mic Néill, amhail adubhramar; agus bliadhain is trí fichid do Phádraig i n-Éirinn sul fuair bás; agus dá gcuirthear an t-áireamh soin leis an áireamh thuas, do-níd cheithre céad nochad is dá bhliadhain; gonadh da dhearbhadh soin adeir an seancha an rann-so:

    1. Ó geanair Críost, áireamh ait,
      Cheithre céad ré taobh nóchait,
      Is dá bhliadhain saor iar soin,
      Go bás Phádraig phríomh-apstoil.

Léaghthar i m- Beathaidh Phádraig gurab bliadhain is trí fichid do bí Pádraig i n-Éirinn iar dteacht 'n-a easpog innte, ag síoladh is ag seanmóir na soiscéal, is ag déanamh


p.30

feart is míorbhal do réir mar léaghthar i m- Beathaidh Phádraig do réir ughdair d'áirithe. Ag so mar adeir:
    1. Trí fichid bliadhan is bliadhain,
      Is tearc neach ar nach diamhair.
      I n-Éirinn go n-iomad bhfeart
      Do bhí Pádraig ag proicheapt.
Agus cibhé adéaradh nach fuil an rann-so i m- Beathaidh Phádraig, bíodh a fhios aige gur léaghadh linn i bprímhleabhar sheanchusa gur scríobhadh 64 beatha Phádraig, gach aon díobh ar leith ris féin. Agus is cosmhail gur scríobh gach neach ní nua ar Phádraig nachar scríobh neach oile do chách. Uime sin ní cuirthe i n-iongantas don tí do léigh beatha Phádraig ag aonughdar amháin, da dteagmhadh scéal nó míorbhal ar Phádraig i leabhar oile nachar léigh san bheathaidh sin.

Is ré linn Laoghaire tug Dubhthach hUa Lughair is Fearghus File is Ros mac Trichim seanchus Éireann da fhromhadh is da ghlanadh do Phádraig. Agus táinig de sin gur cuireadh i gcead Laoghaire comhdháil choitcheann do dhéanamh, mar a mbíadh cruinniughadh ríogh cléire is ollamhan Éireann ré glanadh an tseanchusa; agus iar rochtain ar aonláthair dhóibh uile do toghadh asta naonbhar ré glanadh an tseanchusa, mar atáid trí rígh, trí heaspuig is trí ollamhain ré seanchus. Na trí rígh, Laoghaire mac Néill rí Éireann, Dáire rí Uladh, is Corc mac Luighdheach rí Mumhan. An triúr easpog, Pádraig, Beinén is Cairneach. Na trí hollamhain ré seanchus, Dubhthach, Fearghus is Ros>. Agus do glanadh is do cuireadh i n-eagar is i n-ordughadh an seanchus leis an naonbhar soin, agus is de do gairthí an Seanchus Mór. Atá an duain darab tosach Aimhirgin glúingheal ag fíoradh an neithe-se. Ag so síos na roinn as an duain gcéadna ag suidheamh an neithe-se:

    1. Ughdair an t- Seanchusa Mhóir
      Naonbhar ros cóirigh go cóir,
      Naoimhfhios a ainm caomda cain
      Lé fios naomhtha an naonbhair sain.

    2. p.32

    3. Pádraig Beinén Cairneach cain,
      Laoghaire mac Néill neartmhair.
      Fearghus File, gáire glan,
      Agus Daire rí Uladh.
    4. Agus rí Mumhan gan mheirg,
      Corc mac Luighdheach go láimhdheirg,
      Dubhthach Ua Lughair don linn,
      Saoi an Bhéarla Ros mac Trichim.
    5. Naoi saoithe nar shaobh a snas,
      Lér riaghluigheadh an Seanchas,
      Iar na thúr dhóibh tré ghaois ghil,
      I ngach aois ó Aimhirgin.

IV.

Iar nglanadh iomorro an t- Seanchusa mar sin is eadh do horduigheadh lé huaislibh Éireann urlamhas an t- Seanchusa do chur ar choimhéad préaláideadh na h-Éireann; agus tugadar na préaláide céadna fá deara a scríobhadh 'n-a bprímheagailsibh féin. Agus atáid cuid do na seinleabhraibh ar marthain aniú, nó na micleabhair do scríobhadh asta, mar atá Leabhar Ard Macha, Psaltair Chaisil, Leabhar Glinne dá Loch, Leabhar na hUa Chongmhála, Leabhar Cluana Mic Nóis, Leabhar Fionntain Chluana hEidhneach, Leabhar Buidhe Moling, is Leabhar Dubh Molaga, agus prímhleabhair Éireann ó shoin amach, mar ar coimhéadadh an Seanchus gan leathtrom do dhéanamh ar neach seoch a chéile d'uaislibh Éireann.

Do bhíodh fós suim seanchusa na leabhar-so uile i Psaltair na Teamhrach; agus do-níthí fromhadh orra gacha treas bliadhain i bh-Feis Teamhrach, amhail adubhramar thuas ag labhairt ar fhlaitheas Chormaic. Gidheadh ré linn na Págántachta, is iad so síos na príomh-ughdair do bhí ris an seanchus ó aimsir go haimsir, mar atá Aimhirgin Glúingheal, Sean mac Áighe, Bridhe banughdar ó ráidhtear Briathra


p.34

Bridhe, Connla Caoinbhriathrach saoi Chonnacht, Seancha mac Cúil Chlaoin, Fachtna a mhac soin, Seancha mac Oiliolla, Morann mac Maoin, Fearghus Fiannaithe a crích Chiarraidhe Luachra, Feircheirtne File, Néidhe mac Adhna, Aithirne, Amhnas, Fearghus File mic Aithirne, Neara mac Fionnchuill a Síodhaibh, Seadhamus mac Morainn, Fearadhach Fionn Feachtnach ríoghughdar gaoise Éireann, Fitheal, Fearghus File, Ros mac Trichim is Dubhthach mac Ua Lughair, agus is iad an triúr déidheanach-so tug an Seanchus do Pádraig da fhromhadh is da ghlanadh.

Ré linn iomorro na Págántachta do bheith i n-Éirinn, ní bhíodh cion ollamhan ná ughdair san seanchus ar aoinneach ré seanchus ar a bhfionntaoi claonadh seanchusa do dhéanamh aoin fheacht amháin. Ní bhíodh fós cion breitheamhan ar an tí do-bheireadh claoinbhreath; do bhíodh mar an gcéadna geasa ar dhruing dhíobh ré linn na Págántachta. Ar dtús an tan do-bheireadh Sean mac Áighe claoinbhreath do fhásadaois boilgléasa ar a dheasghruaidhe; agus an tan do-bheireadh an fhíorbhreath ní fhásadaois.

Ní rug Connla Caoinbhriathrach bréigbhreath riamh, óir do ba duine iodhan fírionnraic do réir sholuis na nádúire é. Ní bheireadh Seancha mac Cúil Chlaoin breath choidhche gan troscadh an oidhche ria n-a breith. An tan do-bheireadh Fachtna a mhac soin bhréigbhreath, madh i n-aimsir an fhoghmhair do-bheireadh í, do thuiteadh meas na tíre a mbíodh an oidhche sin. Gidheadh an tan do-bheireadh fírbhreath do anadh an toradh go hiomhlán ar na crannaibh; nó madh i n-aimsir an bhlátha do-bheireadh an bhréigbhreath, do shéandaois na ba a laoigh san tír sin. Ní bheireadh Morann mac Maoin breath gan an iodh Morainn um a bhrághaid; agus an tan do-bheireadh bréigbhreath do theannadh an iodh um a bhrághaid; agus an tan do-bheireadh an fhírbhreath do shíneadh an iodh tar a ghuaillibh amach, amhail adubhramar thuas. Mar sin iomorro do mhórán d'ughdaraibh Págánta oile, do bhídís geasa ortha da


p.36

dtoirmeasc ó chlaonadh seanchusa nó breitheamhnais do dhéanamh. As a ndubhramar is inchreidthe do sheanchus Éireann mar sheanchus gacha críche oile, do bhrígh go bhfuil ar n-a dhearbhughadh lé scríbhnibh seanughdar bPágánta is lé fromhadh naoimhchléire agus préaláideadh eagailse Éireann.

Do commóradh Feis TeamhrachLaoghaire d'aithnuadhadh nós is reachta Éireann, amhail fá gnáth ris na ríoghaibh roimhe do dhéanamh i bh-Feis Teamhrach. An tan iomorro do coimhthionóldaois uaisle is ollamhain Éireann don chomhdháil sin, do bhíodh príomhlongphort ar leith ag airdrígh Éireann go n-a fhuirinn, mar atá Teach Miodhchuarta. Do bhíodh fós príomhlongphort ag gach rígh cúigeadhach i n-Éirinn, mar atá an Long Mhuimhneach ag rígh Mumhan; ionann iomorro long is teach, amhail adeir an file:

    1. Ní móide is doichlioch Donn Cuan
      Droichtheach 'ga shluagh nó long lán;
agus is uaidh sin adeirthear longphort .i. port na dteach ris an mbaile 'n-a mbí áitiughadh; agus an Long Laighneach ag rígh Laighean, agus an Chóisir Chonnachtach ag rígh Connacht, agus an Eachrais Uladh ag rígh Uladh. Do bhídís fós trí teallaighe oile i d-Teamhraigh an tan soin, mar atá Carcair na nGiall, mar a mbídís géill nó bhraighde an ríogh i gcoimhéad. An dara teach da ngairthí Réalta na bhFileadh, mar a mbídís breitheamhain is filidhe Éireann ré cumadh cánach ar an druing do sháruigheadh reacht is riaghail na críche. An treas teach da ngairthi Grianán na nInghean, mar a mbídis bainríoghna na gcúigeadhach, agus áitreabh ar leith san longphort soin ag gach ríoghain díobh go n-a bantracht. Gidheadh an tan do shuidheadh an chomhdháil uile ré cinneadh is ré críochnughadh reacht is nós na críche, is é Teach mór Miodhchuarta fá teach coitcheann comhairle dhóibh.

Ag so iomorro an suidhiughadh do bhíodh orra san teach soin. Do shuidheadh rí Éireann féin 'n-a ríoghchathaoir ar


p.38

dtús i gceirtmheadhón an áruis is a aghaidh siar, agus rí Mumhan don leith theas de, óir soir agus siar do bhádar dá éadan an tighe, rí Laighean 'n-a fhiadhnaise, rí Connacht ar a chúl, agus ollamhain Éireann ar cúlaibh ríogh Connacht; agus rí Uladh don leith adtuaidh dhe ar a dheasláimh, agus fuireann d'fhíoruaislibh a chúigidh féin ré hais gach ríogh dhíobh. Ag so deismireacht an tseanchaidh go cumair ar an suidhiughadh-so theallaigh Theamhrach:
    1. Fir Mhumhan don leith andeas,
      Gan ainbhfíor gan anoircheas.
      Agus Laighin, lór do bhríogh,
      Aghaidh ar aghaidh ria 'n airdríogh.
    2. Connachtaigh ar cúl an ríogh,
      Ré coimhéad seanchuis go fíor.
      Uirrígh Aruidhe i maille,
      I n-airdiomdha áiridhe.
    3. Láimh dheas ríogh Teamhrach tréine
      Gan ainbhfíor gan ainfhéile,
      Oirghiallaibh sonna sain,
      Gan fhuigheall gan imreasain.

Is ar Laoghaire tugadh Cath Átha DaraLaighnibh agus lé Criomhthann mac Éanna, mar ar gabhadh Laoghaire leo, go dtug grian is éasca is reanna nimhe i gcoraidheacht air féin fá chomhall dóibh gan agra na Bóraimhe orra; agus níor chomhaill sin dóibh. Gidheadh i ndíoghail na bréige sin, go grod da éis sin do marbadh Laoghaire le saighnéan teinntighe i n-Greallaigh Dhabhaill láimh ré Lithfe, amhail adeir an file:

    1. Atbath Laoghaire mac Néill,
      Lámh ré Lithfe, glas a tír.
      Dúile Dé atragaid ráith
      Tugsad dál bháis for an rígh.

Anghus inghean Tasaigh, rí Ó Liatháin, bean Laoghaire, máthair Luighdheach mic Laoghaire; agus, ní hionann is


p.40

Laoghaire, do ghabh sí creideamh ó Phádraig. Lá n-aon iomorro da dtáinig Pádraig d'fhios na bainríoghna, fáiltighis roimhe agus ré n-a choimhthionól cléire, agus cuiris biadh da ollmhughadh dhóibh, agus do ghabh Lughaidh mac Laoghaire, a mac oighearachta, ag ithe an bhídh leo go hairceasach, go dtarla greim 'n-a bhrághaid lér tachtadh é; go bhfuair bás do láthair. Beadhgais an bhainríoghan, is cuiris an mac ar chomairce Phádraig. Téid Pádraig i n-árus uaigneach agus tug fá deara corp an leinbh do bhreith 'n-a fhochair; is do ghéaruigh féin ar a ghuidhe go Dia, agus anais san ngnáthghuidhe sin gan bhiadh gan chodladh feadh trí lá, go dtáinig i gceann an treas lá Míchéal Archaingeal i gcruth choluim 'n-a láthair san árus 'n-a raibhe, agus beannchais do Phádraig agus adubhairt gur thoil ré Dia an leanbh d'aithbheodhadh ar impidhe Phádraig. Leis sin ar mbeith don leanbh agus a dhruim faoi agus a bhéal osluigthe téid an t-Archaingeal, do bhí i gcruth choluim, is cuiris a ghob i mbrághaid an leinbh, is do tharraing an greim aiste, go dtáinig anam do láthair leis sin ann. Agus do láthair leis sin do chuaidh an t-aingeal ar ceal uatha, agus do éirigh an leanbh Lughaidh. Agus mar do chualaidh an bhainríoghan an leanbh do bheith beo tig go lúthgháireach d'fhios Phádraig is sléachtais ar a glúinibh 'n-a fhiadhnaise, is gabhais ag breith buidheachais ris tré aithbheodhadh a mic. ‘A bhanfhlaith’ ar sé, ‘ní riom-sa is beirthe dhuit buidheachas do mhic, acht lé Míchéal Archaingeal lér aithbheodhadh do mhac’; agus nochtais di éirim an sceoil amhail adubhramar. Mar do chualaidh an bhainríoghan gurab é Míchéal do rinne an mac d'aithbheodhadh, do ghabh mar chuing uirre féin caora as gach tréid da raibhe aice do thabhairt gacha bliadhna agus mír as gach proinn da n-íosadh feadh a ré do bhochtaibh Dé i n-onóir Mhíchíl Archaingeal; agus fós do orduigh mar nós feadh na h-Éireann é, ar gach

p.42

ndruing dar gabh baisteadh is creideamh ó Phádraig; gonadh uaidh sin atá gnáthughadh caorach na féile Míchíl agus na míre Míchíl i n-Éirinn ó soin.

Do ghabh Oilill Molt mac Dáthí mic Fiachrach mic Eochadh Mhuighmheadhóin do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan. Uichtdhealbh inghean Aonghusa mic Natfraoich bean Oiliolla Muilt, agus is uime do gairthí Oilill Molt de, .i. mian feola muilt do bhí ar a mháthair Eithne inghin Orach ar mbeith torrach ar Oilill di, agus tug bean uasal do bhí 'n-a fochair, dar bh'ainm Fial inghean Eochach Séididh, Oilill Molt mar fhorainm air iar 'n-a bhreith. Is i bhflaitheas Oiliolla fuair Amhalghuidh mac Fiachrach mic Eochach Muighmheadhóin do bhí 'n-a rígh Connacht fiche bliadhan bás agus fuair Muireadhach Muindearg mac Feargna mic Dalláin mic Dubhthaigh mic Mianaigh mic Luighdheach mic Aonghusa Finn mic Fearghusa Duibhdhéadaigh mic Iomchadha mic Fionnchadha mic Oghamhail mic Fiataigh Finn a quo Dál bhFiatach do bhí 'n-a rígh Uladh dá bhliadain déag bás.

V.

Do rinneadh Feis Teamhrach lé h-Oilill Molt. Trí comhdhála coitcheanna iomorro do bhíodh i n-Éirinn i n-allód mar atá Feis Teamhrach, Feis Eamhna, agus Feis Chruachan. Do chuireamar síos roimhe so na neithe do luaidhtí i bh-Feis Teamhrach. Anois cheana is é adhbhar cruinnighthe is mó do bhíodh ag Feis Eamhna agus ag Feis Chruachan ré fromhadh do dhéanamh ar lucht daoircheard i n-Éirinn, mar atá an drong do bhíodh ré gaibhneacht nó ré ceardacht nó ré saoirseacht nó ré n-a samhail oile do dhaoircheardaibh. Agus do toghthaoi leis na huaislibh is leis na hollamhnaibh do bhíodh san dá chomhdháil sin trí fichid saoi ris gach ceird as gach comhdháil díobh, is do roinntí fá Éirinn da éis sin iad; agus ní lámhadh fear comhcheirde dhóibh feidhm na ceirde sin do dhéanamh gan chead


p.44

don tsaoi ris an gceird sin do bhíodh san tír, go bhfromhadh an tsaoi an mbíodh cliste ré déanamh na ceirde. Agus do gairthí ioldánaigh do na saoithibh-se. Ionann iomorro ioldánach is ilcheardach, do bhrígh gurab ionann dán is ceard.

Is ar Oilill Molt do-bheir an Leabhar Irsi rí na Scot. Is ré n-a linn fuair Benignus comhorba Pádraig bás. Is ar Oilill mar an gcéadna tugadh Cath Dumha AichirLaighnibh, áit ar thuit iomad do dhaoinibh da gach leith. Is fán am-so do bhí cogadh idir AmbrosiusBreatan agus Picti is Scoti. Is i bhflaitheas Oiliolla fós fuair Conall Créamhthainne bás, agus Iarlaithe an treas easpog i n-Ard Macha i ndiaidh Phádraig. Simplisius fá Pápa an tan soin. Is ar Oilill MoltÉireann tugadh cath OchaLughaidh mac Laoghaire is lé Muircheartach mac Earca is lé Fearghus Ceirrbheoil mac Conaill Chréamhthainne is lé Fiachaidh Lonn mac CaolbhaidhDál nAruidhe, amhail adeir an file:

    1. Lughaidh is lé Fiachaidh Lonn,
      Is lé Muircheartach móroll,
      Agus lé Fearghus gan locht,
      Do marbhadh Oilill saor-Mholt.

Fiche bliadhain i ndiaidh an chatha soin do chur do chuadar seisear mac Eirc mic Eochach Muinreamhair i n-Albain, mar atá dá AonghusLodharn agus dá Fhearghus. Trí chéad is seacht mbliadhna ó aimsir Chonchubhair mic Neasa go haimsir Chormaic mic Airt. Dá chéad is cheithre bliadhna ó aimsir Chormaic go dtugadh Cath Ocha. Agus fiche bliadhan da éis sin do chuadar clanna Eirc mic Eochach Muinreamhair i n-Albain. Duach Teangumha mic Fearghusa mic Muireadhaigh Mháil mic Eoghain Sreibh mic Duach Galaigh mic Briain mic


p.46

Eochach Mhuighmheadhóin fá rí Connacht seacht mbliadhna an tan soin gur thuit lé h-Eochaidh Tiormcharna.

Do ghabh Lughaidh mac Laoghaire mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhain. Anghus inghean Tasaigh do Uíbh Liatháin máthair Lughaidh. Is é Fraoch mac Fionnchadha fá rí Laighean an tan soin. Is fán am-so tugadh Cath Ceall Osnadh i Maigh Fea i gConntae Cheithearlach, cheithre mhíle ó Leithghlinn soir, mar ar thuit Aonghus mac Natfraoich do bhí 'n-a rígh Mumhan sé bliadhna déag ar fhichid, agus Eithne Uathach inghean Criomhthainn mic Éanna Chinnsealaigh a bhean mar aon ris lé Muircheartach mac Earca is lé h-Oilill mac Dúnluing; gonadh uime sin adeir an file an rann-so:

    1. Atbath craobhdhos bhile mhóir
      Aonghus Molbhthach mac Natfraoich
      Fágbhaidh lá h-Oilill a rath
      I gcath Ceall Osnadha claoin.

Da éis sin fuair Fraoch mac Fionnchadha a mharbhadh i gCath Gráine lé h-Eochaidh mac Cairbre. Felix an treas Pápa don ainm sin, an deachmhadh bliadhain do fhlaitheas Luighdheach mic Laoghaire do rinneadh Pápa dhe. Is fán am-so tugadh cath Sleamhna MidheCairbre mac Néill ar Laighnibh, agus tugadh Cath Seaghsa, mar ar marbhadh Duach TeangumhaConnachtMuircheartach mac Earca, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Cath Dealga, Cath Muchromha,
      Agus Cath Tuama Drubha,
      Agus fós Cath na Seaghsa,
      A dtorchair Duach Teangumha.
Is fán am-so tugadh Cath LochmhaigheLaighnibh ar Uíbh Néill, áit ar thuit iomad do dhaoinibh ann; agus do chuaidh Fearghus Mór mac Earca i n-Albain mar aon ré Dál Riada agus do ghabhadar flaitheas innte. An naomhadh bliadhain déag do fhlaitheas Luighdheach mic Laoghaire fuair Pádraig

p.48

bás, iar gcaitheamh dá bhliadhain is sé fichid ar an saoghal-so, amhail adubramar thuas. Da éis sin fuair Lughaidh mac Laoghaire bás i n-Achadh Fharcha lé caoir theinntighe do thuit ó neamh air tré mhíréir Phádraig do dhéanamh dó. An bhliadhain déidheanach do fhlaitheas Luighdheach do bhí Gelasius 'n-a Phápa.

Do ghabh Muircheartach mac Earca mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna ar fhichid. Earc inghean LodhairnAlban máthair Mhuircheartaigh mic Earca; agus is i dtosach a fhlaithis rugadh Ciarán mac an tSaoir do bhí do shliocht Chuirc mic Fearghusa mic Róigh. An ceathramhadh bliadhain do fhlaitheas Muircheartaigh do rinneadh Pápa do Anastasius an dara Pápa don ainm sin. Is fán am-so rugadh an naomh Comhghall Bheannchair, an t-abb naomhtha, an tí ag a rabhadar dá fhichid mile manach fá n-a óighréir nó fá n-a smacht, amhail leágthar i Leabhar Ruadh Mic Aodhagáin; agus is córaide so do chreideamhain go léaghthar ag ughdar bharántamhail .i. ag S. Bearnard i m- Beatha Mhalacias go dtáinig deisciobal dar bh'ainm Soanus ón Abb Comhghall lér tóghbhadh céad mainistir; agus is ar sliocht Íriail mic Conaill Chearnaigh mic Aimhirgin do chlannaibh Rudhruighe atá an Comhghall-so. Ag so mar adeir an duain naoimhsheanchais da dhearbhadh sin:

    1. Comhghall Bheannchair mac Séadna,
      Ar nar cheist uamhan éaga,
      Fréamh Uladh ar nach fríoth faill
      Do shíol Íriail mic Conaill.
Is fán am-so fuair Anastasius impir bás agus Cainneach Achaidh Bó, an naomh; agus is do shliocht Fhearghusa mic Róigh an naomh-so; agus rugadh Colum Cille mac Feidhlimidh mic Fearghusa mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh. Is fán am-so fuair Brighid (inghean Dubhthaigh mic Dreimhne mic Breasail mic Déin mic Connla mic Airt mic Cairbre Niadh mic Cormaic mic Aonghusa Mhóir mic Eochach Finn Fuath

p.50

n-Airt mic Feidhlimidh Reachtmhair mic Tuathail Teachtmhair
do shíol Éireamhóin bás i n-aois a seacht mbliadhan is cheithre fichid; nó do réir dhruinge oile i n-aois a deich mbliadhan is trí fichid. Ionann iomorro Brighid is breo-shaighead .i. saighead teine; agus ní héigcneasta sin do ghairm dhi, do bhrígh go raibhe 'n-a teine ar lasadh do ghrádh Dé ag diubhrogadh a guidhe do ghréis go Dia. Agus do réir an Fhélire, is í do rinne an rann-so:
    1. Mírín aráin eorna áin,
      Is í mo chuid-se don chlár:
      Gas bhiorair is uisce te,
      Is í mo chuid gach n-oidhche.

VI.

An seiseadh bliadhain do fhlaitheas Mhuircheartaigh mic Earca do rinneadh Pápa do Shimmachus agus do bhí 'n-a Phápa cúig bliadhna déag agus ocht mí; agus an t-aonmhadh bliadhain ar fhichid do fhlaitheas an Mhuircheartaigh chéadna do rinneadh Pápa do Hormisda agus do bhí 'n-a Pápa naoi mbliadhna. Is fán am-so do fríoth go míorbhaileach naoimhchorp Antonius manach agus rugadh go h-Alexandria é agus do cumhduigheadh i nEaglais Eoin Baiste é. Tug Muircheartach mac Earca na catha-so síos i n-aonbhliadhain do réir mar adeir an file san rann-so:

    1. Cath Cinn Eich, Cath Almhaine,
      Lé haimsir oirdheirc amhra,
      Orgain Chliach, cath Eibhlinne,
      Agus Cath Maighe Ailbhe.
Go grod d'éis na gcath-so do chur, fuair Muircheartach bás i dtigh Cleitigh ; agus fuair Ailbhe Imligh bás.

Do ghabh Tuathal Maol Garbh mac Cormaic Chaoich mic Cairbre mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna déag. Is uime ghairthear Tuathal Maol Garbh dhe, Comáin inghean Daill Bhrónaigh a mháthair,


p.52

agus an tan rugadh Tuathal lé, do bhuail a cheann ar chloich mar gheasaibh ag tuar sonais dó, go ndearna an chloch claig 'n-a cheann, agus ní fhásadh gruag san gclaig sin; gonadh de sin tugadh Tuathal Maol Garbh air.

Is i bhflaitheas Tuathail fuair Moctaeus deisciobal Phádraig bás, agus do mhair sé trí chéad bliadhan; agus do rugadh Baoithín dalta Choluim Chille agus clann an deise dearbhráthar Baoithín agus Colum Cille, agus fuair ComhghallAlban bás, agus fuair Mobhí da ngairthí Bearchán na Fáistine do shliocht Fhiachach Aiceadha mic Cathaoir Mhóir bás. Is i bhflaitheas Tuathail fós tugadh Cath TortanLaighnibh, áit ar marbhadh Earc mac Oiliolla Muilt; agus is uaidh sin tángadar Fir Cheara. Is fan am-so tugadh Cath SligigheFearghus is lé Domhnall, dá mhac Muircheartaigh mic Earca, mar ar thuit Eoghan Béal do bhí 'n-a rígh Connacht cúig bliadhna déag ar fhichid leo; agus fuair Odhrán naomh Leathraighe, do shliocht Chonaire mic Mogha Lámha, bás, agus Ciarán mac an tSaoir i n-aois a aoinbhliadhna déag ar fhichid, agus Béoaidh fá hainm da athair agus Dáirearca ainm a mháthar, amhail adeir sé féin san rann-so:

    1. Dáirearca mo mháthair-se,
      Níor bho banscáil bhocht,
      Béoaidh an saor fós mh'athair-se,
      Ó Latharnaibh Molt.

Is fán am-so do thuit a cheann d'Abacuc i n-Aonach Tailltean tré láimh Chiaráin do thabhairt i n-éitheach; agus do mhair sé cheithre bliadhna mar sin gan cheann idir na manchaibh. Da éis sin do marbhadh Tuathal Maol Garbh rí ÉireannMaol Mór mac máthar do Dhiarmaid mac Fearghusa Ceirrbheoil i n-Greallaigh Eilte.

Is i bhflaitheas Tuathail fós do ghabh Guaire mac Colmáin ceannas Connacht i ndiaidh Eoghain Béil; agus tarla an tráth soin an mac fá sine ag Eoghan 'n-a dhalta foghluma ag Ciarán ar tí bheith 'n-a mhanach. Ceallach fá hainm do, agus


p.54

bréagthar lé caraid Eoghain a coimhthionól Chiaráin é ré ceannas feadhna do dhéanamh orra féin i n-aghaidh Ghuaire. Gidheadh ar dtigheacht amach do Cheallach, thug Ciarán a mhallacht dó, is iarrais ar Dhia bás foiréigneach da bhreith. Ar mbeith iomorro sealad mar sin dó, do thuig gurab olc do rinne míréir Ciaráin do dhéanamh. Agus téid d'fhios an naoimh Ciaráin agus ciontuighis é féin dó, agus geallais go n-anfadh ar a thoil feadh a ré. Tug Ciarán a bheannacht dó; gidheadh adubhairt gurab bás foiréigneach do-bhéaradh é. Anais Ceallach san chóimhthionól ó shoin amach, go ndearnadh i gcionn aimsire easpog dhe, agus ar mbeith 'n-a easpog san tír dhó, do bhí ag déanamh rannta agus carad do dhearbhráthair fá hóige ioná é féin, i ndóigh go roichfeadh leis ríoghacht Chonnacht do bhuain amach dhó; agus ar a chlos soin do Ghuaire ollmhuighthear leis triúr do mhuinntir dhílis Cheallaigh féin; gur marbhadh leo é; gonadh mar sin do fíoradh an tuar do rinne Ciarán dó, mar do thairrngir gurab bás foiréigneach do-ghéabhadh Ceallach.

Do ghabh Diarmaid mac Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Chréamhthainne mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann dá bhliadhain is fiche. Corbach inghean Mhaine bean do Laighnibh máthair Dhiarmada mic Fearghusa. Is i bhflaitheas an rígh-se fuair Tighearnach easpog Chluana Eoais, do shliocht Dáire Bharraigh mic Cathaoir Mhóir, bás, agus Oilill mac Muireadhaigh do bhí 'n-a rígh Laighean naoi mbliadhna. Agus do bhí Cormac mac Oiliolla mic Eochach mic Dáire Cearb mic Oiliolla Flann Big n-a rígh Mumhan.

Is fán am-so tugadh Cath Cúile Conaire i g-CearaFearghus is lé Domhnall dá mhac Mic Earca, áit ar marbhadh Oilill AnbhannConnacht is a bhráthair Aodh Fortamhail; agus is i bhflaitheas an Diarmada-so tarla pláigh i n-Éirinn


p.56

da ngairthí an Chrom Chonaill, is do éagadar iomad do naomhaibh ria, is go háirithe Mac Táil Chille Cuilinn. Is fán am-so tugadh Cath Cúile, áit ar thuiteadar iomad do lucht Corcaighe tré ghuidhe Mhidhe .i. bannaomh uasal do shliocht Fhiachach Suighdhe mic Feidhlimidh Reachtmhair da dtugadar an dream soin míochádhas.

Is fán am-so fuair Eochaidh mac Connlo mic Caolbhaigh mic Cruinn Badhraoi mic Eochach Cobha mic Luighdheach mic Rossa mic Iomchadha mic Feidhlimidh mic Cais mic Fiachach Aruidhe do bhí 'n-a rígh Uladh dá bhliadhain ar fhichid bás, agus do b'é céidrí Dál nAruidhe é. Agus fuair Cormac mac Oiliolla rí Laighean bás agus Beag Mac Dé an fáidh; agus rugadh Molua naomhtha mac Sinill mic Aimhirgin mic Éirnín mic Duach mic Briain mic Eochach Mogha; agus fuair Cathfuidh easpog Achadh Chuinnire bás is an naomh Neasán Lobhar; is do thógaibh Bréanainn naomhtha do shliocht Céir mic Fearghusa Eaglais Chluana Fearta; agus fuair Gabhrán rí Alban bás; agus tug Gruige mac Maolchon rí Cruithneach maidhm is ruaig ar Albanchaibh.

Is fán am-so tugadh Cath Cúile DreimhneFearghus is lé Domhnall dá mhac Muircheartaigh Mic Earca ar Dhiarmaid mac Fearghusa, gur cuireadh i raon madhma é féin is gur marbhadh urmhór a mhuinntire tré ghuidhe Choluim Chille. Óir do mharbh seisean, tar chomhairce Choluim, Cuarnán mac Aodha mic Eochach Tiormcharna, is do dhíoghail Dia sin air san chath-so. Do briseadh Cath Cúile Uinnseann i d-Teathbha ar Dhiarmaid lé h-Aodh mac Bréanainn rí Teathbha, áit ar marbhadh iomad da mhuinntir; agus da éis sin do chuaidh Colum Cille i n-Í i n-Albhain, i n-aois a trí bliadhna is dá fhichid; agus tugadh Cath Móna Doire i n-Albainclannaibh Néill an tuaisceirt, mar ar thuiteadar seacht minríogha do Chruithneachaibh leo. Is fán am-so fuair Colmán Mór mac


p.58

Cairbre mic Oiliolla mic Dúnlaing, do bhí 'n-a rígh Laighean tríochad bliadhan, bás.

Is i n-aimsir Dhiarmada mic Cearbhaill do bheith i bhflaitheas Éireann táinig file Albanach dar bh'ainm Labhán Draoi i n-Éirinn; agus do chualaidh iomrádh ar oineach Eochach Aontsúla sinnsear síl Súilleabháin, agus táinig da ionnsuighe d'iarraidh tabhartais air, agus ní ghéabhadh bronntanas oile uaidh acht a leathshúil; agus d'uamhan a cháinte don draoi do rad Eochaidh a leathshúil dó. Tárla fán am soin Ruadhán Lothra ar an láthair, agus mar do chualaidh an itghe aindlightheach, iarrais ar Dhia súile Labháin do chur i gceann Eochach, agus an feidhm do-nídís do Labhán do dhéanamh dó; agus táinig d'aithchuinge an naoimh go ndeachadar súile Labháin i gceann Eochach agus go ndeinidís an feidhm sin dó feadh a ré.

VII.

An seachtmhadh bliadhain do fhlaitheas an Diarmada-so ríogh Éireann táinig cailleach dhubh dar bh'ainm Sineach Chró do chasaoid ar Ghuaire mac ColmáinDiarmaid tré bhreith na haonbhó do bhí aice uaithe. Do thionóil Diarmaid sluagh líonmhar ré dul do bhuain díolaidheachta i mboin na caillighe do Ghuaire, agus triallais go Sionainn don chur soin. Do bhí iomorro tionól sluagh is sochuidhe ag Guaire ar a chionn don leith oile; agus do chuir Guaire Cuimín Foda mac Fiachna da iarraidh ar Dhiarmaid gan dul go ceann cheithre n-uaire bhfichead tar Sionainn siar. ‘Ní mór an athchuinge dhuit-se sin d'fhagháil’ ar Diarmaid, ‘agus do-ghéabhthá ní budh mhó dá madh é do iarrfá.’ Do bhádar trá leath ar leath don t-Sionainn, an rí Dhiarmaid don leith thoir is Guaire don leith thiar, go maidin ar n-a mhárach. ‘Is iongnadh liom’ ar Cuimín, ‘laighead an tsluaigh-se agat is méad an tsluaigh atá id aghaidh.’ ‘Tuig a chléirigh,’ ar Diarmaid, ‘nach


p.60

iomad curadh chuireas cath acht mar is toil ré Dia; agus ma's dímheas atá agat ar ar sluagh-ne, tuig nach iad na crotha caomha acht na croidheadha cruaidhe chuireas cath.’

Do commóradh an comhrac eatorra, an rí go n-a shluagh do thaoibh, agus Guaire go neart Connacht is Mumhan don leith oile. Gidheadh do briseadh do Ghuaire is da shluagh, gur marbhadh mórán do mhaithibh Connacht is d'fhearaibh Mumhan ann. Agus is do ghuidhe Cháimín naomhtha do bheannuigh i n-Inis Cealltrach táinig buaidh gcatha do bhreith ar Ghuaire; óir do throisc Cáimín trí thráth air fá díommbuaidh gcatha do bheith ar Ghuaire. An naomh-so Cáimín is do shliocht Fiachach Aiceadha mic Cathaoir Mhóir é. Táinig trá Guaire go Cáimín is tug umhla is óighréir dó, agus do shléacht 'n-a láthair. ‘Ní fhuil breith air gan díommbuaidh gcatha do bheith ort,’ ar Cáimín.

Iar gcur iomorro an chatha ar Ghuaire táinig 'n-a aonar go mainistir bhig a raibhe aoinbhean amháin riaghalta, is do fhiafruigh an bhean cia hé. ‘Fear gráidh do Ghuaire mé’ ar sé. ‘Is truagh linn’ ar ise, ‘maidhm do bheith ar an rígh sin is mó déirc is daonnacht is eineach da bhfuil i n-Éirinn, agus deargár a mhuinntire do thabhairt.’ Téid an bhean riaghalta gus an sruth do bhí láimh ria is atchí bradán ann; tillis go Guaire ris na scéalaibh sin. Téid Guaire amach gus an sruth is marbhais an bradán is rug buidheachas ré Dia bheith taoibh ris an mbradán an oidhche sin, is a mhionca do bhádar deich mairt oidhche oile aige. Téid Guaire ar n-a mhárach i ndáil a mhuinntire is do-ní comhairle riú an dtiubhradh cath oile do rígh Éireann nó an ngiallfadh do rinn ghai dhó. Is air do chinn Guaire is a mhuinntear dul go Diarmaid agus gialladh dhó. Gidheadh is é modh ar ar ghiall dó, rinn ghai nó chloidhimh an ríogh do chur 'n-a bhéal idir a fhiaclaibh agus é faon ar a ghlúinibh. Agus ar mbeith do


p.62

Ghuaire mar sin, adubhairt an rí lé lucht da mhuinntir féin ós íseal, ‘Fionnfam’ ar sé, ‘anois an tré ghlóir dhíomhaoin do-ní Guaire an t-eineach mór úd.’ Tug ar dhraoi da mhuinntir ní d'iarraidh air a los ealadhna, is ní tug Guaire aire dhó. Cuiris lobhar d'iarraidh déirce air ar son Dé. Tug an dealg óir do bhí 'n-a bhrat don bhocht. Téid an bocht uaidh, is tarla duine do mhuinntir an ríogh Dhiarmada ris is beanais an dealg óir de, is do-bheir do Dhiarmaid é. Tig an bocht arís go Guaire da chasaoid sin ris, is tug Guaire an crios óir do bhí tairis dó, agus beanaid muinntear Dhiarmada an crios don bhocht, agus tig arís go Guaire agus rinn chloidhimh Dhiarmada idir a fhiaclaibh; agus mar do chonnairc Guaire an bocht go tuirseach do thuit sruth déar uaidh. ‘A Ghuaire’ ar an rí, ‘an ar a thruaighe riot bheith fám chumhachtaibh-se ataoi ag caoi mar sin?’ ‘Do-bheirim briathar nach eadh,’ ar sé, ‘acht ar a thruaighe liom bocht Dé do bheith gan ní.’ Is ann sin adubhairt Diarmaid ris éirghe is nach biadh ó shoin amach fá n-a smacht féin, agus go raibhe rí na n-uile dhúl ós a chionn dá ngiallfadh, is gur leor leis sin uaidh. Ceanglaid síoth eatorra féin agus adubhairt Diarmaid ris teacht go h-aonach Tailltean i bhfiadhnaise fhear n-Éireann, ‘agus do-bhéar féin mo thighearnas óm lá féin amach dhuit,’ ar sé.

Téid Guaire iar sin go h-aonach Tailltean agus miach nó mála airgid ré n-a chois i gcoinne a bhronnta d'fhearaibh Éireann. Tug iaramh Diarmaid ar fhearaibh Éireann gan aon díobh d'iarraidh aoinneithe ar Ghuaire san aonach. Dá lá dhó amhlaidh sin; an treas lá iomorro adubhairt GuaireDiarmaid fios do chur ar easpog chuige go ndearnadh a fhaoisidin is a ongadh. ‘Créad sin?’ ar Diarmuid. ‘Bás


p.64

atá im ghar’ ar Guaire. ‘Cionnus tuigeas tú sin?’ ar Diarmaid. ‘Tuigim’ ar Guaire, ‘fir Éireann ar aon láthair agus gan neach dhíobh ag iarraidh neithe orm.’ Tug Diarmaid ann sin cead bronntais do Ghuaire. Gabhais Guaire ag bronnadh neithe do gach aonduine an tan soin; agus ma's fíor, ba faide an lámh lé ndáileadh ní do na bochtaibh ioná an lámh lé dtiodhlaiceadh ní don éigse. Do rinne Diarmaid síoth is síothcháin ré Guaire an tráth soin do láthair fhear n-Éireann is do bhádar muinnteardha da chéile ó shoin amach.

Tarla go raibh duine naomhtha cráibhtheach do dhearbhráthar ag Guaire dar bh'ainm Mochua; agus aimsir da ndeachaidh do dhéanamh an chorghais go tobar fíoruisce atá láimh ré Buirinn siar budh dheas, cúig mhíle ó Dhurlus Guaire, is gan 'n-a fhochair acht aon mhaiccléireach amháin do bhíodh ag friothólamh an aifrinn dó. Is ní chaitheadh féin ná an maiccléireach san ló go n-oidhche acht aonphroinn, is ní caithtí ann sin leo acht beagán d'arán eorna is biorar is fíoruisce. Agus iar dteacht laoi Cásca is iar rádh aifrinn do Mhochua do ghabh mian feola an maiccléireach, is adubhairt ris an naomh Mochua go rachadh go Durlus d'fhios Ghuaire d'fhagháil a shásuighthe feola. ‘Ná déin,’ ar Mochua,‘an agam-sa go nguidhinn Dia d'iarraidh feola dhuit.’ Agus leis sin léigis a ghluine ré lár is do ghéaruigh ar a ghuidhe go Dia ar iarraidh feola don mhaiccléireach. I n-aoinfheacht sin is biadh da fhreastal go bordaibh tighe Guaire, táinig do ghuidhe Mochua gur sciobadh na miasa is an fheoil do bhí orra a lámhaibh an luchta do bhí ag a bhfreastal, is trialltar leo tar sleasaibh an mhúir amach go ndearnadar go réimdhíreach gus an bhfásach 'n-a raibhe Mochua; is téid Guaire go líon a theaghlaigh ar marcuidheacht i dtóiruidheacht na mias. Agus nuair rángadar na miasa do láthair Mhochua do ghabh ag moladh is ag móradh anma Dé, agus adubhairt ris an maiccléireach a shásadh don fheoil d'ithe.


p.66

Leis sin tug súil seacha is atchí an machaire lán do mharcshluagh, is adubhairt nár shochar dó féin an fheoil d'fhagháil is méad na tóire sin do bhí 'n-a diaidh. ‘Ní heagal duit,’ ar Mochua, ‘mo dhearbráthair go n-a theaghlach atá ann, is guidhim-se Dia gan neach dhíobh do léigean tairis siúd go beith sáthach dhuit-se.’ Agus leis sin leanaid buinn na n-each don talamh go nach raibhe neart dóibh triall tairis sin go beith sáthach don mhaiccléireach. Is ann sin do ghuidh Mochua Dia 'ga iarraidh air scaoileadh da dhearbhráthair is da theaghlach. Scaoiltear leis sin díobh is tigid do láthair Mhochua. Léigis Guaire ar a ghlúinibh é féin do láthair an naoimh Mochua is iarrais maithmheachas air. ‘Ní heagal duit a dhearbhráthair; gidheadh ithtear an biadh libh annso.’ Agus iar gcaitheamh a phroinne do Ghuaire is da mhuinntir ceileabhraid do Mhochua is tillid go Durlus ar a n-ais. Is dearbhadh ar fhírinne an sceoil-se gurab Bóthar na Mias ghairthear do na cúig mhílibh do shlighe atá ó Dhurlus gus an dtobar 'n-a raibhe Mochua an tan soin.

VIII.

Is i n-aimsir Dhiarmada mic Fearghusa ríogh Éireann do bhí Béacán naomhtha ann. Adeirid drong ré seanchus go raibhe mac oile i n-éagmais Fhiachach Muilleathain ag Eoghan Óg .i. Diarmaid, agus is ar sliocht an Diarmada-so táinig Béacán naomhtha do bheannuigh i g-Cill Béacáin i Múscruidhe Chuirc; agus fós adeirid na seanchaidh go rabhadar triúr mac ag Fiachaidh Muilleathan féin .i. Oilill Flann Mór Oilill Flann Beag is Deachluath. Ag so deismireacht ar sin:

    1. Béacán ó Dhiarmaid naomh nár,
      Déanam clann Fhiachach d'iomrádh,
      Dream dar chomhaill tír is tuath,
      Oilill díobh is Deachluath.

Is fán am-so do mheas Breasal mac Diarmada mic Fearghusa .i. mac ríogh Éireann, fleadh d'ollmhughadh da athair ag Ceanannus na Midhe, is níor mhaise leis aoinní da raibhe


p.68

aige i gcomhair na fleidhe sin gan mairtfheoil 'n-a mbiadh foirrcheas ré n-a dáil ar an bhfleidh sin da athair. Gidheadh ní fhuair a samhail sin do mhairtfheoil i gcomhfhoigse dhó acht aonmhart do bhí ag mnaoi riaghalta i g-Cill Ealchruidhe, agus iarrais Breasal an mart go háiseach umhal ar an mnaoi, is do thairg seacht mba is tarbh do chionn na haonbhó d'fhagháil dó. Éimghis an bhean é. Tairis sin tug seisean an bhó da haimhdheoin uaithe gur mharbh ar an bhfleidh í. Agus iar mbeith i n-áineas na fleidhe do rígh Éireann is da mhuinntir, tig an chailleach is do rinne casaoid ar Bhreasal ris an rígh. Ar gclos iomorro na casaoide sin do Dhiarmaid .i. an rí, do ghabh dásacht feirge é, is adubhairt go mbáiseochadh sé Breasal tré shárughadh chaillighe Chille hEalchruidhe, is beiris leis é ar bruach abhann Lorcaighe, gur báthadh leis Breasal amhlaidh sin. Gabhais aithreachas Diarmaid tré n-a mhac do bháthadh, is téid da cheisneamh sin ré Colum Cille, is adubhairt Colum ris teacht d'fhios an athlaoich Bhéacáin don Mhumhain, agus triallais féin is Colum Cille mar aon ris go rangadar Cill Bheacáin don leith thuaidh do Shliabh gCrot. Agus is amhlaidh fuaradar an naomh is é ag déanamh cloidh timcheall a reilge is a aibíd fliuch 'n-a thimcheall. Mar fuair Béacán amharc ar Dhiarmaid, is eadh adubhairt: ‘Fán dtalamh a fhionghalaigh,’ ar sé. Leis sin téid Diarmaid go glúinibh i dtalmhain. ‘D'iarraidh comairce ort-sa san ngníomh do rinne táinig sé’ ar Colum Cille: ‘agus ag iarraidh ort t'impidhe do chur go Dia fá n-a mhac d'aithbheodhadh.’ Leis sin guidhis Béacán Dia go dúthrachtach fá thrí ar fhoráileamh Choluim Chille; agus is mar sin do haithbheodhadh mac ríogh Éireann, .i. Breasal, tré ghuidhe Bhéacáin naomhtha; gur móradh ainm Dé is Bhéacáin trés an mhíorbhal soin.

Tarla Guaire mac Colmáin, fá fear comhaimsire don Diarmaid-se, is Cuimín Foda mac Fiachna is Cáimín Inse


p.70

Cealltrach i dteampull mór na hinse. Agus do cuireadh trí ceasta eatorra. Ar dtús adubhairt Cáimín, ‘Créad, a Ghuaire’ ar sé, ‘an ní budh mhaith leat agat?’ ‘Ór is ionnmhas ré a bhronnadh,’ ar Guaire. ‘Agus tusa, a Chuimín’ ar Guaire, ‘créad an ní budh mhian leat?’ ‘Iomad leabhar ré friotal na fírinne,’ ar Cuimín. ‘Agus tusa, a Cháimín,’ ar Cuimín, ‘créad do mhian-sa?’ ‘Iomad galar ar mo chorp,’ ar Cáimín. Agus fuaradar a dtriúr a miana, acht i ndeireadh a ré gur heascaineadh CuimínMochua, agus gur bhean gach rath dhe, ma's fíor don tseanchus.

Táinig Guaire mic Colmáin trí catha do shluagh Connacht d'argain Mhumhan go dtarla Díoma mac Ronáin mic Aonghusa fá rí Caisil an tan soin dó i n-Uíbh Fidhghinnte ré ráidhtear Clár Chonntae Luimnigh aniú, agus tug Díoma is Guaire cath da chéile ag Carn Fearadhaigh, gur briseadh do Ghuaire is do Chonnachtaibh ann. Agus do marbhadh an nuimhir dho-áirmhighthe dhíobh mar aon ré sé triathaibh d'uaislibh Connacht. Is é adhbhar fá dtáinig Guaire ar an sluagh soin ag éiliughadh a raibhe ó Shliabh Echtghe go Luimneach do bhí do sheanroinn Chonnacht nó go dtug Lughaidh Meann mac Aonghusa Tírigh seacht gcatha ar Chonnachtaibh mar ar mharbh seacht ríogha dhíobh, agus gan do sluagh aige acht amsuidh is giollanraidh go ndearnaidh sé fearann cloidhimh da bhfuil ó Bheirn trí gCarbad ag Carn Fhearadhaigh go Luchad .i. Bealach an Luchaide, agus ó Áth na Bóraimhe go Léim an Chon; gonadh da dhearbhadh sin do rinne Cormac mac Cuileannáin an rann-so:

    1. Fá hé sin an Lughaidh Láimhdheirg
      Tall ar Chóigeadh Chonnacht chain,
      Ó Charn Fhearadhaigh fá uchad,
      Go h-Áth Luchad lán do ghail.

Fá lucht comhaimsire dá chéile Mochua is Colum Cille,


p.72

agus ar mbeith i ndíthreibh an fhásaigh do MhochuaMac Duach, ní raibhe do spréidh shaoghalta aige acht coileach is luchóg is cuil. Is é feidhm do-níodh an coileach dó, iarmhéirghe an mheadhóin oidhche do choimhéad. An luchóg iomorro ní léigeadh dó acht cúig uaire do chodladh san ló go n-oidhche, agus an tan do thogradh ní-sa mhó do chodladh do dhéanamh, ar mbeith tuirseach dó ó iomad croisfhidhiol is sléachtan, do ghabhadh an luchóg ag slíobadh a chluas go ndúscadh amhlaidh sin é. An chuil, cheana, is é feidhm do-níodh bheith ag siubhal ar gach líne da léaghadh 'n-a Psaltair, is an tan do-níodh scíoth ó bheith ag cantain a psalm do chomhnuigheadh an chuil ar an líne d'fhágbhadh go tilleadh arís do rádh a psalm dhó. Tarla go grod da éis sin go bhfuaradar na trí seoide sin bás; agus scríobhais Mochua leitir da éis sin go Colum Cille ar mbeith i n-Í i n-Albain dó, agus do-ní casaoid ar éag na healtan soin. Scríobhais Colum Cille chuige agus is eadh adubhairt: ‘A bhráthair’ ar se, ‘ní cuirthe dhuit i n-iongantas éag na healtan do chuaidh uait, óir ní bhí an tubaist acht mar a mbí an spréidh.’ Measaim ar an súgradh-so na bhfíornaomh nach raibhe suim aca sna sealbhaibh saoghalta, ní hionann is mórán do lucht na haimsire-se.

Da éis sin do marbhadh Diarmaid mac Fearghusa Ceirrbheoil rí Éireann i Ráith Bhig i Maigh Line lé h-Aodh Dubh mac Suibhne Aruidhe, agus tugadh a cheann go Cluain Mic Nóis, is do hadhnaiceadh a cholann i g-Cuinnire.

Do ghabh Feargus is Domhnall dá mhac Muircheartaigh mic Earca mic Muireadhaigh, mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann aoin bhliadhain amháin. Duinnseach inghean Duach Teangumha ríogh Connacht máthair na mac-so. Is fán am-so tugadh Cath Gabhra Lithfe ar LaighnibhFearghus is lé Domhnall, áit ar thuit cheithre céad do Laighnibh is do marbhadh Díomán mac Cairill mic Muireadhaigh Mhuindeirg, do bhí 'n-a rígh Uladh deich mbliadhna, lé bachlachaibh Boirne. Agus 'n-a dhiaidh sin fuair Fearghus is Domhnall bás.


p.74

Do ghabh Eochaidh mac Domhnaill mic Muircheartaigh mic Earca agus Baodán mac Muircheartaigh mic Earca do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann. Trí bliadhna dhóibh. Is fán am-so fuair Cairbre Crom mac Criomhthainn Sréibh mic Eochach mic Aonghusa mic Natfraoich do bhí 'n-a rígh Mumhan tríochad bliadhan bás. Tairis sin is é an Cairbre Crom-so ré n-a bhás tug Cath Feimhean ar Cholmán Bheag mac Diarmada, áit ar briseadh do Cholmán is ar marbhadh iomad da mhuinntir ann. Agus is uime do gairthí Cairbre Crom dhe ar n-a bheith da oileamhain nó da altrom i g-Cromghlaise, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Díreach é ó fhionn go bonn,
      Fear fírfhéata Cairbre Crom,
      Is air do ghabh ainm ré ais,
      Ar a altrom i g-Cromghlais.
Is é an Cairbre Crom-so do bhronn Cluain Uama do Dhia is do mhac Léinín.

Adeirid dream ré seanchus gurab fán am-so fuair Bréanainn Biorra bás. Gidheadh do mhair sé naoi bhfichid bliadhan do réir an tseanchusa san rann-so síos:

    1. Mairg nach roicheann mór a rath
      Bréanainn fá hálainn a rioth,
      Ceithre fichid agus céd,
      Is é méd baoi ar an mbioth.
Da éis sin tugadh Cath Tola is FortholaFiachaidh mac Baodáin ar Éilibh agus ar Osruighibh, áit ar thuit iomad d'Éilibh is d'Osruighibh ann. Agus fuair Conall mac Comhghaill rí Dál Riada i n-Albain bás, ar mbeith sé bliadhna déag i bhflaitheas na h-Alban dó; agus is é an Conall-so do bhronn oiléan Í i n-Albain do Cholum Chille. Da éis sin do thuit Eochaidh is BaodánCrónán mac Tighearnaigh rí Ciannachta Ghlinne Geimhean.

Do ghabh Ainmire mac Séadna mic Fearghusa Ceannfhoda mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna. Brighid inghean


p.76

Chobhthaigh mic Oiliolla do Laighnibh Arda Ladhrann bean Ainmire máthair Aodha mic Ainmire. Da éis sin do thuit AinmireFearghus mac Néill ar earbadh Bhaodáin mic Ninneadha i g-Carraig Léime an Eich.

Do ghabh Baodán mac Ninneadha mic Fearghusa Ceannfhoda mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann aoin bhliadhain amháin. Cacht inghean ríogh Fionnghall bean Bhaodáin; agus is i bhflaitheas Bhaodáin fuair an naomh, Bréanainn Chluana Fearta, bás, agus Aodh mac Eochach Tiormcharna rí Connacht do marbhadh i gCath Bágha, is Baodán mac Cairill rí Uladh, is Ruadhán Lothra an naomh. Do shliocht Oiliolla Flann Big mic Fiachach Muilleathain dó. Agus do marbhadh Baodán mac Ninneadha rí Éireann leis an dá Chuimín .i. Cuimín mac Colmáin Bhig is Cuimín mac Libhréin i g-Carraig Léime an Eich i n-Iomairg. Is í fá haois don Tighearna do réir Bheda, san cheathramhadh chaibidil don treas leabhar do Stair na Sacsan, ag dul do Cholum Cille i n-Albain 565.

IX.

Do ghabh Aodh mac Ainmireach mic Séadna mic Fearghusa Ceannfhoda mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna ar fhichid. Brighid, inghean Chobhthaigh mic Oiliolla do Laighnibh, máthair an Aodha-so. Is é Aodh mac Ainmireach tug Cath Béal Dáthí, mar ar thuit Colmán Beag mac Diarmada agus cúig míle mar aon ris tré fháistine Choluim Ciille. Is fán am-so fuair Seanach easpog Chluana hIoraird bás, is Fiachaidh mac Baodáin mic Cairill mic Muireadhaigh Mhuindeirg do bhí 'n-a rígh Uladh cúig bliadhna ar fhichid, gur thuit an tráth-so i


p.78

gCath BeathaFiachaidh mic Déamáin. Agus fuair Feidhlim mac Tighearnaigh rí Mumhan bás.

Is lé h-Aodh mac Ainmireach do commóradh mórdháil Droma Ceat mar a raibhe comhdháil uaisle is eagailse Éireann. Agus is trí hadhbhair prinnsiopálta do bhí ag Aodh ré cruinniughadh na comhdhála soin. An céadadhbhar díobh do dhíbirt na bhfileadh a h-Éirinn ar a méid do mhuirear is ar a dheacracht a riar. Óir do bhíodh tríochad i mbuidhin an ollaimh agus cúig fhir déag i mbuidhin an anroth .i. an té fá goire céim san bhfilidheacht don ollamh. Agus do bhádar fán am soin, beagnach, trian bhfear n-Éireann ré filidheacht, is do bhídís ó Shamhain go Bealltaine ar coinnmheadh ar fhearaibh Éireann. Ar n-a mheas d'Aodh mac Ainmireach gur throm an t-ualach d'Éirinn iad, do chuir roimhe a ndíbirt as an ríoghacht uile. Adhbhar oile fós do bhí ag Aodh ré díbirt na bhfileadh, mar do chuadar d'iarraidh deilg óir do bhí i mbrat Aodha. Dealg sin trá do fhágbhadh gach rí mar shéadchomhartha ag gach rígh thigeadh 'n-a dhiaidh; agus is é iarraidh an deilg go ainmhianach dóibh do ghríosuigh Aodh ré n-a n-athchur gur hionnarbadh go Dál Riada Uladh iad. Do bhí díochur roimhe sin ar na fileadhaibh ré linn Chonchubhair mic Neasa Ríogh Uladh tré n-a n-ainbhreathaibh féin.

Do thionóladar fileadha Éireann an tráth soin i gcoinne is i gcomhdháil a chéile; agus do b'é a líon ar an gcomhdháil sin deich gcéad d'fhileadhaibh ag a raibhe buidhean; agus do bhádar an tráth soin ag cinneadh chomhairle ar dhul i n-Albain; agus mar do chualaidh Conchubhar sin téid Cú Chulainn 'n-a ndáil, agus tug congbháil seacht mbliadhan dóibh, amhail adeir an file san rann-so do beanadh as an duain darab tosach, Eamhain Uladh ionmhain leam:

    1. Éirghid Ulaidh, amhra an sluagh,
      Um Chonchubhar chloidheamhruadh:
      Coinnmheadh sheacht mbliadhan go mblaidh,
      Uainne do na fileadhaibh.


p.80

Da éis sin do scaoilsiod na fileadha fá Éirinn is ní raibhe díochur ortha ó shoin amach go haimsir Fhiachna mic Baodáin ríogh Uladh, ná ó aimsir Fhiachna go haimsir Mhaoilchobha mic Déamáin mic Cairill ríogh Uladh, ná ó aimsir Mhaoilchobha go haimsir Aodha mic Ainmireach. Fá thrí iomorro do dhiúltadar fir Éireann do na fileadhaibh gur fhostuidheadar Ulaidh gach uair díobh soin iad. An chéaduair do díbreadh iad fá hé a líon míle; gur ro fhost Conchubhar go maithibh Uladh seacht mbliadhna iad, amhail adubhramar. An dara díbirt do rinneadh orra ro fhost Fiachna mac Baodáin rí Uladh bliadhain iad, agus seacht gcéad a líon um Eochaidh Ríghéigeas, amhail adeir an file san duain réamhráidhte:

    1. Eochaidh Ríghéigeas reacht rán,
      Luidh go Fiachna mac Baodáin,
      Fofríoth fáilte dhíomhor dhe
      Na filidh ros fostaighthe.

An treas feacht do díbreadh iad go ro fhost Maolcobha rí Uladh iad, dá chéad déag a líon, um Dhallán Forgaill is um Sheanchán, amhail adeir an file san duain chéadna. Ag so mar adeir:

    1. Feacht do Mhaolcobha na gcliar,
      Ré h-Iobhar Chinn Tráchta aniar;
      Dá chéad déag file fosfuair
      Fris an Iobhar aniar-dtuaidh;
    2. Do rad dóibh Maolcobha, an cing,
      Coinnmheadh teora mbliadhan mbinn,
      Méaraidh go ló an bhrátha bháin
      Do chine dhealbhdha Dhéamáin.

An dara hadhbhar fár commóradh mórdháil Droma Ceat, i ndóigh go gcuirfeadh Aodh buinchíos ar Dhál Riada i n-Albain, agus gan do chíos aige orra roimhe sin acht éirghe shluagh ar muir is ar tír is íoc éarca lé rígh Éireann, amhail do


p.82

orduigh Colmán mac Coimhgheallaigh, do réir mar adeir sé féin san rann-so:
    1. Sluaigheadh la fonnaibh do ghrés,
      Cobhlach ar muir go mbithbhés—
      Mo bhreath bheilghlic gan bhine—
      Is éiric lá deirbhfhine.

An treas adhbhar fár commóradh mórdháil Droma Ceat, do dhíochur Scannláin Mhóir mic Cinnfhaolaidh a flaitheas Osruighe, tré gan buinchíos d'íoc ré h-Aodh, agus ar tí a mhic Iollainn mic Scannláin do ríoghadh ar Osruighibh tré bheith umhal san mbuinchíos d'Aodh. Gonadh iad soin na trí fátha fár horduigheadh mórdháil Droma Ceat, amhail adeir Dallán Forgaill san rann-so:

    1. Trí fátha fríotha don dáil,
      Ar tí aithríoghtha Scannláin,
      Um Dhál Riada, ríodhgha an treas,
      Is um dhíochur na n-éi eas.

Ag so na ríogha cúigeadhach is na flatha fearainn do bhí i mórdháil Droma Ceat. Ar dtús Criomhthann Cearr rí Laighean; Iollann mac Scannláin mic Cinnfhaolaidh rí Osruighe; Maoldúin mac Aodha Beannáin rí iarthair Mhumhan; Finghin mac Aodha Duibh mic Criomhthainn rí Mumhan uile; Criomhthann Deilgneach rí deisceirt Éireann; Guaire mac Colmáin i ríghe chloinne Fíachrach theas is thuaidh; Raghallach mac Uadach do ba rí ar Thuathaibh Taidhion is ar Bréithfne Uí Ruairc go Cliabhán Modhairn; Ceallach mac Cearnaigh mic Duibh Dhothra ar Bhréithfne Uí Raghallaigh; Conghalach Chinn Maghair ar Thír Chonaill 'n-a rígh; dá righ Óirghiall .i. Daimhín mac Aonghusa ó Chlochar Deasa go Fionncharn i Sliabh Fuaid; Aodh mac Duach Galaigh ó Fionncharn Sléibhe Fuaid go Bóinn.

An tan fá clos do Cholum Chille i n-Albain cruinniughadh


p.84

na comhdhála soin agus na trí hadhbhair fár tionóileadh í, mar atá, aithríoghadh Scannláin, díbirt na bhfileadh is cur bhuinchíosa ar Dhál Riada, do thriall féin a h-Í go h-Éirinn mar aon ré coimhthionól naoimhchléire; agus is é líon cléire do bhí 'n-a fhochair ag teacht fá thuairim na comhdhála soin: dá fhichid sagart, fiche easpog, caoga deochan is tríochad maiccléireach, amhail adeir Amhra Choluim Chille san rann-so:
    1. Dá fhichid sagart a líon,
      Fiche easpog uasal bríogh,
      Fri gabháil psalm, clú gan acht,
      Caoga deochan tríochad mac.

Do féadfaidhe go mbiadh díchreideamh ag an léaghthoir ar an ní chuirthear síos annso, mar atá go mbeidís easpuig i gcoimhdeacht abbadh. Gidheadh dá léaghthar an dara caibidil do Stair na Sacsan do scríobh Beda mar a labhrann ar phribhiléid oiléin Í i n-Albain, is follus go mbídís easpuig na h-Alban umhal d'abbaidh Í i n-allód. Ag so iomorro mar adeir: Fá gnáth (ar sé) ris an oiléan-so do shíor uachtarán do bheith air do bhiadh 'n-a abb is 'n-a shagart ag a mbíodh an chríoch uile fá n-a smacht agus fá n-a dhligheadh, agus fós fá dlightheach do na heaspogaibh féin, gér nós neamhghnáthach é, bheith umhal dó, do réir shompla an chéaddoctúra do bhí ar an oiléan nach raibhe 'n-a easpog acht 'n-a shagart is 'n-a mhanach. {Habere autem solet (inquit) ipsa Insula rectorem semper Abbatem presbiterem cuius iuri et omnis provincia et ipsi etiam episcopi ordine inusitato debeant esse subiecti iuxte exemplum primi doctoris illius qui non episcopus sed presbiter extitit et monachus.}’’

Agus is follus gurab é Colum Cille an céaddoctúir fuair an phribhiléid ar dtús i n-Í, amhail adeir Beda san deachmhadh caibidil don chúigeadh leabhar don Stair chéadna. Fá hé Colum (ar sé) céaddoctúir an chreidimh Chatoilice do na Pictibh san aird thuaidh ar na sléibhtibh is an céadduine do thógaibh mainistear i n-oiléan Í do bhí cádhasach cian d'aimsir ag iomad do phoibleachaibh na Scot is na b-Pict. {Columba erat primus doctor fidei Catholicae Transmontanis Pictis ad aquilonem primusque fundator monasterii quod in Hii Insula multis diu Scotorum Pictorumque populis venerabile mansit.}’’

As na briathraibh-se Beda is iontuigthe gurab

p.86

é Colum Cille an céaddoctúir do chuaidh do shíoladh an chreidimh do na Pictibh i dtuaisceart Alban, is gurab uime sin ní headh amháin do ghabhadar na sagairt is na manaigh orra féin bheith umhal do Cholum Chille is d'abbaidh Í da éis, acht fós do ghabhadar na heaspuig féin orra é, do bhrígh gurab é Colum Cille tug solus an chreidimh ar dtús dhóibh. Agus is uime sin tángadar easpuig i n-Éirinn i gcoimhdeacht Choluim Chille go mórdháil Droma Ceat.

X.

Is amhlaidh táinig Colum Cille i n-Éirinn agus bréid ciartha tarsna ar a shúilibh go nach faicfeadh úir Éireann. Óir do bhí d'fhiachaibh air gan úir Éireann d'fhaicsin ón tráth do chuir Molaise do bhreith aithrighe air dul i n-Albain agus gan fonn na h-Éireann d'fhaicsin go bás, ionnus go dtáinig dhe sin gur chonghaibh an bréid ciartha ar a shúilibh an seal do bhí i n-Éirinn go tilleadh i n-Albain dó; gonadh ag faisnéis an chomhaill do rinne Colum Cille ar an mbreith sin, do rinne Molaise an rann-so:

    1. Gé tháinig Colum anoir,
      I n-eathar tar an mórmhuir,
      Ní fhacaidh ní i n-Éirinn áin,
      Iar dtigheacht is in mórdháil.

Is é adhbhar iomorro fá rug Molaise do bhreith ar Cholum Chille dul i n-Albain, mar tháinig do Cholum Cille trí catha do chur i n-Éirinn, mar atá Cath Cúile Dreimhne, Cath Cúile Rathan, is Cath Cúile Feadha. Is é adhbhar Catha Cúile Dreimhne do réir an tseinleabhair da ngairthear Uidhir Chiaráin: Feis Teamhrach do rinne Diarmaid mac Fearghusa Ceirrbheoil rí Éireann is do marbhadh duine uasal ar an bhfeis sin lé Cuarnán mac Aodha mic Eochach Tiormcharna; agus is uime do mharbh Diarmaid an Cuarnán-so tré mar do mharbh seisean an duine uasal ar an bhfeis i n-aghaidh


p.88

dhlighidh is tearmainn na feise. Agus sul do marbhadh Cuarnán do chuaidh ar chomhairce dá mhac Mic Earca .i. Fearghus is Domhnall is cuirid sin ar chomhairce Choluim Chille é, agus tar chomhairce Choluim marbhthar lé Diarmaid é tré choill reachta na Teamhrach; agus táinig dhe sin gur thionóil Colum Cille clanna Néill an tuaisceirt (tré n-a chomhairce féin is tré chomhairce chloinne Mic Earca do shárughadh) gur cuireadh Cath Cúile Dreimhne ar Dhiarmaid is ar Chonnachtaibh; gur bhriseadh dhíobh tré ghuidhe Choluim Chille.

Cuiridh Leabhar Dubh Molaga adhbhar oile síos fá dtugadh Cath Cúile Dreimhne, mar atá trés an gclaoinbhreith rug Diarmaid i n-aghaidh Choluim Chille an tan ro scríobh an Soiscéal a leabhar Fionntain gan fhios, agus adubhairt Fionntain gur leis féin an maicleabhar do scríobhadh as a leabhar féin. Uime sin do thoghadar leath ar leath Diarmaid 'n-a bhreitheamh eatorra; agus is í breath rug Diarmaid gurab leis gach boin a boinín, is gurab leis gach leabhar a mhaicleabhar; gonadh é sin an dara hadhbhar fá dtugadh Cath Cúile Dreimhne.

Is é adhbhar fá dtug Colum Cille fá deara Cath Cúile Rathan do thabhairt ar Dhál nAruidhe is ar Ulltachaibh do thoisc iomrasain tarla idir Cholum Chille is Chomhghall mar do thaispeánadar Dál nAruidhe is Ulltaigh iad féin leathtromach san imreasan.

Is é adhbhar fá dtug Colum Cille fá deara Cath Cúile Feadha do thabhairt ar Cholmán mac Diarmada i ndíol a sháruighthe fá Bhaodán mac Ninneadha rí Éireann do marbhadh lé Comán mac Colmáin i Léim an Eich tar chomhairce Choluim.

Triallais iomorro Colum go n-a naoimhchléir a h-Albain, amhail adubhramar, go Éirinn, agus an tan do bhí ag teacht i ngar na comhdhála adubhairt an ríoghan, bean Aodha,


p.90

ré n-a mac Conall gan cádhas do thabhairt don choirrchléireach ná da bhuidhin; agus ar bhfagháil scéal air sin do Cholum sul ráinig an láthair is eadh adubhairt: ‘Is cead liom-sa an ríoghan go n-a hinnilt do bheith i riocht dá choirr i gcionn an átha-so thíos go dti an Bráth.’ Ag so deismireacht na h- Amhra ag aithfhriotal bhriathar Choluim san rann-so:
    1. Is cead di-se bheith 'n-a coirr,
      Ar an cléireach go ró-loinn,
      'S is cead da hinnilt go beacht,
      Bheith 'n-a coirr 'n-a coimhideacht.
Agus is uime do orduigh an innilt do bheith 'n-a coirr mar aon ris an ríoghain, do bhrígh gurab í tháinig i dteachtaireacht ón ríoghain go Conall ag a rádh ris gan cádhas do thabhairt don choirrchléireach ná da bhuidhin. Agus do chluinim ó n-a lán do dhaoinibh go bhfaicthear dá choirr do ghnáth ar an áth atá láimh ré Druim Ceat ó shoin ale.

Dála Choluim Chille, ar rochtain na comhdhála dhó is é oireacht Chonaill mic Aodha mic Ainmireach ba neasa dhó don chomhdháil; agus mar do chonnairc Conall na cléirigh greasais daoscarshluagh an oireachta fúthaibh, trí naonbhair a líon, gur ghabhadar do chaobaibh criadh orra, gur brúghadh is gur breodhadh na cléirigh leo. Is do fhiafruigh Colum cia do bhí ag a mbualadh amhlaidh sin. Do chualadh Colum gurab é Conall mac Aodha do bhí ag a ngreasacht ré déanamh an ghníoma soin, is cuiris Colum fá deara trí naoi gceoláin do bhuain an tráth soin ar Chonall gur heascaineadh lé Colum é, is gur bhean ríghe is aireachas ciall is cuimhne is a inntleacht de. Agus ó na clogaibh sin do beanadh air, ghairthear Conall Clogach dhe.

Do chuaidh Colum iar sin go hoireacht Domhnaill mic Aodha; is éirghis Domhnall 'n-a choinne is do fhear fáilte roimhe is tug póg da ghruaidh is do chuir 'n-a ionadh féin 'n-a shuidhe é. Tug Colum a bheannacht do Dhomhnall mac Aodha, is iarrais ar Dhia ríoghacht Éireann da rochtain, agus ráinig


p.92

fá dheireadh go raibhe trí bliadhna déag i bhflaitheas Éireann sul fuair bás.

Triallais Colum as sin go hoireachtas an ríogh is Domhnall 'n-a fhochair; agus ar rochtain do Cholum do láthair an ríogh fáiltighis roimhe—do ghabh eagla mhór an rí roimhe trés an ní do rinne ré Conall ris an ríoghain is ré n-a hinnilt, amhail adubhramar. ‘Do b'í m'fháilte mo riar,’ ar Colum. ‘Do-ghéabhair sin,’ ar an rí. ‘Maiseadh,’ ar Colum, ‘is é riar iarraim: trí hitghe iarraim ort, mar atá fastódh na bhfileadh ataoi do thathfann as Éirinn, is scaoileadh do Scannlán Mhór mac Cinnfhaolaidh rí Osruighe as an mbroid 'n-a bhfuil agat, is gan dul do chur bhuinchíosa ar Dhál Riada i n-Albain.’ ‘Ní toil liom,’ ar an rí, ‘ fastódh na bhfileadh, ar mhéid a n-ainbhreath is ar a líonmhaire atáid. Óir bíd tríochad i mbuidhin an ollamhan is a cúig déag i mbuidhin an anroth agus mar sin do na grádhaibh file oile ó shoin síos.’ Do bhíodh buidhean ar leith ag gach aon díobh do réir a chéime féin, ionnus go raibhe trian bhfear n-Éireann ré filidheacht beagnach.

Adubhairt Colum Cille ris an rígh go madh cóir mórán do na fileadhaibh do chur ar gcúl ar a líonmhaire do bhádar ann. Gidheadh adubhairt ris file do bheith 'n-a ardollamh aige féin ar aithris na ríogh roimhe, is ollamh do bheith ag gach rígh cúigidh, is fós ollamh do bheith ag gach tighearna triúcha chéad nó tuaithe i n-Éirinn; agus do cinneadh ar an gcomhairle sin lé Colum Cille, is aontuighis Aodh é; gonadh ag maoidheamh na commaoine sin do chuir Colum Cille ar na fileadhaibh do rinne Maolsuthain an rann-so:

    1. Ro saoradh dhe na filidh
      Tré Cholum an chaoimhdhlighidh;
      File gach tuaithe ní trom,
      Is eadh do orduigh Colom.


p.94

Táinig don ordughadh-so do rinne Aodh mac Ainmireach is Colum Cille go mbíodh ollamh cinnte ag rígh Éireann is ag gach rígh cúigeadhach is ag gach tighearna triúcha chéad, is fearann saor ag gach ollamh dhíobh ó n-a thighearna féin; agus fós saoirse choitcheann is tearmann ó fhearaibh Éireann ag fearann is ag maoin tsaoghalta gach ollamhan díobh. Do orduigheadar fós fearann coitcheann do na hollamhnaibh go cinnte, mar a mbiadh múnadh coitcheann aca amhail Universitie, mar atá Ráith Cheannait is Masruidhe Mhaighe Sléacht san m-Bréithfne, mar a mbíodh múnadh na n-ealadhan i n-aiscidh aca d'fhearaibh Éireann, gach aon do thogradh bheith foghlumtha i seanchus nó sna healadhnaibh oile do bhí ar gnáthughadh i n-Éirinn an tan soin.

Is é fá hardollamh i n-Éirinn an tráth soin Eochaidh Éigeas mac Oiliolla mic Eirc, agus is ris a deirthí Dallán Forgaill, is do chuir ollamhain uaidh ar chúigeadhaibh Éireann, mar atá Aodh Éigeas ar chrích Bhreagh is ar an Midhe, Urmhaol airdéigeas ar dá Chúigeadh Mumhan, Seanchán mac Cuairfheartaigh ar Chúigeadh Connacht agus Fear Firb mac Muireadhaigh mic Mongáin i n-ollamhnacht Uladh, agus fós ollamh i ngach triúcha chéad i n-Éirinn fá na hardollamhnaibh-se, is fearann saor ó n-a bhflaithibh fearainn dóibh agus tearmann, amhail adubhramar, is duasa cinnte ar son a nduan is a ndréacht da gach aon díobh.

An dara hathchuinghe do iarr Colum ar Aodh, scaoileadh do Scannlán MhórOsruighe agus a léigean da chrích féin; do éimidh Aodh sin. ‘Ní leanamh tairis sin ort,’ ar Colum, ‘masa toil lé Dia é go raíbhe ag buain mh'iallchrann nó mo bhróg dhíom-sa anocht san iairmhéirghe mar a mbiad.’

‘An treas athchuinghe iarraim ort,’ ar Cholum Cille, ‘cairde do thabhairt do Dhál Riada gan dul da n-argain


p.96

go h-Albain do thabhach bhuinchíosa orra. Óir ní dlightheach dhuit d'fhagháil uatha acht airdchíos is éirghe shluagh ar muir is ar tír.’ ‘Ní thiubhrad cairde dhóibh gan dul da n-ionnsuighe,’ ar Aodh. ‘Maseadh’ ar Colum, ‘biaidh cairde go bráth uait’; agus fá fíor sin.

Leis sin ceileabhrais Colum Cille go n-a chléir don rígh is don chomhdháil; agus adeir Leabhar Ghlinne Dá Loch go raibhe Aodhán mac Gabhráin mic Domhanghuirt rí Alban san chomhdháil-se, is gur cheileabhair i n-aoinfheacht ré Colum Cille don rígh is don chomhdháil. Adeir an leabhar céadna go raibhe an chomhdháil-se Dhroma Ceat 'n-a suidhe bliadhain is mí ag ordughadh reachta is dligheadh chánach is cháirdeasa idir fhearaibh Éireann.

XI.

Dála Choluim Chille iar gceileabhradh don chomhdháil triallais go Duibheaglais i n-Inis Eoghain; agus iar dtigheacht na hoidhche da éis sin táinig lasair dheallruightheach theineadh san chomhdháil ar an bhforfhaire do bhí ag coimhéad an chraoi 'n-a raibhe Scannlán Mór i mbroid ag Aodh, is dá shlabhra dhéag iarnuidhe do chuibhreach air, go dtugadar an fhorfhaire a ngnúise ré lár ar mhéid an lonnraidh do chonncadar. Agus táinig dlúimh dheallruightheach sholusta go Scannlán san áit chéadna 'n-a raibhe, agus adubhairt an guth san dlúimh ris: ‘Éirigh, a Scannláin, is fágaibh do shlabhradha is do chró is tar amach is lean mise is tabhair do lámh im láimh.’ Tig Scannlán amach iar sin agus an t-aingeal roimhe. Do mhothuighsiod lucht an choiméada é agus do fhiafruigh siad cia do bhí ann. ‘Scannlán,’ ar an t-aingeal. ‘Dá madh é ní inneosadh,’ ar iad-san. Gluaisis an t-aingeal is Scannlán i ndiaidh Choluim Chille iar sin; agus an tráth do bhí Colum ag an iairmhéirghe ag dul tar crann saingeal siar is é Scannlán do bhí ag buain a bhróg dhe; is do fhiafruigh Colum Cille cia do bhí ann; is do innis.


p.98

seisean gur bh'é féin Scannlán. An tan do fhiafruigh Colum Cille scéala dhe, ‘deoch’ adeireadh seisean, ar mhéid a tharta, óir feoil shaillte do-bheirdís dó san chró, is gan deoch 'n-a diaidh; agus ar a mhionca do-bheireadh sin do fhreagra ar Cholum Cille do fhágaibh Colum Cille righneas labhartha ar gach rígh da shliocht da mbeith i n-Osruighe. Tairis sin tug Colum Cille fá deara ar Bhaoithín trí deocha do thabhairt do Scannlán; ann sin nochtais Scannlán a scéala do Cholum, amhail adubhramar thuas. Adubhairt Colum CilleScannlán triall i n-Osruighe. ‘Ní fhéadaim,’ ar Scannlán, ‘d'eagla Aodha.’ ‘Ní heagail duit,’ ar Colum, ‘beir mo bhachall féin mar chomairce leat, agus fágaibh agam chomthionól i n-Durmhaigh i n-Osruighibh í.’ Leis sin triallais Scannlán i n-Osruighibh is do ghabh ceannas a chríche féin feadh a ré; óir níor léig eagla Cholum Chille d'Aodh buaidhreamh do dhéanamh air ó shoin amach.

Do cheangail Scannlán i gcúitiughadh a shaortha mar sin screaball nó trí pinginne ar gach teach muinntire 'n-a dhúthaigh ó Bhladhma go muir gacha bliadhna do choimhthionól Choluim Chille i n-Durmhaigh i n-Osruighibh, amhail léaghthar i n- Amhra Choluim Cille ag athfhriotal an gheallaimh tug Scannlán do Cholum:

    1. Do riar om thuathaibh om thoigh,
      Cia budh lir luachair is luibh,
      Screaball gacha hadhbha soin,
      An mír ó Bhladhma go muir.

Tug fós Colum Cille a bheannacht d'Osruighibh uile, ar choinghioll go mbeidís féin is a rí umhal dó féin is da choimhthionól i n-Durmhaigh ó aimsir go haimsir fá dhíol na cánach do cheangail Scannlán orra féin agus ar a sliocht, amhail léaghthar san Amhra:

    1. Beannacht ar Osruighibh uaim,
      Ar a mbosghlaine go gcéill,
      Beannacht do mhuir is do thír,
      Uaim tré bheith da rígh dom réir.


p.100

An Colum Cille atámaoid do luadh annso is é fá hainm baiste dhó Criomhthann, agus Axal fá hainm don aingeal choimhdeachta do bhí aige, agus Demal an deamhan do bhíodh go cinnte ar tí a bhuaidheartha, amhail léaghthar san Amhra. Ag so mar adeir:

    1. Criomhthann Ua Cuinn, comhall ngle,
      Ainm baiste Choluim Chille;
      Axal ainm a aingil gan on
      Agus Demal a dheamhon.

Is uime trá do lean Colum Cille d'ainm air, an tan do bhí 'n-a leanbh ag a mhúnadh ag Dubhghlaise i d-Tír Luighdheach i g-Cinéal Chonaill, do léigthí lá gacha seachtmhaine fán mbaile amach é do reabhradh i measc a luchta comhaoise, mar shaordháil ar mbeith don fhuil ríoghdha dhó; agus mar do chleachtadh dul amach lá san tseachtmhain mar sin, do thionóldaois leinbh an cheanntair 'n-a choinne an lá do chleachtadh éirghe amach; agus ar mbeith ar aon láthair dhóibh ag feitheamh ris, an tan atchídís ag triall ón mainistir chuca é do thógbhadaoís a lámha tré lúthgháir ag a rádh d'aongháir ‘ag súd Colum na Cille chugainn.’ Agus mar do chualaidh a oide go gcleachtaoi ris na leanbhaibh Cholum Cille do ghairm dhe, do mheas gur thoil ré Dia an t-ainm sin tarla i mbéalaibh na leanbh neamhurchóideach do ghairm do shíor de, agus an t-ainm baiste, mar atá Criomhthann, do thabhairt i ndearmad. Agus is minic tarla a shamhailt sin do mhalairt ar anmannaibh na naomh; bíodh a fhiadhnaise sin ar Mhochuda dar bh'ainm Carrthach ar dtús, is ar Chaomhán naomhtha, dalta Phádraig, dar bh'ainm ar dtús Mac Neise, is ar Phádraig féin dar bh'ainm baiste Sochet, is ar a dtug Germanus Magonius air an tan do rinne lámhchur air is mar tug Coelestinus Pápa Pádraig d'ainm air ré hucht a chuirthe i n-Éirinn do shíoladh an chreidimh, is ar Fhionnbharr Corcaighe dar bh'ainm baiste Luan, is ar easpog Iobhair dar bh'ainm Loichead do


p.102

bheannuigh i m-Beig-Éirinn i n-íochtar Laighean, is ar Chonnlaoch naomhtha easpog Chille Dara dar chéadainm Roincheann, is ar Moling dar chéadainm Dairchill, is mar sin do mhórán da n-ionntsamhlaibh oile, ionnus nach cuirthe i gconntabhairt gurab Criomhthann fá hainm baiste do Cholum Chille, tar ceann gur lean Colum Cille d'ainm coitcheann de do réir an adhbhair thuas.

Bíodh a fhios agat, a léaghthóir, gurab fír-Éireannach Colum Cille do leith a athar is a mháthar agus nach Albanach, amhail adeirid cuid do na h-Albanchaibh. Óir is follus gurab Éireannach do thaoibh a athar é, do bhrígh go léaghthar i naoimhsheanchus Éireann gurab é Feidhlimidh mac Fearghusa Ceannfhoda mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh do ba airdrí ar Éirinn fá hathair do Cholum Chille. Ag so dearbhadh an tseanchaidh air sin, amhail léaghthar san duain darab tosach: Naoimhsheanchus naomh Inse Fáil:

    1. Colum Cille críche Cuinn,
      Mac Feidhlimidh uas gach druing,
      Mic Fearghusa an ghníomha ghairg,
      Mic Conaill Ghulban ghlanaird.
Is dearbh fós gurab Éireannach Colum Cille do leith a mháthar, do réir sheanschusa na hAmhra mar a n-abair gurab í Eithne inghean Díoma mic Naoi do shliocht Chairbre Nia Fear rí Laighean a mháthair. Ag so mar adeir an Amhra:
    1. Eithne aircachta nodbí,
      An ríoghan, do Dhál gCairbrí,
      Máthair Choluim diadha dhe,
      Inghean Díoma mic Noe.

Do ciorrbhadh a chorp lé Colum Cille comhmór soin lé troscadh lé hurnuighthibh is lé sléachtanaibh, ionnus gur shearg comhmór soin lé cruas crábhaidh, gur léir a easnach tré n-a aibíd, an tan do luigheadh san ghainimh 'n-a dhúrbhoith re séideadh na gaoithe ar a chorp trés an bhfroigh, amhail adeir an Amhra san rann-so:


p.104

    1. Glé do luigheadh is in ngaineamh,
      I n-a lighe fá mór saoth,
      Sliocht a easnach tré n-a éideadh,
      Fá léir lé séideadh na ngaoth.
Do b'é aois Cholum Chille, an tan fuair sé bás, seacht mbliadhna déag is trí fichid, amhail adeir Dallán Forgaill i n- Amhra Cholum Chille féin, do scríobhadh lé Dallán go grod d'éis bháis Choluim Chille:
    1. Colum gein baoi san mbioth mbán,
      Saothrach ón gcuing a chorpán,
      Téid go hainglibh as a chacht
      Iar seacht mbliadhnaibh seachtmhoghat,
mar atá, trí bliadhna is dá fhichid do chaith da aimsir i n-Éirinn, is da éis sin cheithre bliadhna déag ar fhichid i n-Albain, amhail adeir an Amhra san rann-so:
    1. Trí bliadhna ceathrachad díobh
      Dó i n-Éirinn gan imshníomh;
      Cheithre bliadhna tríocad teann,
      I n-Albain d'aithle Éireann.

Ag so na trí háite 'n-a gcleachtadh Colum Cille comhnuidhe, i n-Í i n-Albain, i n-Doire, is i n-Dún dá Leathghlas, mar ar hadhlaiceadh é, mar adeir sé féin san rann-so mar a nochtann a ionmhaine do na trí háitibh sin:

    1. Mo rath i n-I gan choire,
      Agus mh'anam i n-Doire,
      Agus mo chorpán fán lic
      Fá dtá Pádraig is Brighit.

An tráth do bhíodh Colum Cille ag rádh aifrinn nó ag psalmaireacht nó ag seanmóir, do cluintí míle go leith a ghuth, agus ní fhulaingeadh deamhan a ghuth gan teitheadh roimhe, amhail adeir an Amhra san rann-so:

    1. Soin a ghotha, Choluim Chille,
      Lór a binne ós gach cléir,
      Go ceann chóig céd dég céimeann,
      Aidhbhle réimeann eadh ba réil.


p.106

Do bhí sagart i d-Tír Chonaill i n-aimsir Cholum Chille do chumhduigh nó do thógaibh eaglais do chlochaibh uaisle agus do rinne altóir ghloine innte, agus do chuir dealbh ghréine is éasca da ndealbhughadh san eaglais sin. Go grod da éis sin táinig anbhfainne mhór ar an sagart is táinig deamhan chuige iar sin go rug leis san aieor é. Agus an tráth rángadar i ngar do Cholum Chille ós a chionn, fuair amharc orra is do rinne comhartha na croiche ós a chionn san aieor, gur thuit an sagart leis sin anuas. Agus da bhíthin sin do iodhbair an sagart an eaglais do rinne do Cholum Chille tré n-a fhóirithin a lámhaibh an deamhain is do chuaidh féin i n-ord manach, gur chaith a aimsear go maith ó shoin amach.

Do bhí naomh i n-Uíbh Faircheallaigh i n-Osruighe dar bh'ainm Coisfhionn is téid Cholum Cille aimsear da fhios i ndóigh go dtiubhradh radharc a leabhar dó, óir do ba duine ró-fhoghlumtha ag a raibhe iomad leabhar é. Agus do héimgheadh leis a radharc do thabhart do Cholum Chille; agus guidhis Colum Dia aga iarraidh air gan aoinleabhar dhíobh do bheith inléaghtha do neach 'n-a bheathaidh; agus níor féadadh focal do léaghadh ionnta ó shoin amach gur chríonadar.

Do chonnairc Baoithín d'aislinge trí cathaoire ar neamh mar atá cathaoir óir, cathaoir airgid is cathaoir ghloine; is nochtais Colum Cille dhó gurab i gcomhair Chiaráin mic an tSaoir do bhí an chathaoir óir, ar mhéid a oinigh d'aoidheadhaibh, ‘agus an chathaoir airgid id comhair-se féin a Bhaoithín atá, ar ghloine do chrábhaidh; an chathaoir iomorro ghloine im chomhair-se atá, óir ciodh glan mo chrábhadh, is aibrisc codluidhe go minic mé.’

Ag so cheithre cána Éireann .i. cáin do chuir Pádraig gan cléirce do mharbhadh; cáin Adhamnáin gan mná do mharbhadh; cáin Doire Cholum Chille gan ba bleachta do mharbhadh; agus cáin Domhnaigh gan aistear do dhéanamh ann.


p.108

XII.

Is i bhflaitheas an Aodha-so mic Ainmireach fuair Colum Cille bás. Tuig, a léaghthóir, gurab é Colum Cille mac Feidhlimidh mic Fearghusa an Colum ar a bhfuilim ag labhairt go ró-so. Adeir iomorro Leabhar Ruadh Mic Aodhagáin is naoimhsheanchus naomh Éireann go rabhadar iomad do naomhaibh is do bhannaomhaibh Éireann 'n-a lucht comhanmann. Óir adeirid go rabhadar dá Cholum is fiche naomhtha i n-Éirinn, agus fá hé Colum Cille an céad-Cholum dhíobh. Agus fos is mar chuimhniughadh ar naomhthacht Cholum Cille tugadh Colum ar gach aon do chách. Do bhádar cúig Ciaráin is fiche naomhtha i n-Éirinn, agus fá díobh Ciarán Chluana Mic Nóis is Ciarán Saighre is Ciarán Tiobraide Naoi. Do bhádar dá Aodhán déag is fiche naomhtha i n-Éirinn; do bhádar seacht m-Bairrfhinn i n-Éirinn is fá díobh sin BairrfhionnFionnbharr Corcaighe. Agus fá mac an Fionnbharr soin d'Aimhirgin mac Duibh Dhuibhne mic Ninneadha mic Eochach mic Cairbre Aird mic Briain mic Eochach Muighmheadhóin fá rí Éireann. Do bhádar iomorro seacht naoimheaspuig déag is seacht gcéad duine riaghalta i gcomthionól Corcaighe i bhfochair Fhionnbhairr. Do bhádar cheithre Baoithín naomhtha i n-Éirinn, mar atá Baoithín mac Bréanainn, Baoithín mac Fionnaigh, Baoithín mac Allaidh is Baoithín mac Cuanach. Do bhádar cúig Brighid déag naomhtha i n-Éirinn, is fá díobh sin Brighid inghean Dubhthaigh do Laighnibh atá iomráidhteach feadh na h-Eorpa; agus is follus gurab do shliocht Eochach Finn Fuath nAirt í; agus fá dearbhráthair do Chonn Chéadchathach fá rí Éireann an t-Eochaidh Fionn soin. Ag so dearbhadh naoimhsheanchais Éireann air sin, amhail léaghthar san duain darab tosach: Naoimhsheanchas naomh Inse Fáil:


p.110

    1. Brighid inghean Dhubhthaigh Duinn,
      Mic Dreimhne, mic Breasail Bhuirr,
      Mic Dein mic Connla mic Airt,
      Mic Cairbre Nia mic Cormaic,
    2. Mic Aonghusa Mhóir miadh ngart,
      Mic Eochach Finn Fuath ré h-Art,
      Mic Feidhlimidh Reachtmhair ráin,
      Mic Tuathail Teachtmhair thioghnáir.

Ag so síos na ceithre Brighid déag naomhtha do bhí i n-Éirinn i n-éagmais na Brighde thuas: Brighid inghean Díoma, Brighid inghean Mhianaigh, Brighid inghean Mhomáin, Brighid inghean Éanna, Brighid inghean Cholla, Bhrighid inghean Eachtair Aird, Brighid Inse Brighde, Brighid inghean Damhair, Brighid t-Seanbhotha, Brighid inghean Fhiadhnat, Brighid inghean Aodha, agus Brigid ingean Luinge.

Is ré linn Aodha mic Ainmireach ar a bhfuilmíd ag trácht agus Aodháin mic Gabhráin ríogh Alban do bhí cianaosta an tan soin do léigeadar Gaedhil Manainn díobh.

Is ré linn Aodha mic Ainmireach, fós, fuair an naomh Cainneach Achadh Bó bás i n-aois a cheithre mbliadhan ar cheithre fichid; agus is ar sliocht Fhearghusa mic Róigh do bhí an Cainneach-so. Is fán am-so tug Colmán Rímhidh Cath Sleamhna, áit ar briseadh ar Chonall mac Aodha, agus Cath Cúile CaoilFiachaidh mic Baodáin, áit ar briseadh d'Fhiachaidh mic Déamáin, is i dtugadh ár a mhuinntire.

Da éis sin tug Conall mac Suibhne briseadh i gcath ar na trí h-Aodhaibh i n-aonló, mar atá Aodh Sláine is Aodh Buidhe rí Ó Maine is Aodh Róin, rí Ó bhFáilghe. I m-Bruighin dá Choga do bhris orra, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Ba ró-mhór an ruachuma,
      Ar ríoghruidh Éireann uile,
      Aodh Sláine go sochuidhe,
      Aodh Róin agus Aodh Buidhe


p.112

Do bhíodh iomorro easaonta ghnáthach idir an dá Fhiachaidh do luaidheamar go grod romhainn, mar atá Fiachaidh mac Baodáin agus Fiachaidh mac Déamáin; agus táinig do ghuidhe Chomhghaill naomhtha buaidh do bheith go minic ag mac Baodáin; agus an tan do chuir mac Déamáin sin i leith an naoimh do fhiafruigh Comhghall de-sean cia budh fearr leis neamh is a mharbhadh d'fhagháil, ioná bhuaidh do bhreith is bheith seal beo agus ifreann fá dheireadh. Adubhairt mac Déamáin go madh fearr leis buaidh do bhreith ar a námhaid, ionnus na háir is na héachta do-bhéaradh orra go mbeidís da n-aithris i gcomhdhálaibh coitcheanna ó aimsir go haimsir. Ba holc ré Comhghall an roghain rug; agus rug an Fiachaidh oile neamh do roghain is diommbuaidh gcatha do bheith air; agus fuair sin tré ghuidhe Comhghaill.

Do bhíodh trá céile comairce naoimh ag gach airdaicme d'uaislibh Gaedheal Éireann. Bíodh a fhiadhnaise sin ar na drongaibh-se síos: óir do bhíodh Caoimhghin Glinne dá Loch ag Tuathalachaibh is ag Branachaibh; Maodhóg Fearna ag Uíbh gCinnsealaigh; Moling ag Caomhánachaibh; Fionntain Chluana hEidhneach ag síol Mhórdha; Cainneach Achadh Bó ag Osruighibh; Ruadhán Lothra ag síol gCinnéididh; Deaglán ag na Déisibh; Séanna ag cloinn Bhriain Eatharlach; Gobnuid i Múscraidhe mic Diarmada; Colmán i n-Uíbh Mac Coille; agus mar sin ní bhíodh críoch ná cine i n-Éirinn gan coimairce chinnte naoimh nó bannaoimh aca da dtugaid cádhas is onóir. Gidheadh atáid naoimh oile ann is coitchinne ioná an drong do luadhamar, mar atá Colum Cille, Finnén Mhuighe Bile, Ciarán Cluana, Comhghall Bheannchair, Brighid Chille Dara, Ailbhe Imligh, agus Naomh Pádraig, amhail adeir Aonghus Céile Dé san Leabhar da ngairthear Psaltair na Rann. Ag so mar adeir:

    1. Uí Néill uile ar cúl Choluim,
      Ní ar scáth muine:
      Ar cúl Fhinnéin Mhuighe Bile,
      Ulaidh uile;

    2. p.114

    3. Clanna Connacht ar cúl Ciaráin.
      Gion nach comhroinn;
      Dál nAruidhe uasal imghrinn,
      Ar cúl Chomhghoill;
    4. Bíd Laighin ar cúl Bhrighde,
      Clú go saidhbhre;
      Mumha uile gona toirthe,
      Ar cúl Ailbhe;
    5. Ardnaoimh Éireann go n-a manchaibh,
      Is é a n-uidhe
      Gach raon 'n-a dtéid a mbeith fo scéith
      Phádraig uile.

Is ré linn Aodha mic Ainmireach do bheith i bhflaitheas Éireann do bhaoi Brandubh mac Eochach mic Muireadhaigh mic Aonghusa mic Feidhlimidh mic Éanna Cinnsealaigh 'n-a rígh Laighean aoinbhliadhain amháin. Agus is leis féin is lé Laighnibh do marbhadh Aodh mac Ainmireach i gCath Bhealaigh Dhúin Bolg. Adeirthear fós gurab iad Laighin féin do mharbh Brandubh i gCath Camchluana, nó gurab lé Sárán Saoibhdhearg airchinneach Seanbhoithe Sine do thuit sé, amhail adeir an file san rann-so:

    1. Sárán Saoibhdhearg seol amne,
      Airchinneach Seanbhoith Sine,
      Ní dalbh, gér bh'annamh i gcath,
      Do mharbh Brandubh mac Eochach.
Is fán am-so fuair an naomh Colmán Eala bás.

Do ghabh Aodh Sláine mac Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Chréamhthainne mic Niall Naoighiallaigh is Colmán Rímhidh mac Muircheartaigh Mic Earca do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann. Sé bliadhna i gcomhfhlaitheas dóibh. Mughainn inghean Choncharainn mic Duach do Chonnachtaibh máthair Aodha Sláine; agus Eithne inghean Bréanainn Daill do Chonnachtaibh fá bean dó; is rug seisear mac dó .i. Diarmaid, Donnchadh, Maolbreasail, Maolodhar, Comhghall , is Oilill. Is uime tugadh Aodh Sláine d'ainm air .i. ar


p.116

an abhainn darab ainm Sláine rugadh é. Is i bhflaitheas na deise-se do chuir Gréaghóir Mór na Rómha S. Augustine manach mar aon ré comhthionól naoimhchléire do shíoladh an Creidimh Catoilice i m-Breatain. Do thuit Colmán RímhidhLóchán Diolmhain. Do marbhadh Aodh SláineConall nGuithbhinn mac Suibhne.

Do ghabh Aodh Uairiodhnach mac Domhnaill mic Muircheartaigh mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna ar fhichid. Brigh inghean Orca mic Eirc mic Eochach máthair Aodha Uairiodhnaigh. Agus is uime ghairthear Aodh Uairiodhnach dhe, .i. readhga fuara tinnis do ghabhadh é, agus dá madh leis maitheas an domhain do-bhéaradh do chionn fortachta aonuaire d'fhagháil dó. Ionann iomorro uara eidhnigh is readhg fuar, gonadh aire sin ghairthear Aodh Uairiodhnach dhe. Is i bhflaitheas an Aodha-so tugadh Cath Odhbha lé h-Aonghus mac Colmáin, áit ar thuit Conall Laoghbhreagh mac Aodha Sláine. Agus do thuit Aodh Uairiodhnach rí Éireann i gCath dá Fhearta.

Do ghabh Maolcobha mac Aodha mic Ainmireach mic Séadna mic Fearghusa Ceannfhoda mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna. Cróinseach inghean Aodha FinnOsruighe bean an Maoilchobha-so. Do thuit MaolcobhaSuibhne Meann i gCath Sléibhe Bealgadáin.


p.118

XIII.

Do ghabh Suibhne Meann mac Fiachna mic Fearadhaigh mic Muircheartaigh mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh ríoghacht Éireann trí bliadhna déag. Is i bhflaitheas t-Suibhne Meinn fuair Caoimhghin Ghlinne dá Loch bás i n-aois a shé fichid bhliadhan; Caoimhghin mac Caomhlogha mic Caoimhfheadha mic Cuirb mic Fearghusa Laoibdheirg mic Fothaigh mic Eochach Láimhdheirg mic Meisin Corb do shliocht Labhradha Loingsigh. Is fán am-so fuair Aodh Beannain rí Mumhan bás, agus an naomh Adhamnán mac Rónáin mic Tinne mic Aodha mic Coluim mic Séadna mic Fearghusa mic Conaill Gulban mic Néill Naoighiallaigh do bhí 'n-a abb Í i n-Albain. Róna inghean Dunghaile rí Ua dTurtaire bean t-Suibhne Meinn ríogh Éireann. Do marbhadh Suibhne Meann rí ÉireannConghal Claon mac Scannláin Sciathleathain.

Do ghabh Domhnall mac Aodha mic Ainmireach mic Séadna mic Fearghusa Ceannfhoda mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna déag. Agus is é an Domhnall-so thug Cath Dhúin Ceitheirn ar Chonghal Chlaon, áit ar bhris de féin is ar mharbh iomad da mhuinntir. Is i bhflaitheas Domhnaill fós fuair an naomh da ngairthí Munna bás, is do díbreadh Carrthach .i. Mochuda a Rathain go Lios Mór. Agus is ar sliocht Céir mic Fearghusa do bhí Mochuda.

Iar ndul iomorro do Mhochuda a Ciarraidhe ar oilithre go Rathain, do rinne mainistir ann agus cuiris comhthionól manach san mainistir, go rabhadar deichneabhar is seacht gcéad manach 'n-a fhochair ann do-bheireadh a mbeatha comh cráibhtheach agus sin as, go mbíodh aingeal ag labhairt ris an treas manach díobh, ionnus go dtáinig de sin gur fhás


p.120

clú is oirdhearcas mór naomhthachta ar chomhthionól Raithne. Uime sin do ghabh uiréad naoimh chloinne Néill is cuirid scéala go Mochuda da fhógra dhó Rathain do thréigean agus triall da dhúthaigh féin .i. don Mhumhain. Freagrais Mochuda do na teachtaibh táinig ris na haitheascaibh sin agus adubhairt nach tréigfeadh Rathain acht muna gcuireadh lámh easpuig nó ríogh as é. Agus ar rochtain na scéal soin go naomhaibh cloinne Néill, iarraid ar Bhláthmhac is ar Dhiarmaid Ruanuidh, dá mhac Aodha Sláine do bhí do chlannaibh Néill, dul do dhíbirt Mochuda as Rathain; agus lé greasacht na druinge sin téid Bláthmhac is Diarmaid Ruanuidh d'ionnsuighe Raithne agus drong do chléir an taoibhe thuaidh 'n-a bhfochair.

Ar n-a chlos do Mhochuda go dtángadar 'n-a ghar, do chuir tighearna do na Pictibh nó do Chruithneachaibh a h-Albain dar bh'ainm Constantín, do bhí 'n-a mhanach tuata san chomhthionól, do ghuidhe na n-uasal soin um chairde bliadhna do thabhairt do Mhochuda is da choimhthionól gan a ndíbirt a Rathain; agus fuair sé sin d'impidhe uatha. Agus ar gcaitheamh na bliadhna amach tigid na huaisle céadna i gcionn bliadhna go mbuidhin do na cléiribh céadna 'n-a bhfochair; agus ar rochtain i bhfochair Raithne dóibh cuiris Bláthmhac scéala go Mochuda aga iarraidh as an mainistir; agus leis sin cuiris Mochuda an Constantín céadna da nguidhe um chairde bliadna oile do thabhairt dó, agus do aontuigheadar sin, gér leasc leo é. Agus i gcionn an treas bliadhna gríostar lé ladrannaibh Ua Néill na huaisle is an chliar chéadna ré teacht do dhíbirt Mochuda an treas bliadhain a Rathain; agus ar dtigheacht i ngar don bhaile do chuireadar an chomhdháil sin d'aonaonta Diarmaid Ruanuidh agus airchinneach Chluana Conghusa is sochuidhe oile maille riú do thabhairt Mochuda ar láimh as an mainistir; agus ar rochtain na heagailse dhóibh, téid an t-airchinneach isteach is anais Diarmaid ré hursain an doruis don leith amuigh


p.122

Tig Mochuda, iar gclos Diarmada do bheith san dorus, d'fháiltiughadh roimhe agus iarrais san eaglais isteach é. ‘Ní rachad,’ ar Diarmaid. ‘An dom bhreith-se as an mainistir thángais?’ ar Mochuda. ‘Is eadh,’ ar Diarmaid, ‘gidheadh ní obraim a dhéanamh, agus is aithreach liom tigheacht san dáil-se ar mhéid do naomhthachta is d'onóra-sa ag Dia.’ ‘Onóir ar neamh is i dtalmhain duit-se,’ ar Mochuda, ‘is cumhacht is righe is flaitheas Éireann duit, is rath ar do shliocht dot éis; agus an tan fhillfeas tú san gcomhdháil do-bhéaraid na hóig atá ann Diarmaid Ruanuidh mar aithis ort. Gidheadh is i n-onóir duit-se is dot shliocht rachas an forainm sin.’ Leis sin tillis Diarmaid gus an gcomhdháil; agus ar rochtain do láthair dó, fiafruighis Bláthmhac dhe créad as nar chuir lámh i Mochuda da thabhairt as an mainistir. ‘Níor obras é,’ ar Diarmaid. ‘Is ruanuidh, a Dhiarmaid, an gníomh soin,’ agus ar n-a chlos sin don chomhdháil tugadar Diarmaid Ruanuidh d'ainm air. Ionann iomorro ruanuidh is deargthach, gonadh sliocht Diarmada Ruanuidh ghairthear da sliocht ó shoin i le.

Dála Bhláithmhic, téid go bhfuirinn leis don mhainistir, is cuiris lámh i Mochuda, agus tug go heasaontach as an mainistir amach é, mar aon ré n-a choimhthionól. Mallughis iomorro Mochuda Bláthmhac. Triallais iomorro Mochuda as sin mar aon ré n-a chomhtionól manach ag déanamh feart is míorbhal go ráinig na Déise; agus ar rochtain annsin dó, táinig rí na n-Déise 'n-a choinne is tug cádhas is onóir dó is do thiomain a chorp is a anam ar a chomairce; agus triallaid mar aon go Dún Scinne ré ráidhtear Lios Mór aniú. Comhnuidhis Mochuda is a choimhthionól ann sin is do-nídh eaglais ann ionnus go raibhe an áit sin onórach iomráidhteach i gcrábhadh is i bhfoghluim ó shoin i le. Gonadh é sin triall Mochuda a Rathain go Lios Mór go ró-so.


p.124

Is lé Domhnaill mac Aodha mic Anmireach rí Éireann tugadh Cath Maighe Rath, áit ar marbhadh Conghal Claon do bhí 'n-a rígh Uladh deich mbliadhna. Agus is urusa a aithne as an stair-se da ngairthear Cath Maighe Rath gurab orduighthe an t-inneall is an t-ordughadh do bhíodh ar sluaghaibh Gaedheal ré hucht dola i n-iommbualadh nó do chur chatha dhóibh. Óir do bhíodh ardtaoiseach ar an sluagh uile, agus taoiseach ar gach sluaghbhuidhin da mbíodh fá n-a smacht, agus suaitheantas i mbrataigh gach taoisigh fá leith as a n-aitheantaoi gach sluaghbhuidhean díobh seoch a chéile leis na seanchaidhibh ar a mbíodh d'fhiachaibh bheith do láthair na n-uasal ré linn catha nó coinbhliocht do thabhairt da chéile, ionnus go mbiadh radharc súl ag na seanchaidhibh ar ghníomharthaibh na n-uasal ré faisnéis fhírinnigh do dhéanamh ar a ndálaibh leath ar leath. Agus is uime sin do bhí a sheancha féin i bhfochair Dhomhnaill mic Aodha ríogh Éireann ré hucht Catha Maighe Rath. Óir ar mbeith do Dhomhnall ag triall i gcoinne Conghail ríogh Uladh, agus iad da gach leith d'abhainn, agus ar bhfaicsin tsluagh a chéile dhóibh, fiafruighis Domhnall da sheancha gach meirge go n-a suaitheantas fá seach dhíobh, agus nochtais an seancha sin dó, amháil léaghthar san laoidh darab tosach: Tréan tiaghaid catha Conghail, mar a bhfuil an rann-so ar shuaitheantas ríogh Uladh féin:

    1. Leomhan buidhe i sróll uaine,
      Comhartha na Craobhruaidhe
      Mar do bhí ag Conchubhar cháidh,
      Atá ag Conghal ar congbháil.
Is imchian ó do thionnscnadar Gaedhil gnáthughadh na suaitheantas ar lorg chloinne Israel lér gnáthuigheadh san Égipt iad ré linn Ghaedhil do mharthain, an tan do bhádar clann Israel ag triall trés an Muir Ruaidh agus Maoise 'n-a ardtaoiseach orra. Dá threibh déag iomorro do bhádar ann, agus sluaghbhuidhean is suaitheantas ar leith ag gach treibh díobh fá seach.

p.126

    1. Treabh Ruben, mandragra 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Shimeon, ga 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Leui, an Airc 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Iuda, leomhan 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Isacar, asal 'n-a brataigh mar shuaitheantas:
      Treabh Stabulon, long 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Neptalem, dealbh dhaimh allaidh 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Ghad, dealbh bhainleomhain 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Ioseph, tarbh 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Beniamin, faolchú 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Dan, nathair neimhe 'n-a brataigh mar shuaitheantas;
      Treabh Aser, craobh oladh 'n-a brataigh mar shuaitheantas;

Ag so síos suidheamh an tseanchaidh ar shuaitheantasaibh chloinne Israel, amhail léaghthar i seanleabhar Leacaoin i n-Urmhumhain is i mórán do leabhraibh oile san laoidh-se síos:

    1. Aithne dhamh gach meirge mór,
      Ro baoi ag cloinn uallaigh Iacob,
      Tearc neach as a haithle ann
      Aga mbeith aithne a n-anmann;
    2. Treabh Ruben rath ros-cobhair,
      Ro b'é a meirge mandroghair;
      Ré bhuan ro chaith an treabh the,
      Ro lean sluagh maith a meirge.
    3. Treabh Shimeon, níor shir meirge
      Acht ga duaibhreach díbhfeirge;
      Simeon an críonna cealgach
      Um Dhíonna ba díbhfeargach.
    4. Treabh Leui, lucht na hÁirce,
      Iomdha a dtreoid 'sa dtromthainte;
      Ba taisce da sláinte so
      Faicsin no hÁirce aca.
    5. Meirge ag treibh Iuda amhra
      Samhail leomhain lanchalma;
      Treabh Íodais i n-uair fheirge
      Sluaigh dhíomais mun deighmheirge.
    6. Treabh Isacar an óir ghlain
      Meirge aice mar asain;
      Minic slógh go ndeirge ndreach
      Um an meirge mór maiseach.

    7. p.128

    8. Treabh Stabulon na stiall nglan
      Dealbh a meirge long luchtmhar;
      Ba gnáth for thonnaibh tana
      Cách 'n-a longaibh luchtmhara.
    9. Dealbh dhaimh allaidh mhásghirr mhir
      Ag treibh Neptalem neimhnigh;
      Don treibh ro chleacht fraoch feirge
      Níor thearc laoch mun luaithmheirge.
    10. Meirge ag treibh Ghad i ngleoghail
      Mar dheilbh bhíos ar bhainleomhain;
      Nochar thim ré fraoch feirge
      Gach laoch rinn mun ríghmheirge.
    11. Meirge mar tharbh go nós neirt
      Thoir ag treibh Ioseph oirdheirc;
      Suaithndh noshireadh badhbha
      An cineadh dán comhardha.
    12. Treabh Beniamin go mbrígh mir,
      Ro bhíodh a meirge ós meirgibh;
      Meirge mar an bhfaol bhfoghlach,
      Deirge san chaomh chomhordhach.
    13. Treabh Dan ba duaibhseach an dream,
      Oireacht neimhneach toighe tuaicheall;
      Tréan ré hathghoin ba dóigh dhe
      Mar nathruigh mhóir a meirge.
    14. Treabh Aser níor chruaidh um chradh
      Meirge dar lean mar lothar;
      Mar aon táruill a togha
      Is craobh áluinn fhionnola,
    15. Ro áirmhior thall a dtreabha
      Ro áirimh mé a meirgeadha;
      Mar táid diongna na dtreabh dte,
      Fear cá n-iomdha anaithne?
    16. Aithne.

Is i bhflaitheas Domhnaill mic Aodha ríogh Éireann ar a labhramaoid fuaradar na naoimh-se síos bás .i. Mochua do shliocht Oiliolla mic Cathaoir Mhóir do bheannuigh i d-Teach Mochua i Laoighis, agus Mochuda is Molaise Leithghlinne do bhí do shliocht Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh, agus


p.130

Comhdhán mac Da Cearda agus Cronán easpog Caondroma. Agus fuair Domhnaill mac Aodha mic Ainmireach rí Éireann bás.

XIV.

Do ghabh Conall Caol is Ceallach dá mhac Maoilchobha mic Aodha mic Ainmireach mic Séadna mic Fearghusa Ceannfhoda mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann. Trí bliadhna déag dóibh i gcomhfhlaitheas. Is 'n-a bhflaitheas fuair Cuanna mac Cailchín rí bh-Fearmaighe .i. Laoch Liathmhaine bás; agus fá fear comhaimsire do Ghuaire mac Colmáin an Cuanna-so, agus do bhí coimhmheas oinigh is daonnachta eatorra; gonadh uime sin do rinne an dá óinmhid .i. Comhdhán is Conall an rann leathach iomarbhádha eatorra araon, mar a n-abraid:

    1. Dáil gach neith dá mbí 'n-a láimh;
      Do-ní Guaire mac Colmáin;
      A mhian féin da gach nduine
      Dáiltear lé Laoch Liathmhuine.

Is 'n-a bhflaitheas fós do marbhadh Raghallach mac Uadach do bhí 'n-a rígh Connacht cúig bliadhna ar fhichid lé Maoilbrighde mac Mothlacháin is lé n-a mhoghaibh. Is amhlaidh do bhí an Raghallach-so lán d'fhuath is d'fhormad ré mac dearbhráthar fá sine ioná féin, d'eagla go dtiocfadh fá n-a bhrághaid do bhuain ríghe Chonnacht de. Gidheadh ní bhfuair árach ar mhac a dhearbhráthar do mharbhadh; go dtáinig dhe sin gur ghabh seirglighe é tré neamhchaitheamh bídh tré fhormad ré mac a dhearbhráthar. Tairis sin do chuir teachta i ndáil a bhráthar 'ga iarraidh air teacht da fhéachain. Dála an bhráthar do thuig cealg Raghallaigh is do chuir tionól ar sluagh is téid i ndáil a bhráthar Raghallaigh, agus ar


p.132

ndul do láthair tug ar a mhuinntir a gcloidhmhe do bheith nocht fá n-a gcoimibh aca, agus mar do chonnairc Raghallach sin adubhairt, ‘Is truagh an tí is annsa liom san bhioth, agus is mian liom do bheith 'n-a oighre oram, nach taobhach leis mé, is mé ré hucht bháis.’ Mar do chuala iomorro an bráthair sin, táinig a chroidhe go mór air, agus táinig 'n-a uathadh ar 'n-a mhárach da fhios, is linghid muinntear Raghallaigh air gur marbhadh leo é. Leis sin do éirigh Raghallach slán an tráth soin is do ghabh ag fleadhughadh go subhach forbhfáilteach. Do fhiafruigh iomorro Muireann .i. bean Raghallaigh da draoi iar marbhadh a bhráthar do Raghallach an raibhe guais 'n-a cionn. Adubhairt an draoi ó do mharbh Raghallach a bhráthair go dtiocfadh a mbás araon da gcloinn féin go luath; agus fós gurab don ghein do bhí 'n-a broinn do thiocfadh a mbás. Do nocht sise sin do Raghallach, agus adubhairt ria iar mbreith na geine a marbhadh do láthair.

Rug Muireann inghean is do chuir i mála í, go dtugadh do mhuicidhe da muinntir da marbhadh í. Ó do chonnairc an muicidhe gnúis na naoidheine, táinig a chroidhe uirre, is do chuir san mála céadna 'n-a bhfuair ó n-a máthair í, is rug ós íseal go dorus mhná cráibhthighe do bhí 'n-a fhochair í, agus fágbhais ar beinn croise láimh ré teach na mná riaghalta an mála. Táinig an bhean riaghalta gus an mála, agus mar fuair an naoidhin ann grádhuighis í go mór is do oil go heaglusta í. Agus ní raibhe i n-Éirinn 'n-a comhaimsir gein ba sciamhdha ioná í, ionnus go dtáinig a clú go Raghallach, is do chuir teachta da hiarraidh ar a buimigh; is níor fhaomh an bhuimeach sin. Rugadh iar soin ar éigin chuige í, is mar do chonnairc í do líon da grádh, is do bhíodh aige 'n-a leannán leaptha. Gabhais iomorro éad a bhean féin .i. Muireann, is téid go rígh Éireann do chasaoid an ghníomha


p.134

soin. Ráinig trá míochlú an uilc sin fá Éirinn, is fá dochradh ré naomhaibh Éireann sin, agus táinig Feichin Fabhair d'ionnsuighe Raghallaigh da choiriughadh, is tángadar naoimh iomdha maille ris da iarraidh air scaradh ris an olc soin. Agus níor léig dhe orra uile é, cia do throiscsiod air. Gidheadh mar rabhadh do dhaoinibh ainmhianacha oile, do ghuidhsiod na naoimh Dia fá gan eisean do mharthain an Bhealltaine ba neasa dhóibh, agus a thuitim lé drochdhaoinibh, agus fós lé harmaibh dearóile agus i n-ionadh shalach; agus tarladar sin uile dhó ré hucht na Bealltaine. Fiadh allta iomorro iar n-a lot tarla ar siadhán san oiléan 'n-a raibhe Raghallach is é ag coimhéad na hinse, agus mar do chonnairc an fiadh do ghabh a gha is tug urchar don fhiadh gur chuir an ga thríd. Téid an fiadh ar snámh uaidh, agus do chuaidh-sean i gcoite 'n-a dhiaidh, is téid an fiadh seal ón loch go dtarla é ré moghaibh do bhí ag buain mhóna is marbhaid an fiadh is rannaid eatorra é. Táinig Raghallach da n-ionnsuighe is do rinne bagar orra tré roinn an fhiadha agus adubhairt riú an fheoil d'aiseag. Is eadh iomorro do cinneadh leis na moghaibh an rí do mharbhadh; agus leis sin do ghabhadar da rámhaibh is dá sásaibh oile air, gur mharbhadar é, amhail do tairrngiread leis na naomaibh dhó. Agus fuair Muireann .i. a bhean bás tré éad ré n-a hinghin féin.

Is fán am-so tugadh Cath Cairn ChonaillDiarmaid mac Aodha Sláine, áit ar marbhadh Cuan mac Amhalghuidh do bhí 'n-a rígh Mumhan deich mbliadhna, agus Cuan mac Conaill rí Ó bhFidhghinnte agus Talamonach rí Ó Liatháin; agus is tré ghuidhe choimhthionóil Ciaráin i g-Cluain Mic Nóis rug Diarmaid buaidh an chatha soin. Agus iar dteacht tar ais do Dhiarmaid go Cluain Mic Nóis do bhronn fearann don eaglais sin mar fhód ré haltóir. Agus is é ainm an fhearainn sin aniú Liath Mhancháin, agus is i g-Cluain Mic


p.136

Nóis do fhágaibh Diarmaid é féin d'adhnacal an tan do-ghéabhadh bás. Is fán am-so fuair Fursa naomhtha do shliocht Luighdheach Lámha dearbhráthar Oiliolla Óluim bás, agus Moicheallóg an naomh do bheannuigh i g-Cill Moicheallóg; agus is ar sliocht Chonaire mic Eidirsceoil do bhí an naomh-so. Da éis sin do thuit Ceallach san Bhrugh ós Boinn agus do marbhadh Conall CaolDiarmaid mac Aodh Sláine.

Do ghabh Bláthmhac is Diarmaid Ruanuidh dá mhac Aodha Sláine mic Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Créamhthainne mic Néill Naoighiallaigh do shíol Eireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna i gcomhfhlaitheas; agus is 'n-a bhflaitheas tugadh Cath PanctiHossa, áit ar thuit rí Sacsan mar aon ré tríochad tighearna da mhuinntir. Is fán am-so fuair Ulltán naomhtha bás agus Maodhóg Fearna mac Séadna mic Eirc mic Fearadhaigh mic Fiachrach mic Amhalghuidh mic Muireadhaigh mic Carrthainn mic Eirc mic Eochach mic Colla Uais, agus Cuimín Foda mic Fiachna, an naomh, agus Maonach mac Fínghin rí Mumhan. Fuair Diarmaid Ruanuidh is Bláthmhac bás don phláigh da ngairthear an Buidhe Conaill.

Do ghabh Seachnasach mac Bláithmhic mic Aodha Sláine mic Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Chréamhthainne mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann sé bliadhna. Is i bhflaitheas an rígh-se tugadh Cath Feirt idir Ulltaibh is Cruithnigh, áit ar marbhadh iomad do dhaoinibh da gach leith. Is fán am-so fuair Baoithín abb Bheannchair bás. Da éis sin do thuit Seachnasach rí ÉireannDubh nDúin do Chinéal gCairbre.

Do ghabh Ceannfaolaidh mac Bláithmhic mic Aodha Sláine mic Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Créamhthainne mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin


p.138

ríoghacht Éireann cheithre bliadhna. Agus is 'n-a fhlaitheas do loisceadh Bheannchair is do marbhadh a cómhthionól lé heachtrannchaibh. Agus is uime ghairthear Bheannchair don áit sin,Breasal Breac rí Laighean do chuaidh líon sluagh do chreachadh Alban, go dtug iomad buair is bótháinte leis i n-Éirinn, agus iar dteacht i dtír dó féin is da shluagh do rinneadh foslongphort leo san áit da ngairthear Bheannchair anois, is marbhthar iomad do na buaibh leo mar fheolmhach, go ráinig iomad d'adharcaibh na mbó nó da mbeannaibh feadh an mhachaire, go ráinig Magh Beannchair d'ainm ar an áit de sin. Agus aimsear imchian da éis sin an tan do thógaibh an t-abb naomhtha Comhghall mainistear san áit chéadna, tug fá deara a slonnadh ón áit ionar tógbhadh í, gonadh uime sin ráidhtear mainistear Bheannchair ria. Go grod i ndiaidh loiscthe na mainistreach-so d'allmhurrchaibh do marbhadh Ceannfaolaidh rí ÉireannFionnachta Fleadhach mac Donnchadha i gCath Cealltrach.

Do ghabh Fionnachta Fleadhach mac Donnchadha mic Aodha Sláine do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna; agus is 'n-a fhlaitheas do-níthí iomad fleadh is féastadh i n-Éirinn, gonadh uime sin ghairthear Fionnachta Fleadhach dhe. Is 'n-a fhlaitheas fós fuair Colmán easpog Inse Bó Finne bás, agus Fionán do bheannuigh i n-Aird Fhionáin; agus is ar sliocht Fiachach Muilleathain do bhí an Fionán soin; agus fuair Arannán naomhtha bás. Is é Fionnachta do chuir Cath Locha Gabhair ar Laighnibh, áit ar thuit iomad do Laighnibh leis. Is 'n-a fhlaitheas fuair Ceannfaolaidh na foghluma bás, is do loisceadh Dúnghal mac Scannail rí Cruithneach, agus Ceannfaolaidh rí Ciannachta Ghlinne Geimhean, lé Maoldúin mic Maoilfhithrigh i n-Dún Ceitheirn. Is 'n-a fhlaitheas fós tugadar Breathnaigh ruaig i n-Éirinn, do réir Bheda san 26 cabaidil don cheathramhadh leabhar. Táinig taoiseach sluaigh ríogh do


p.140

Shacsaibh dar bh'ainm Egberthus, agus fá hé ainm an taoisigh Berthus, agus do hairgeadh mórán d'Éirinn leis, an tan fá haois don Tighearna 684. Ag so mar do-ní Beda eagnach ar an ngníomh-so. Dohairgeadh go truaghaigmhéil an cine neimhchionntach lé Berthus atá do shíor róghrádhach do chine nó do threibh na Sacsanach. {Berthus vastavit misere gentem innoxam et nationi Anglorum semper amicissimam.}’’

Agus tugadar Cath Rátha Móire i Maigh Line, áit ar mharbhadar Cumascach rí Cruithneach agus drong mhór do Ghaedhealaibh mar aon ris. Tugadar fós Breathnaigh ruaig as soin go h-Orcades, is do hairgeadh an t-oiléan soin leo. Tángadar drong dhíobh fós i dtír i n-oirthear Laighean is do hairgeadh cealla is tuatha leo, agus tillid tar a n-ais tar éis iomad creach is airgthe do dhéanamh dhóibh. Ag so rann do rinne Adhamnan d'Fhionnachta an tráth do mhaith an Bhóraimhe do Moling:
    1. Fionnachta mac Donnchadha,
      Ro mhaith mór do naomh,
      Trí chaogad céad bó shlabhra,
      Is gach bó go n-a laogh.
Is grod da éis sin gur marbhadh Fionnachta rí Éireann lé h-Aodh mac Dlúithigh is lé Conghalach mac Conaing i n-Greallaigh Doluidh.


p.142

XV.

Do ghabh Loingseach mac Aonghusa mic Domhnaill mic Aodha mic Ainmireach do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann ocht mbliadhna. Is 'n-a fhlaitheas táinig Adhamnán a h-Albain go h-Éirinn do sheanmóir, is fuair Moling Luachra bás, is do creachadh Magh MuirtheimhneBreathnachaibh. Is i bhflaitheas an rígh-se tarla bo-ár mór i Sacsaibh is i n-Éirinn, is tarla gorta trí mbliadhan i n-Éirinn, go mbídís na daoine ag ithe a chéile innte an tráth soin. Is fán am soin táinig Egberthus naomhtha do sheanmóir go h-Albain, agus fuair Muireadhach Muilleathan rí Connacht bás, is tugadh Cath Maighe Cuilinn lé h-Ulltachaibh ar Bhreathnachaibh, áit ar thuit iomad do Bhreathnachaibh ann. Is fán am-so fuair Adhamnán, abb Í, bás i n-aois a sheacht mbliadhan déag is trí fichid; agus do chuadar na Saracení sluagh líonmhar ré hucht Constantionopuil go ndearnadar foslongphort trí mbliadhan 'n-a timcheall. Tairis sin do thréigeadar an chathair gan a gabháil. Da éis sin fuair Coibhdhean easpog Arda Srath bás. Go grod 'n-a dhiaidh sin tugadh Cath CorainnCeallach mac Raghallaigh do bhí 'n-a rígh Connacht seacht mbliadhna, áit ar marbhadh Loingseach mac Aonghusa rí Éireann leis.

Do ghabh Conghal Ceannmhaghair mac Fearghusa Fánad mic Conaill Ghulban mic Néill Naoighiollaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann naoi mbliadhna. Is leis an g-Conghal-so do loisceadh Cill Dara uile idir eaglais is tuaith. Gidheadh tarla bás obann aonuaire dó féin trés an ngníomh soin.

Do ghabh Fearghal mac Maoiledúin mic Maoilfhithrigh mic Aodha Uairiodhnaigh mic Domhnaill mic Muircheartaigh mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna déag. Ceacht inghean Ceallaigh mic Maoilchobha rí Cinéil gConaill fá máthair don Fhearghal-so. Is 'n-a fhlaitheas iomorro fuair


p.144

Baodán easpog Inse Bó Finne bás, agus tugadh cath idir Dhál Riada is Bhreathnaigh san áit da ngairthear Cloch Mhionnuirc, is do briseadh do Bhreathnachaibh ann. Is fán am-so do dhíbir Neachtain rí Alban comhthionól manach tar druim Breatan, tré bheith ag fagháil lochta 'n-a ainmhianaibh.

Is i bhflaitheas an rígh-se do fearadh na trí frasa ó ráidhtear Niall Frasach, do bhrígh gurab lé linn na bhfras nó na gceath soin do chur rugadh é; fras meala ar Fhothain Bhig is fras airgid ar Fhothain Mhóir, fras fola ar Mhaigh Laighean. Is fán am-so tugadh cath Almhuine idir Murchadh mac Brain do bhí 'n-a rígh Laighean cúig bliadhna déag agus Fearghal mac Maoiledúin rí Éireann, agus is é líon sluagh táinig rí Éireann gus an gcath soin .i. míle is fiche; agus is é líon táinig rí Laighean ann naoi míle, agus ocht bhfichid príomh-laoch i dtimcheall chuirp an rígh féin ag dul san chath. Bristear iomorro an cath ar rígh Éireann, is do chuadar dá chéad is naonbhar is trí fichid i ngealtacht da mhuinntir, agus marbhthar trí mhíle is dá chéad díobh; agus drong eile adeir gur marbhadh seacht míle dhíobh. Is é fáth fá dtáinig an míorath soin ar rígh Éireann, ré hucht triallta do thabhairt Catha Almhaine téid drong da mhuinntir d'argain eagailse da ngairthear Cillín, is beirid ar éigin leo aonbhó do bhí ag díthreabhach na heagailse sin, agus malluighis an díthreabhach soin an rí go n-a shluagh, agus da bhíthin sin tarla míorath catha dhóibh; is do thuit rí Éireann is iomad da mhuinntir ann, amhail adubhramar thuas.

Do ghabh Foghartach mac Néill mic Cearnaigh Shotail mic Diarmada mic Aodha Sláine do shíol Eireamhóin ríoghacht Éireann aoinbhliadhain amháin, gur thuit lé Cionaoth mac Iorghalaigh i gCath Beilge.

Do ghabh Cionaoth mac Iorghalaigh mic Conaing Churraigh


p.146

mic Conghail mic Aodha Sláine do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna. Is i bhflaitheas an rígh-se tugadh taise Adhamnáin a h-Albain i n-Éirinn. Da éis sin tugadh Cath Droma CorráinFlaithbheartach mac Loingsigh ar Chionaoth mic Iorghalaigh, áit ar thuit Cionaoth rí Éireann agus iomad do dhaoinibh mar aon ris.

Do ghabh Flaithbheartach mac Loingsigh mic Aonghusa mic Domhnaill mic Aodha mic Ainmireach do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann seacht mbliadhna. Muireann inghean Cheallaigh máthair an Fhlaithbheartaigh-se. Is i bhflaitheas an rígh-se do réir Bheda tugadh Cath Droma Deirg i n-Albain idir Dhrust is Aonghus, dá rígh na g-Cruithneach, fá iomchosnamh na críche, agus do thuit Drust agus iomad da mhuinntir ann.

Agus go grod da éis sin tugadh Cath Murbhuilg idir Dhál Riada is na Pictibh .i. na Cruithnigh, áit ar marbhadh iomad do na Pictibh ann. Is fán am-so tugadh Cath Fotharta i Muirtheimhne lé h-Aodh Olláin is lé clannaibh Néill ar Ulltachaibh, áit ar marbhadh Aodh Róin do bhí 'n-a rígh Uladh tríochad bliadhan agus Conchadh mac Cuanach rí Cobha. Da éis sin fuair Flaithbheartach mac Loinsigh rí Éireann bás i n-Ard Macha.

Do ghabh Aodh Ollán mac Fearghaile mic Maoiledúin mic Maoilfhithrigh mic Aodha Uairiodhnaigh mic Domhnaill mic Muircheartaigh mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann naoi mbliadhna. Brighe inghean Orca mic Carrthainn máthair Aodha Olláin. Is i bhflaitheas an Aodha-so tugadh Cath Bealaigh Féile idir an Mumhain is Laighin, áit ar thuit iomad do Mhuimhneachaibh is do Laighnibh ann, mar aon ré Ceallach mac


p.148

Faolchuir rí Osruighe. Cathal mac Fionghaine rí Mumhan rug buaidh an chatha soin.

Da éis sin tug Aonghus mac Fearghusa rí na b-Pict ruaig is maidhm ar Dhál Riada i n-Albain, gur hairgeadh is gur creachadh leis iad is gur loisc Dún Creige; agus do gabhadh Donnghal is Fearghus, dá mhac Sealbhuidhe rí Dál Riada leis, agus do chuir i ngéibheann iad. Is fán am-so tarla dál idir Aodh Ollán rí Éireann is Cathal mac Fionghaine rígh Mumhan ag Tír dá Ghlas i n-Urmhumhain, mar ar horduigheadh reacht is dlighe is cíos Phádraig ar Éirinn leo. Is gearr 'n-a dhiaidh sin go dtugadh Cath Átha Seannaigh .i. Cath Uchbhaidh idir Aodh Ollán rígh Éireann is Aodh mac Colgan rígh Laighean, áit ar tromghonadh Aodh Ollán is ar marbhadh Aodh mac Colgan agus Bran Beag mac Murchadha leithrí Laighean is iomad d'uaislibh Laighean mar aon riú, gur thuiteadar naoi míle do Laighnibh ann. Da éis sin fuair Flann mac Cronnmhaoil easpog Reachruinne bás, agus Cathal mac Fionghaine, rí Mumhan, is Aodh Balbh mac Innreachtaigh do bhí 'n-a rígh Connacht seacht mbliadhna, agus do marbhadh Aodh Ollán rí Éireann i gCath Seiridmhidh .i. i g-Ceanannus, lé Domhnaill mac Murchadha.

Do ghabh Domhnaill mac Murchadha mic Diarmada mic Airmeadhaigh Chaoich mic Conaill Ghuithbhinn mic Suibhne mic Colmáin Mhóir mic Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Chréamhthainne mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann dá bhliadhain is dá fhichid. Ailpín inghean Comhghaill do Dhealbhna Mhóir máthair Dhomhnaill mic Murchadha ríogh Éireann. Is 'n-a bhflaitheas do marbhadh Colmán easpog Laosáin lé h-Uíbh dTurtaire, agus fuair Cormac easpog Átha Truim bás. Is fán am-so do connarcas samhailt nathrach neimhe ar luamhain san aieor; agus


p.150

fuair Seachnasach mac Colgan rí Ua gCinnsealaigh bás, is do marbhadh Caitheasach mac Oiliolla rí Cruithneach i Raith BeitheachLaighnibh. Is i bhflaitheas an rígh-se fuair Suairleach easpog Fobhair bás agus Osbhrán easpog Chluana Créamhuidh.

Da éis sin tugadh Cath Bhealaigh Chró lé. Criomhthann mac Éanna, áit ár thuit Fionn mac Airb ag Tiobraid Fhinn agus tugadh ár Dealbhna uime, agus as an ngníomh soin ghairthear Loch an Bhealaigh Cró don loch atá san áit sin, agus Tobar Finn don tiobraid atá san áit cheadna. Is fán am-so do thuit mac Cumuscach rí Ó bhFáilgheMaoldúin mac Aodha Beannáin, rí Mumhan, agus fuair Aonghus, rí Alban, bás, is tugadh Cath Bealaigh Gabhráinmac Coinchearca rí Osruighe ar Dhúnghal mac Laidhghein rí Ua gCinnsealaigh, áit ar marbhadh Dúnghal is iomad d'uaislibh Laighean mar aon ris; agus fuair Muircheartach mac Murchadha rí Laighean bás. Da éis sin fuair Domhnaill mac Murchadha céidrí Éireann do chloinn Cholmáin bás.

Do ghabh Niall Frasach mac Fearghaile mic Maoiledúin mic Maoilfhithrigh mic Aodha Uairiodhnaigh mic Domhnaill mic Muircheartaigh mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna. Aithiochta inghean Chéin Uí Chonchubhair ríogh Ciannachta máthair Néill Fhrasaigh. Agus is uime ghairthear Niall Frasach dhe, trí ceatha do fearadh i n-Éireann an tan rugadh é, frais mheala ar Fhothain Bhig is frais airgid ar Fhothain Mhóir is frais fhola ar Mhaigh Laighean. Ionann iomorro frais agus cioth. Is i bhflaitheas an Néill-se fuair Duibhionnracht mac Cathail mic Muireadhaigh Mhuilleathain do bhí 'n-a rígh Connacht cúig bliadhna bás; agus tarla maidhm talmhan is iomad gorta i n-Éirinn agus fuair Dúnghal mac


p.152

Ceallaigh rí Osruighe bás. Da éis sin tugadh Cath Achadh Liag idir Uíbh mBriuin is Uíbh Maine, áit ar thuit iomad da gach leith; agus fuair Cronnmhaol easpog Chille Móire bás, agus Ailpín rí na b-Picht agus Aolgnat easpog Arda Breacáin. Go grod da éis sin do chuaidh Artghaile mac Cathail da oilithre go h-Í Cholum Cille i n-Albain; agus fuair Fearghus easpog Daimhliag bás; agus tugadh cath i g-Corann idir Chinéal gConaill is g-Cinéal Eóghain, áit i rug Maoldúin mac Aodha Olláin rí an Fhochla buaidh, is do briseadh do Dhomhnall mac Aodha Muindeirg is do marbhadh iomad da mhuinntir ann. Da éis sin fuair Niall Frasach rí Éireann bás i n-Í Cholum Cille i n-Albain.

XVI.

Do ghabh Donnchadh Mac Domhnaill mic Murchadha mic Diarmada mic Airmeadhaigh Chaoich mic Conaill Ghuithbhinn mic Suibhne mic Colmáin Mhóir mic Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Chréamhthaine mic Néill Naoighiallaigh do síol Éireamóin ríogacht Éireann seacht mbliadna ar fhichid; agus is d'éag lé hadhart do chuaidh sé.

Do ghabh Aodh Oirndighe mac Néill Fhrasaigh mic Fearghaile mic Maoiledúin mic Maoilfhithrigh mic Aodha Uairiodhnaigh mic Domhnaill mic Muircheartaigh mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna fichead. Dúnlaith inghean Fhlaithbheartaigh mic Loingsigh rí Chinéil gConaill máthair Aodha Oirndighe. Agus is uime ghairthear Aodh Oirndighe dhe .i. an tan do coisceadh do chíochaibh a bhuimighe é, do ghabh ag diúl a dhorn amhail do bheith ag diúl chíoch a bhuimighe; gonad uime sin ghairmthear Aodh OirndigheAodh Doirndighe dhe.


p.154

Is i bhflaitheas Aodha Oirndighe tángadar Lochlonnaigh ar dtús i n-Éirinn Anno Domini 820. Agus i gcionn dá bhliadhan déag 'n-a dhiaidh sin táinig an t-anfhlaith Turgesius i n-Éirinn agus fá hé Olchobhar mac Cionaotha mic Conghail mic Maoiledúin mic Aodha Beannáin fá rí ar an Mumhain an tan soin, do réir dhruinge ré seanchus. Gidheadh adeir Policronicon, mar a dtráchtann ar Éirinn 'n-a chroinic, gurab ré linn Fheidhlimidh mic Criomhthainn do bheith i bhflaitheas Mumhan tángadar Lochlonnaigh ar dtús i n-Éirinn. Ag so mar adeir: Ó thígheacht Phádraig go haimsir Fheidhlimidh mic Criomhthainn ríogh Mumhan do ghabhadar trí rígh déag ar fhichid flaitheas Éireann ré ré na gceithre gcéad bliadhan do bhí ó thigheacht Phádraig i n-Éirinn go gabháil fhlaithis Mumhan d'Fheidhlimidh; i n-aimsir trá Fheidhlimidh tángadar lucht na Noruaegia mar aon ré n-a dtaoiseach Turgesius do ghabháil na críche-se. {Ab adventu Sancti Patricii usque ad Feilimidii regis tempora 33 reges per quadringentos annos in Hibernia regnaverunt, Tempore autem Feilimidii Noruaegienses duce Turgesio terram hanc occuparunt.}’’

.i. Éire. Adeirid drong oile gurab ré linn Airtre mic Cathail do bheith i bhflaitheas Mumhan do thionnscnadar Lochlonnaigh teacht d'argair Éireann ar dtús. Agus is fíor dhóibh sin. Gidheadh níor ghabhadar greim d'Éirinn acht ge do rinneadar buaidhreamh orra. Is fíor fós an ní adeir Policronicon mar a n-abair gurab i bhflaitheas Fheidhlimidh mic Criomhthainn ar an Mumhain táinig an t-anfhlaith Turgesius lér cuireadh anbhroid ar Éirinn. Is fíor fós don druing adeir go dtángadar Lochlonnaigh i n-Éirinn ré linn Olchobhair do bheith i bhflaitheas Mumhan, gidheadh is iad aicme táinig ann an tráth soin .i. Dainfhir ón Dania .i. Denmarke, agus is díobh ghairthear Duibhgheinnte no Dubhlochlonnaigh sna seinleabhraibh seanchusa agus Finngheinnte no Fionnlochlonnaigh do lucht na Noruaegia.

Tuig trá, a léaghthóir, nach ainm cinnte chinidh san bhioth do réir na Gaedhilge Lochlonnaigh, acht is ionann Lochlonnách ré


p.156

rádh is duine láidir ar fairrge; óir is ionann lonn is láidir agus is ionann loch is fairrge; agus do bhrígh go rabhadar lucht na gcríoch-so thuaisceirt na h-Eorpa go tréan ar Éirinn sealad aimsire, amhail chuirfeam síos da éis so, do gairthí lé fearaibh Éireann Lochlonnaigh .i. daoine láidre ar fairrge dhíobh, ar mhéad na treise do ghabhadar ar Ghaedhealaibh, amhail fhoillseocham i n-ar ndiaidh do réir an leabhair da ngairthear Cogadh Gall ré Gaedhealaibh. Ag so síos suim aithghearr na staire.

Is i bhflaitheas Aodha Oirndighe ar Éirinn agus Airtre mac Cathail do bheith 'n-a rígh Mumhan tángadar Gaill i g-Caoininis Ó bhFathaidh, lucht trí fichid long a líon, agus ro hionnradh an tír leo, is do hairgeadh is do loisceadh Inis Labhrainne is Dairinis leo, agus tugsad Eoghanacht Locha Léin cath dhóibh, is do marbhadh sé fir déag is cheithre chéad do Ghallaibh ann. Táinig loingeas oile d'Fhionnlochlonnaibh .i. lucht na Noruaegia i n-Éirinn an dara bliadhain iar ngabháil ríghe Mumhan d'Fheidhlimidh mac Criomhthainn gur hionnradh is gur hairgeadh Inis Teimhin is Bheannchair is Cluain Uama is Ros Maolaidh is Sceilig Mhichíl leo. Táinig loingeas oile i dtuaisceart Éireann is do hairgeadh Bheannchair Uladh is do marbhadh a heaspog is a daoine foghlumtha is do briseadh scrín Comhghaill leo. Táinig loingeas oile don lucht chéadna i n-Uíbh gCinnsealaigh is do hairgeadh Teach Munna is Teach Moling is Inis Tíog leo; agus tángadar iar sin i n-Osruighibh is ro hairgeadh an tír leo; is tugadar Osruighe cath dhóibh, áit ar thuit móirsheisear is seacht gcéad do Lochlonnaibh ann. Do hionnradh mar an gcéadna Dún Deargmhuighe is Inis Eoghanáin is Disirt Tiobraide is Lios Mór leo. Do loisceadh is do hairgeadh Ceall Molaise, Gleann dá Loch is Cluain Aird Mobheadhóg is Sord Choluim Chille is Daimhliag Chiaráin is Sláine is Cealla Sáile is Cluain Uama is Mungairid is urmhór cheall Éireann uile leo.


p.158

Táinig iomorro loingeas oile dhíobh i g-Cuan Luimnigh gur hionnradh agus gur hairgeadh Corca Baiscinn is Tradruidhe is Uí Chonaill Gabhra leo, agus tugsad Uí Conaill cath dhóibh ag Seannaid, gur marbhadh iomad do Lochlonnaibh ann, agus ní feas dúinn cá mhéad a líon. Da éis sin táinig Turgéis an t-anfhlaith go loingeas mór leis i dtuaisceart Éireann agus do ghabh ceannas a raibhe do Lochlannaibh i n-Éirinn fán am soin, gur hionnradh tuaisceart Éireann uile leo, agus do scaoilsiod na DanairLeith Cuinn uile; is do chuirsiod arthraigh uatha ar Loch nEachach is arthraigh oile i Lughmhuigh is ar Loch Ríbh, gur hairgeadh Ard Macha fá thrí i n-aonmhí amháin leo. Agus do ghabh Turgéis abdhaine Ard Macha, amhail ro thairrngir Colum Cille, amhail adeir sé féin:

    1. Loingeas so Locha Ríbh dhe,
      Budh maith do mhóradh geinnte,
      Budh uathaibh Abb Ard Macha,
      Budh forlamhas anfhlatha.

Do thairrngirsiod tra naoimh Éireann olc do theacht ar Éirinn tre uabhar a dtriath is tré na n-aindlighe, go dtáinig leis sin foirneart Lochlonnach orra ré linn Airtre mic Cathail do bheith i gceannas Mumhan is Aodha Oirndighe do bheith i bhflaitheas Éireann uile. Agus is leis an anfhlaith Tuirgeis tángadar Lochlonnaigh arís i n-Éirinn an tan fá rí Mumhan Feidhlimidh mac Criomhthainn; agus is é an Tuirgéis-se do dhíbir Faramán an príomháid go n-a chléir a h-Ard Macha, amhail adubhramar, is do shuidh féin 'n-a n-áit gur gabhadh lé Maoilseachlainn é, da éis sin, gur bháidh i Loch Ainninn amhail adéaram 'n-a dhiaidh so. Is i bhflaitheas Aodha Oirndighe ar Éirinn do hairgeadh Inis Pádraig is mórán do na hoiléanaibh atá idir Éirinn is Albainn lé Lochlonnaibh.

Is fán am soin do cuireadh cíos Phádraig ar ChonnachtaibhGormghal mac Dín Dáthaidh agus do roinn Aodh


p.160

Oirndighe an Mhidhe idir dá mhac Donnchadha mic Domhnaill, .i. Conchubhair is Oilill, agus do loisceadh Í Cholum Chille i n-AlbainLochlonnaibh an tráth soin; is do hairgeadh Laighin fá dhó i n-aonmhí lé h-Aodh OirndigheÉireann. San bhliadhain 'n-a dhiaidh sin do bhí tóirneach mhór is teinnteach i n-Éirinn d'éis fhéile Pádraig, gur marbhadh deichneabhar is míle do dhaoinibh idir fhior is mhnaoi lé idir Chorca Bhaiscinn is muir, agus do roinn Inis Fíde í féin i dtrí rannaibh gur folchadh ithir dá bha déag d'fhearann na háite sin iar dteacht na mara tairsi.

Is fán amso do chuaidh Aodh Oirndighe rí Éireann go sluagh líonmhar mar aon ris i Laighnibh go Dún Cuair agus do roinn Cúigeadh Laighean idir dhís, .i. idir Mhuireadhach mac Ruarach is Mhuireadhach mac Brain. Da éis sin do loisceadh Inis MuireadhaighLochlonnaibh. Is fán am-so fuair Eochaidh easpog Tamhlachta bás, is tugadar Lochlonnaigh ár mór ar fhearaibh Umhaill, áit ar marbhadh Corcrach mac Floinn Abhradh agus Dúnadhach rí Umhaill; is fuair Eidirsceol mac Ceallaigh easpog Ghlinne dá Loch bás is Siadhal easpog Rosa Commáin. Da éis sin do marbhadh Aodh Oirndighe rí Éireann i gCath dá FheartaMaolcanaigh.


p.162

XVII.

Do ghabh Conchubhar mac Donnchadha mic Domhnaill mic Murchadha mic Diarmada mic Airmeadhaigh Caoich mic Conaill Ghuithbhinn mic Suibhne mic Colmáin Mhóir mic Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil mic Conaill Chréamhthainne mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cheithre bliadhna déag. Is i bhflaitheas an Chonchubhair-se ar Éirinn fuair Ceannfaolaidh easpog Átha Truim bás, is Eochaidh Ó Tuathail easpog Lughmhaigh; agus do hairgeadh Inis Daimhlí is CorcachLochlonnaibh; agus do cuireadh cíos Phádraig ar an MumhainFeidhlimidh mac Criomhthainn is lé h-Airtre mac Conchubhair, is do cuireadh cíos Phádraig ar Chonnachtaibh leis an Airtre-se; agus do hairgeadh Bheannchair is Dún LeathghlaiseLochlonnaibh; agus do loisceadh Magh Bile go n-a déirthighibh leo. Is fán am-so do bhí Muireadhach mac Eochach 'n-a rígh Uladh agus tug Conchubhar mac Donnchadha rí Éireann maidhm Aonaigh Tailltean ar Ghaileangaibh, áit ar thuit iomad díobh ann, agus tugadar Lochlonnaigh maidhm mór ar Laighnibh i n-Druim Chonnla, áit ar thuit Conuing mac Con Choingiolt rí na bh-Forthuath agus mórán maille ris. Da éis sin do hairgeadh Ard MachaLochlonnaibh; agus i gcionn míosa 'n-a dhiaidh sin do hairgeadh Lughmhagh is Fine Chiannachta is Lios Mór go n-a gceallaibh uile leo.

Do bhádar iomorro gus an am-so cheitre príomhscola i n-Éirinn, .i. scol i n-Ard Macha mar a rabhadar seacht míle mac léighinn do réir sheanrolla fríoth i n-Oxford, is scol i g-Caiseal, scol i n-Dún dá Leathghlais, agus scol i Lios Mór mar aon ré hiomad coláisteadh ó shoin amach. Gidheadh


p.164

do cuireadh ar gcúl an tráth-so iad. Dá éis sin fuair Conchubhair mac DonnchadhaÉireann bhás.

Do ghabh Niall Caille mic Aodha Oirndighe mic Néill Fhrasaigh mic Fearghaile mic Maoiledúin mic Maoilfhithrigh mic Aodha Uairiodhnaigh mic Domhnaill mic Muircheartaigh mic Muireadhaigh mic Eoghain mic Néill Naoighiallaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann cúig bliadhna déag. Meadhbh inghean Innreachtaig mic Muireadhaigh rí Connacht máthair an Néill-se. Agus is uime ghairthear Niall Caille dhe, .i. lá n-aon da dtáinig Niall marcshluagh mór d'ionnsuighe na habhann darab ainm Callann, agus do bhí tuile mór san abhainn an tan soin; téid trá giolla óg do muinntir an ríogh rompa d'fhios na habhann is do báthadh é. Do ráidh an rí ré cách dul da fhortacht is ní bhfuair ó neach dul ann. Do chuaidh an rí féin ar a each da fhóirithin, agus mar do bhean cosa an eich ré bruach na habhann do bhris an bruach is rug an abhann an rí léi gur bháthadh é, óir do thairrngireadh dó gurab é a bháthadh i g-Callainn do-ghéabhadh; gonadh aire sin adeirthear Niall Caille ris.

Is i bhflaitheas an Néill-se fuair Diarmaid mac Tomaltaigh rí Connacht bás; is do hairgeadh Loch Bricirnne ar Chonghalach mac nEachach is do marbhadh é féin lé Lochlonnaibh; agus do chuaidh Niall Caille rí Éireann go sluagh líonmhar mar aon ris i Laighnibh ag cur ríogh orra, .i. Bran mac Faoláin. Da éis sin do hairgeadh Fearna MhaodhógLochlonnaibh, is do loisceadh Mungairid is iomad ceall i n-Urmhumhain leo; agus do hairgeadh Cill Dara mar an gcéadna lé Lochlonnaibh. Is fán am-so táinig lucht trí fichid long ón Nórmandie ar Bóinn, agus dá fhichid long ar abhainn Lithfe, gur airgsiod an loingeas soin Magh Lithfe, .i. Conntae Átha Cliath, agus Magh Breagh, .i. Fine Ghall, idir chealla is dúna is treabha. Da éis sin tugadar


p.166

Lochlonnaigh cath ar Uíbh Néill ag Innbhear na mBárc ó Shionainn go muir, áit ar thuit iomad nach áirmhighthear acht a bpríomhthaoisigh; agus do loisceadh Inis Cealltra is Cluain Mic Nóis is cealla Locha hÉirne uile lé Lochlonnaibh.

Is fán am-so do bhí Feidhlimidh mic Criomhthainn 'n-a rígh Mumhan is 'n-a airdeaspog Leithe Mogha, agus do chuaidh d'argain Leithe Cuinn ó Bhiorra go Teamhair Bhreagh, agus do fastódh í d-Teamhraigh é, is do marbhadh Innreachtach mac Maoiledúin lé muinntir Fheidlimidh i d-Teamhraigh; agus go grod da éis sin fuair Feidhlimidh mac Criomhthainn bás, ar mbeith seacht mbliadhna fichead 'n-a rígh Mumhan roimhe sin; agus is í teist do-bheir an Leabhar Irsi air: Do chumsanaidh an t-eagnuidh ró-mhaith agus angcaire na Scot. {Optimus sapiens et anachorita Scotorum quievit.}’’

As so is iontuighthe gur dhuine eagnuidhe cráibhtheach Feidhlimidh mac Criomhthainn 'n-a aimsir féin.

Tug an Feidhlimidh-se meadharchuairt Leithe Cuinn is do íoc riú an cíos do dhligheadar d'fhagháil ó rígh Caisil, agus an biathachas do bhí d'fhiachaibh orra-san do thabhairt 'n-a aghaidh sin, agus na tuarastail do bhíodh ó ríoghaibh Caisil do ríoghaibh Leithe Cuinn is do ríoghaibh Laighean is do na príomhfhlathaibh fearainn do bhíodh fúthaibh, amhail chuireas Beinén naomhtha mac Seiscnéin príomháidh Éireann síos é i Leabhar na gCeart san duain darab tosach: Dligheadh gach rí ó rígh Caisil. Ag so iomorro cíos is tuarastail na ríogh-so ó ríoghaibh Caisil is a chuairt-sean is a aimsear bhiadhta orra da chionn, .i. céad cloidheamh, céad corn, céad each, is céad brat do rígh Cruachan is biathadh dá ráithe ó rígh Cruachna do rígh Caisil, agus a dhul leis i d-Tír Chonaill; fiche fail nó fáinne, fiche ficheall is fiche each do


p.168

rígh Chinéil gConaill agus biathadh míosa ó rígh Chinéil Chonaill agus a dhul leis i d-Tír Eoghain; caoga corn, caoga cloidheamh do rígh Oiligh agus biathadh míosa is a dhul leis go Tulaigh nÓg. Tríochad corn, tríochad cloidheamh do fhlaith Tolcha nÓg; biathadh dá thráth dhéag uaidh do rígh Mumhan agus a dhul leis i n-Oirghiallaibh. Ocht lúireacha, trí fichid ionar is trí fichid each do rígh Oirghiall is a bhiathadh mí i n-Eamhain, agus a dhul leis i n-Ulltaibh ar chlannaibh Rudhruighe. Céad corn, céad matal, céad cloidheamh, céad each is deich longa do rígh Uladh is biathadh dá mhíos ó chlannaibh Rudhruighe dhó-san, is dul da choimhdeacht go Teamhraigh. Tríochad lúireach, tríochad fail, céad each, is tríochad ficheall do rígh Teamhrach agus biathadh míosa ó rígh Teamhrach dó: agus ceitheora fine na Teamhrach lais go h-Áth Cliath. Deich mná, deich longa, deich n-eich do rígh Átha Cliath is biathadh míosa dó ó rígh Átha Cliath, agus a dhul lais i Laighnibh. Tríochad bó, tríochad long, tríochad each, tríochad cumhal nó cailín do rígh Laighean agus biathadh dhá mhíos dó ó Laighnibh, .i. mí ó uachtar Laighean is mí ó íochtar Laighean. Tríochad each, tríochad lúireach, tríochadh cloidheamh do fhlaith íochtair Laighean ó rígh Caisil.

Meas, a léaghthóir, nach mise is ughdar ris an ní-se acht an naomh Beinén, amhail is follus a Leabhar na gCeart.


p.170

XVIII.

Agus d'éis Feidhlimdh mic Criomhthainn d'fhagháil bháis do ghabh Olchobhar, abb Imligh Iobhair, righe Chaisil; agus san mbliadhain sin tug Maoilseachlainn rí Midhe cath ar Lochlonnaibh i g-Casán Brige san Midhe mar ar thuit seacht gcéad díobh; agus tug Tigearnach briseadh orra i n-Doire Dhisirt dhá Chonna. Is fán am-so do marbhadh Saxolbh taoiseach na LochlonnachCiannachtaibh Ghlinne Geimhean, is tugadh ár mór ar Lochlonnaibh i g-Carn Fearadhdhaigh agus deargár oile ag Eas Ruaidh.

Da éis sin do gabhadh Áth CliathLochlonnaibh ar dtús. Is fán am-so fós rugadh Cormac mac Cuileannáin, fá rí Mumhan seacht mbliadhna is fá hairdeaspog i g-Caiseal i n-aoinfheacht; agus do marbhad easpog Teilge dar bh'ainm Exnich; is tugadar Lochlonnaigh cath ar Chonnachtaibh, áit ar thuit Maoldúin mac Muirgheasa is iomad do Chonnachtaibh mar aon ris; agus fuair Brian mac Faoláin rí Laoighse bás. Da éis sin tángadar Lochlonnaigh cabhlach mór ar Loch nEachach gur hairgeadh tuatha is cealla thuaisceirt Éireann leo, is do loisceadh Fearna is Corcach mar an gcéadna leo.

Do chuaidh Niall Caille rí Éireann an tráth-so go sluagh líonmhar leis d'argain is do chreachadh Fear gCeall is Dealbhna Eathra; is fuair Murchadh mic Aodha rí Connacht bás an tráth-so, is Ioseph easpog Cluana Uais. Is fán am-so fós do rinneadar Lochlonnaigh longphort ag Linn Duachaill as ar hairgeadh tuatha Teathbha leo. Do rinneadar Lochlonnaigh mar an gcéadna longphort oile ag Duibhlinn as ar hairgeadh Laighin is Uí Néill is a dtuatha is a gcealla go Sliabh Bladhma leo. Da éis sin iomorro


p.172

do hairgeadh Cluain Eidhneach is Cluain Ioraird is Cluain mic Nóis leo; agus fuair Fearghus mac Fothaigh rí Connacht bás; agus do tógbhadh dún is daingean lé Tuirgéis flaith Lochlonnach ar Loch Ríbh; gur airgsiod Cluain mic Nóis arís is Cluain Fearta Bréanainn is Tír dá Ghlas is Lothra is cathracha iomdha oile. Agus da éis sin fuair Gormghall mac Dín Dathaidh easpog Lainne Léire bás. Agus tug Niall Caille rí Éireann cath do Lochlonnaibh ar Maigh Íotha, mar ar thuit iomad díobh leis. Agus is grod 'n-a dhiaidh sin gur báthadh Niall Caille rí Éireann i g-Callainn, amhail adubhramar.

Do ghabh an t-anfhlaith Turgesius ón Noruaegia go n-a fhuirinn d'Fionnlochlonnaibh barántas Éireann trí bliadhna déag, tar éis mar do bhí sé ag buaidhreadh Éireann seacht mbliadhna déag; agus do bhí sé ag imirt foirneirt is foiréigin ar Éirinn ris an ré sin, iar dtigheacht do loingeas mhór ón Noruaegia do chongnamh dhó; gur ghabhadar cuan i dtuaisceart Éireann; gur hairgeadh an chríoch soin leo, agus gur gabhadh a mbraighde; agus do chuireadar báid go bhfuirinn ionnta ré foghail do dhéanamh ar an Loch nEachach is ar Loch Ríbh, amhail adubhramar do réir mar do thairrngir Colum Cille san rann romhainn.

Do thairrngir fós Bearchán na Fáistine go mbiadh rí anfhlaitheach do Lochlonnaibh ar Éirinn, agus mar an gcéadna go mbiadh abb ar gach cill i n-Éirinn do Lochlonnaibh. Ag so mar adéir san rann-so:

    1. Tiocfaid Geinnte tar muir meann,
      Meascfaid ar fhearaibh Éireann,
      Budh uathaibh Abb ar gach cill,
      Budh uathaibh rí for Éirinn.

Mar do chonncadar uaisle Éireann Tuirgéis ag coimhmheascadh na críche is ag gabháil urlamhais ós a cionn, agus é ag imirt moghsaine is daoire uirre, do ghabh meisneach meanman cródhacht is calmacht intinne na huaisle céadna, gur chuireadar duadh is dochar mór orra féin ag cathughadh


p.174

ris na hanfhlathaibh sin. Ag so síos cuid do na madhmaibh tugadar Gaedhil orra, mar atá an briseadh tugadar Cinéal Conaill orra ag Eas Ruaidh, áit ar marbhadh iomad díobh, is an briseadh tugadar Dál gCais ag Ard Breacáin dóibh, is mar do marbhadh Saxolbh iarla Lochlonnach go n-a bhuidhin lé h-Uíbh gColgan, is mar thug Olchobhar mac Cionaotha rí Mumhan, is Lorcán mac Ceallaigh rí Laighean Cath Scéithe Neachtain orra, áit ar marbhadh Iarla Tumair tánaiste ríogh Lochlonn leo, is dá chéad déag do mhaithibh Lochlonnach mar aon ris. Do bhris fós an t-Olchobhar céadna is Eoghanacht Caisil cath orra láimh ré Caiseal, áit ar thuit cúig céad díobh ag Dún Mhaoile Tuile. Do thuit trí chéad is trí fichid lé h-Uíbh bhFidhghinnte dhíobh, is dá chéad lé >Ciannachtaibh, is dá fhichid déag ag Druim dá ChonTighearnach rí Locha Gabhair. Do bhris iomorro mar an gcéadna Maoilseachlainn mac Maolruanuidh rí Midhe Cath Glaislinne orra, áit ar marbhadh seacht gcéad déag do Lochlonnaibh ann.

Gér bh'iomdha iomorro catha is coimhghleaca tugadh idir na Gaedhil is Turgéis go n-a Lochlonnaibh, tré líonmhaire na gcabhlach is tré iomad sluagh tigeadh do chongnamh leis ón Noruaegia is ó chríochaibh oile tuaisceirt na h-Eorpa, do chuaidh aige ar Ghaedhealaibh, gur chuir fá bhroid is fá mhoghsaine dó féin is da allmhurrchaibh iad.

Ag so síos go cumair do mhoghsaine GaedhealLochlonnaibh, is an cíos is an cháin do bhíodh orra, mar atá rí ar gach triúcha chéad i n-Éirinn do Lochlonnaibh, is taoiseach ar gach tuaith is abb ar gach cill, maor ar gach baile, suaithreach nó buanna ar gach toigh, is gan uiread eoin chirce da mhaoin féin ar chumas fhir an tighe, agus muna mbeith


p.176

acht an aonghamhnach istigh ní bhfuigheadh an naoidhin aonoidhche ná an galrach a bainne, acht a choimhéad don bhuanna; agus mun budh sásuighthe é do-bheireadh fear an tighe ris san oireachtas i ngeall ré n-a bhuannacht. Do bhíodh uinge d'ór gacha bliadhna ag Lochlonnaibh ar gach fear i n-Éirinn nó an tsrón ón cheann. Ní bhíodh iomorro brat ná éadach ar thighearna ná ar bhanfhlaith, acht éadaighe is brait athchaithte na Lochlonnach; gan neart léigheann do theagasc ioná eagailse d'aithidhe acht Lochlonnaigh 'n-a dteamplaibh is na ndúntaibh, gan sruithe gan cléirigh gan leabhair náid mionna i reighléis ná i mainistir da n-eagla, gan file gan feallsamh gan oirfideach ag leanmhain dlighidh na dúthchasa, gan inghean ríogh ná tighearna ná taoisigh ré cur síoda ná gréis, gan mac ríogh ná taoisigh ag foghluim lúith ná lámhaigh, gan fleadh ná féasta da caitheamh idir cháirdibh acht an fuigheall do bhíodh d'éis Danar da sásughadh féin di.

Do bhí do thruime na daoirse-se Lochlonnach ar Ghaedhealaibh gur ghabh tuirse mhór fir Éireann uile; is ar t-iarmhar da gcléir do mhair is do bhíodh ag a ndísliughadh féin i gcoilltibh is i n-ionadhaibh diamhaire go dearóil ag tabhairt a mbeathadh as go cráibhtheach, do ghuidheadar Dia go dúthrachtach fá iad féin d'fhóirithin ó anfhlaitheas Turgesius. Do troisceadh fós leo air, agus tugadar fá deara ar gach tuatha fíréanta do bhí umhal dóibh an ní céadna do dhéanamh. Agus do éist Dia ré n-a nguidhe maille ré Turgésius do thabhairt ar chumas na n-Gaedheal, amhail chuirfeam síos do láthair annso.

Ar mbeith iomorro do Thurgesius san anfhlaitheas fhoiréigneach-so, agus Gaedhil tré umhlacht aimhdheonaigh ag gialladh dhó, do rinne longphort comhnuidhthe do féin láimh ré dúinlios Mhaoilsheachlainn mic Maoilruanuidh ríogh Midhe;


p.178

agus lá n-aon da dtáinig go teach Maoilsheachlainn, atchí inghean álainn aontumha do bhí ag Maoilseachlainn, agus ar mbeith aosta ainmhianach dó féin, iarrais an inghean ar a hathair ré luighe ria ar leannántacht. ‘A thighearna,’ ar Maoilseachlainn, ‘is dearbh liom nach anfá ar mh'inghin mar mhnaoi phósta acht go madh lór leat sealaidheacht d'fhagháil di. Gidheadh iarraim ort gan mh'inghean d'iarraidh ós ard ionnus nach cuirfidhe nuachar amugha uirre; agus ó tharla do longphort-sa i ngar don lios-so 'n-a bhfuilim-se, cuirfead mh'inghean ós íseal id dháil mar aon ris na cúig mnáibh óga déag is áilne agus is searcamhla san Midhe uile; agus is dearbh liom an tan atchífir an bantracht soin, nach biaidh seadh ná suim im inghin féin agat, ar a n-áille seoch mh'inghean féin.’ Do ba toil lé Turgéis sin, agus do cumadh oidhche chinnte leo 'n-a gcuirfidhe an inghean go n-a bantracht i ndáil Thuirgéis da longphort. Tarla fán am soin cruinninghadh is coimhthionól ar a rabhadar do thaoiseachaibh Lochlonnach i n-Éirinn go h-Áth Cliath i gcoinne Thuirgéis ré cinneadh comhairle dhóibh um cheann na críche do chosnamh is do chaomhna; agus iar mbeith ann sin dóibh, nochtais Tuirgéis do chuid do na taoiseachaibh sin an dáil do bhí idir é féin is Maoilseachlainn, is geallais mná don druing díobh-san do rachadh leis, agus triallaid leis na cúig fhir déag ba mhó meisneach is macnais do na taoiseachaibh sin, agus ní dhearnadar fos ná comhnuidhe go rochtain longphuirt Tuirgéis dóibh mar aon ré n-a dtighearna.

Dála Mhaoilsheachlainn do chuir tionól ós íseal ar chúig fhearaibh déag do na hógaibh gan fhéasóga is urramhanta do bhí san Midhe, agus tug fá deara earradha ban do chur orra is cloidheamh gearr fá choim gach aoin díobh, agus a gcur mar sin i riocht bantrachta ag coimhdeacht a inghine. Agus an tan táinig an oidhche do gealladh ise do chur i ndáil Thuirgéis,


p.180

triallais an inghean go n-a bantracht go ndeachaidh i ngar don longphort; agus cuiris scéala ós íseal go Tuirgéis da nochtadh dhó í féin go n-a bantracht do bheith i ngar don toigh ré dul da fhios; agus ar n-a chlos sin dó, tug fá deara ar na ceannaibh feadhna do bhí 'n-a fhochair dul da seomradhaibh,agus adubhairt go gcuirfeadh mná chuca amhail ro gheall. Leis sin do-níd aoin bheart amháin da n-armaibh ar an mbord do bhí ar an halla, is téid siad da seomradhaibh, gach aon díobh ar leabaidh ar leith, ag feitheamh ris an mbantracht soin do roinn orra.

Tarla fán am soin Maoilseachlainn, go sluaghbhuidhin 'n-a fhochair, i bhfochair a inghine, agus a dubhairt ré droing do na hógaibh sin do bhí i reachtaibh ban 'n-a fochair, an tan do chuirfeadh Tuirgéis lámh san inghin da fastódh aige, breith go heasaontach air is bráighe do dhéanamh de; agus drong oile do dhul i seilbh airm an tighe agus lingeadh ar na ceannaibh feadhna do bhí istigh; agus go mbiadh féin is an tsluaghbhuidhean do bhí 'n-a fhochair láimh ris an dtigh, is go lingfeadh an teagh isteach ris an gcéadgháir do chongnamh dhóibh ré marbhadh na Lochlonnach. Téid an ingean go n-a bantracht leis sin tre chúldoras do bhí ar an dteach go ráinig seomra Thuirgéis; agus ar rochtain n-a láthair dóibh, tug súil tairis ar an mnaoi uasail is ar a bantracht, is níor thaitin leis díobh acht í féin, agus leis sin cuiris lámh innte da fastódh aige. Ar n-a fhaicsin sin do na hógaibh do bhí 'n-a fochair, beirid drong díobh go heasaontach ar Thuirgéis is do-níd bráighe dhe. Do-bheirid an drong oile amus ar na harmaibh gur ghabhadar a n-urlamhas dóibh féin, is tig Maoilseachlainn leis sin go sluaghbhuidhin san teagh is lingid ar an líon Lochlonnach do bhí san longphort, gur marbhadh uile iad idir taoiseach is daoscarshluagh acht Tuirgéis amháin; agus iar lomairt a longphuirt dóibh beirid Tuirgéis i laimh go


p.182

dúinlios Maoilsheachlainn mar a raibhe sealad i ngeibheann aca.

Ar n-a chlos iomorro don mhéid Lochlonnach do bhí i n-Éirinn gur marbhadh na taoisigh do bhí orra féin, is gur gabhadh Tuirgéis an t-anfhlaith lé Maoilseachlainn rí Midhe, do ghabh meatacht is mímheisneach iad, ionnus gach fuireann díobh do bhíodh i gcrioslach na tíre istigh i gcéin ó bhailtibh cuain, go mbídís ag triall tré ealódh oidhche d'fhios a long ré h-Éirinn d'fhágbháil; agus an lucht do bhíodh i mbailtibh cuain díobh do rithidís 'n-a longaibh da ndídean féin ar iomruagadh na n-Gaedheal do bhíodh ag tóraidheacht orra, ionnus gur díbreadh Lochlonnaigh uile a h-Éirinn an tan soin, acht iarmhar beag do an fá smacht na n-Gaedheal díobh. Agus i ndiaidh a ruagtha do báthadh TuirgéisMaoilseachlainn i Loch Ainninn agus táinig don ghníomh soin gur thoghadar uaisle Éireann d'aonaonta Maoilseachlainn 'n-a airdrígh ar Éirinn uile, tré mar do fóireadh an chríoch leis a hanbhroid Lochlonnach.

An tan fá haois don Tighearna 877 adeir Buccananus go dtáinig Greaghóir rí Alban go sluagh líonmhar leis d'argain Éirinn is gur marbhadh Brian is Conchubhar da dhíonuidhtheoir ríogh Éireann leis, ar mbeith do rígh Éireann 'n-a leanbh. Gidheadh ní héidir so do bheith fírinneach, do bhrígh nach léaghthar san seanchus go raibhe aoinrí ar Éirinn riamh ó aimsir Shláinghe go Gabhaltas Gall acht rí tháinig lé togha an phobail agus lé harrachtas a ghníomh is lé neart a láimhe i gceannus Éireann. Agus fós fá hé Tuirgéis an t-anfhlaith fá rí Éireann an tráth soin.


p.184

XIX.

Do ghabh Maoilseachlainn mac Maolruanuidh mic Donnchadha mic Domhnaill mic Murchadha mic Diarmada mic Airmeadhaigh Chaoich mic Conaill Ghuithbhinn mic Suibhne Meinn mic Colmáin Mhóir mic Diarmada mic Fearghusa Ceirrbheoil do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann sé bliadhna déag. Aróg inghean Chathail mic Fiachrach rí bh-Fear gCúl máthair an Mhaoilsheachlainn-se.

Ar mbeith do Lochlonnaibh ar a ndíbirt lé Maoilseachlainn, amhail adubhramar, is le huaislibh Éireann, do cinneadh comhairle san NoruaegiaFionnlochlonnaibh cionnus nó créad an modh 'n-a bhféadfadaois cos do chur i n-Éirinn, i ndóigh ré hurlamhas Éireann da rochtain arís. Is é ní ar a dtángadar triúr taoiseach do ba dearbhráithre dha chéile d'fholaibh uaisle na Noruaegia d'ollmhughadh ré a gcur i n-Éirinn mar aon ré cabhlach leo ar seilbh ceannaidheachta is iomad do ghréithibh geanamhla is do sheoidibh uaisle ré a mbronnadh is ré a reic ré fearaibh Éireann, do shúil ré cáirdeas is ré siothcháin fhear n-Éireann do ghreamughadh; agus leis sin go bhféadfadaois go cealgach clipe do chor san chrích da hathbhuaidhreadh arís. Ag so mar adeir Policronicon ar an ní-se: I ndiaidh bháis Thuirgéis tángadar a hoirear na Noruaegia ar leirg síothchána is ar scáth ceannaidheachta triúr dearbhráthar, Amhlaoibh, Sitric, is Íomhar, don oiléan-so go na bhfuirinn leo agus d'aonta na n-Éireannach, ag a raibhe dúil i ndíomhaoineas, do orduigheadar nó do thógbhadar trí bhaile chuain ré n-a n-áitiughadh dhóibh féin, mar atá i Port Lairge, Áth Cliath is Luimneach. Agus da éis sin ar bhfás do na drongaibh táinig leo do lingdís go minic ar áitightheoiribh na críche. {Post obitum Turgesii de Noruaegiae partibus, quasi sub pacis intuitu et mercaturae exercendae praetextu, tres fratres Amelanus, Cyracus et Iuarus cum sua sequela in hanc insulam appulerunt, et de consensu Ibernorum otio deditorum, maritima loca occupantes, tres civitates, viz., Waterfordiam, Dubliniam et Limericum construxerunt; qui tamen numero succrescentes contra indigenas frequenter insultabant.}’’


p.186

As na briathraibh-se is iontuigthe gurab lé ceilg an triair taoiseach-so fuaradar Fionnlochlonnaigh ón Noruaegia árach ar bheith ag aithmhilleadh Éireann. Agus is tré dhá adhbhar do chuadar i neart an athuair i n-Éirinn. An céadadhbhar díobh tré n-a líonmhaire thigeadh congnamh sluaigh is loingis ón Noruaegia chuca ó aimsir go haimsir agus an dara hadhbhar trés an easaonta is trés an siosma síor do bhíodh idir na Gaedhealaibh féin fán am soin gur traothadh a chéile go mór leo. Agus fós fá gnáth leo congbháil buannachta do thabhairt do Lochlonnaibh leath ar leath, go dtáinig dhe sin gur ghabhadar arrachtas an athuair i n-Éirinn, is go rabhadar Gaedhil fá athbhroid aca ón am-so go bás Bhriain, amhail fhoillseocham a hannálaibh Éireann san trácht-so romhainn síos.

Ar mbeith iomorro d'Fhionnlochlonnaibh ag buaidhreadh Éireann ar an ordughadh soin táinig loingeas mór Dubhlochlonnach ón Dania .i. Denmarke, go h-Áth Cliath, agus airgthear imeall na críche is marbhthar iomad do dhaoinibh leo; agus leis sin cruinnighid Fionnlochlonnaigh 'n-a n-aghaidh, gur fearadh cath eathorra leath ar leath ag Linn Duachuill, mar ar briseadh d'Fhionnlochlonnaibh is mar ar marbhadh míle dhíobh; gur ghabhadar Dubhlochlonnaigh neart mór i n-Éirinn da bhíthin sin. Agus go grod da éis sin táinig Amhlaoibh mac ríogh Lochlonn i n-Éirinn do ghabháil bharántais DainfhearDubhlochlonnach, agus do chuir mórán d'fhearaibh Éireann fá chíoscháin dó.

Is fán am-so fuair Olchobhar mac Cionaotha rí Mumhan bás, is Flaithnia easpog Biorair is Cormac easpog Lathraigh Briuin is Niall mac Giolláin, ar mbeith tríochad bliadhan 'n-a bheathaidh don fhior-so gan bhiadh gan digh. Is fán am-so do bhí ríoghdháil nó cóimhthionól fhear n-Éireann ag Ráith Aodha


p.188

mic Bric um Mhaoilseachlainn rí Teamhrach is um Etgna comhorba Pádraig ag déanamh síodha idir fhearaibh Éireann, agus is ann sin tug Cearbhall rí Osruighe óighréir do chomhorba Pádraig.

Is ann fós do rinne Maolguala mac Donnghaile rí Mumhan is Cearbhall rí Osruighe ceangal síodha ré Leith Cuinn. Da éis sin do mharbhadar lucht na Normandie Maolguala rí Mumhan lé clochaibh. Is fán am-so tug Maoilseachlainn rí Éireann Cath Droma Dámhuighe, áit i dtug ár mór ar Lochlonnaibh Átha Cliath; is fuair Domhnaill mac Ailpín rí na b-Pict bás. Go grod da éis sin fuair Maoilseachlainn rí Éireann bás.

Do ghabh Aodh Finnliath mac Néill Chaille mic Aodha Oirndighe mic Néill Fhrasaigh mic Fearghaile mic Maoiledúin mic Maoilfhithrigh mic Aodha Uairiodhnaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann sé bliadhna déag. Gormfhlaith inghean Donnchadha mic Domhnaill máthair Aodha Finnléith is Maolmuire, inghean Chionaotha mic Ailpín rí Alban, a bhean, máthair Néill Ghlúnduibh.

Is i bhflaitheas Aodha Finnléith do rinneadh na gníomha-so síos .i. Conchubhar mac Donnchadha leithrí Midhe do marbhadh lé h-Amlaoibh mac ríogh Lochlonn i g-Cluain Ioraird. Da éis sin do chuaidh an t-Amhlaoibh-se go sluagh líonmhar do Lochlonnaibh leis i bh-Foirthrén i n-Albain, gur chreach is gur airg na Pictí agus go dtug a ngéill uatha. Is fán am-so tug Aodh Finnliath rí Éireann cath mór ar Lochlonnaibh Locha Feabhail go dtug dá fhichid ceann taoisigh gan cholainn díobh leis, iar marbhadh dá mhíle dhéag díobh; agus ro chreach is ro airg an longphort idir chradh is ionnmhus. Is grod 'n-a dhiaidh sin go bhfuair Conall easpog Chille Scire bás; is gur


p.190

loisceadh dún Amhlaoibh ríogh Lochlonn i g-Cluain Dolcáin lé mac Gaoithín is lé mac Ciaráin mic Rónáin; gur marbhadh céad taoiseach do Lochlonnaibh leo. Da éis sin do hairgeadh is do creachadh Ard Macha lé h-Amhlaoibh, is do marbhadh míle do Ghaedhealaibh leis, is tug iomad maoine is mórchánach as. Is fán am-so fuair Ceannfaolaidh mac Moichthighearn do bhí trí bliadhna déag bás, agus do ghabh Donnchadh mac Duibh dha Bhuireann ríoghacht Mumhan cheithre bliadhna déag, agus tugadh cath idir na Picti is Dubhlochlonnaigh, áit ar marbhadh iomad do na Pictibh ann. Da éis sin táinig Rudhruighe mac Moirmhinn rí Breatan ar teitheadh ré Dubhlochlonnaibh go h-Éirinn, agus tugadh taise Cholum Cille a h-Albain i n-Éirinn ar teitheadh rés an druing chéadna.

Is fán am-so do réir Chormaic mac Cuileannáin do bhí Lorcán mac Lachtna 'n-a rígh Tuadhmhumhan; is an tan do bhídís Dál gCais taoibh ré Tuadhmhumhain is aca do bhíodh an slios tuaidh do ríghtheach Caisil ó chúil go doras; agus do bhíodh dá thriúcha déag do roinn aca mar atá ó Léim Chon gCulainn go Bealach Mór i n-Osruighe agus ó Shliabh Echtghe go Sliabh Eibhlinne; agus is aca do bhíodh tosach shluagh Muimhneach ag dul i gcoinne námhad, agus deireadh ag dealughadh riú, amhail adeir Cormac mac Cuileannáin san rann-so:

    1. Tosach ag dul i dtír námhad,
      Is deireadh leo ag teacht tar ais,
      Ré méid a n-ágh fri gach ndoilgheas,
      Is ní do ruidhleas Dál gCais.
Fuair Aodh Finnliath rí Éireann bás i n-Druim Ionascluinn i g-crích Chonaill; is fuair Tighearnach mac Muireadhaigh easpog Droma Ionasclainn bás an tráth soin.

Dho ghabh Flann Sionna mac Maoilsheachlainn mic Maolruanuidh mic Donnchadha mic Domhnaill mic Murchadha mic


p.192

Diarmada mic Airmeadhaigh Chaoich mic Conaill Ghuithbhinn mic Suibhne Mheinn do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann ocht mbliadhna déag ar fhichid. Lann inghean Dúnghail mic Fearghaile rí Osruighe máthair Fhloinn mic Maoilsheachlainn.

Is i bhflaitheas Fhloinn Sionna ríogh Éireann do rinneadh na gníomha-so síos. Óir do hairgeadh is do creachadh an Mhumha uile leis an rígh-se is tug braighde uatha. Is 'n-a fhlaitheas fós do marbhadh Domhnaill mac Muireigéin le 'n-a chompánaibh féin, is fuair Fiachna mac Ainbhiotha mic Aodha Róin do bhí 'n-a rígh Uladh aoin bhliadhain amháin bás, agus Donnchadh mac Duibh dhá Bhuireann rí Mumhan. Is fán am-so do hairgeadh Cill Dara is Cluain IorairdLochlonnaibh; agus do rinne Flann Sionna rí Éireann aonach Tailltean do chommóradh; is fuair Dubhlachtna mac Maolghuala mic Donnghaile do bhí 'n-a rígh Mumhan seacht mbliadhna bás, is do marbhadh Sitric mac Íomhair lé druing don Normandie; is do marbhadh Aidheit mac Laighnigh do bhí 'n-a rígh Uladh, i bhfeall le 'n-a chompánaibh féin; is do hairgeadh Ard MachaLochlonnaibh Locha Feabhail; gur ghabhsad Cumuscach rí Uladh ann, agus Aodh mic Cumuscaigh a mhac; is fuair Domhnaill mac Constaintín rí Alban bás.


p.194

XX.

Is fán am-so do ghabh Cormac mac Cuileannáin mic Sealbhaigh mic Ailghionáin mic Eochach mic Breasail mic Aonghusa mic Natfraoich mic Cuirc mic Luighdheach Gaot mic Oiliolla Flann Big mic Fiachach Muilleathain mic Eoghain Mhóir mic Oiliolla Óluim ríoghacht Mumhan seacht mbliadhna. Agus fá mór rath Éireann ré linn Chormaic do bheith i bhflaitheas Mumhan. Óir do líonadh Éire do rath dhiadha is do shonas shaoghalta is do shíothcháin choitchinn ré n-a linn, ionnus nach bíodh buachaill ag boin ná aodhaire ag tréid 'n-a réimheas; agus do bhíodh anacal ag reilgibh ré a linn; is do rónadh iomad teampull is mainistreach is scol gcoitcheann ré múnadh léighinn breitheamhnais is seanchusa ré a linn, is iomad treabhtha, iomad beach is beachlann, iomad troiscthe is urnuighthe is gacha crábhadh ar cheana; is iomad teach n-aoidheadh 'ga ndéanamh is leabhair da scríobhadh ré n-a linn: agus gach maith do fhoráileadh ar chách do dhéanamh, go ngníomhuigheadh féin rompa í, idir dhéirc daonnacht urnuighthe aifreann is gach deighghníomh oile ó shoin amach. Agus fós do bhí do rath air, an mhéid Lochlonnach do bhí i n-Éirinn ré foghail do dhéanamh, gur thréigeadar an chríoch an feadh do bhí seisean i bhflaitheas Mumhan.

Tarla iomorro Cormac mac Cuileannáin 'n-a chomhnuidhe i g-Caiseal ré hucht na Cásca gur chuir fógra fá na h-Eoghanachtaibh 'ga rádh riú biadh is lón do chur ré hucht na féile uaisle chuige go Caiseal, agus do éimgheadar é. Ar n-a chlos sin iomorro do Dhál gCais cuirid biadha is lóinte iomdha go Cormac ionnus go raibhe buidheach dhíobh. Cuiris Cormac teachta arís go síol nEoghain 'ga iarraidh orra seoide is maoine do chur chuige ré a mbronnadh do dheoradhaibh ó nar chuireadar biadh chuige; agus is eadh do rinneadar


p.196

síol nEoghain na hairm is na hearradha is measa do bhí aca do chur chuighe agus fá diomdhach dhíobh é tríd sin. Ar n-a chlos sin cheana do Dhál gCais cuirid rogha arm is éadaigh is seod chuige ré a mbronnadh go raibhe buidheach dhíobh is go dtug a bheannacht dóibh, amhail adeir sé féin san rann-so:
    1. Go dtugtar dhóibh ar ndúthracht,
      Do chlannaibh Táil na dtréinneart,
      Ríghe chaoin go bráth buaincheart,
      Laochtacht ordan cruth cléirceacht.

Léaghthar linn san seanchus go rabhadar cheithre rígh is dá fhichid do shíol Eoghain i bhflaitheas Mumhan ó ré Aonghusa mic Natfraoich go Mathghamhain mac Cinnéididh, is nach raibhe an feadh soin ag Dál gCais acht ríoghacht Tuadhmhumhan (acht Lorcán do bhí bliadhain go leith ann i ndiaidh Chormaic mac Cuileannáin do réir Uí Dhobhagáin go bhfuair bás i gcionn na ré sin), mar atá ó Shlighe Dhála ré a ráidhtear Bealach Mór Osruighe go Léim Chon gCulainn i n-iarthar Corca Baiscinn, agus is iad an Dál gCais chéadna do bhíodh ré freastal cogaidh i n-aghaidh Laighean is Leithe Cuinn ag ríoghaibh Caisil; gonadh uime sin adeir file éigin an rann-so:

    1. Dleaghair do shluagh shíol Luighdheach
      Sreathnughadh cath sluagh Muimhneach
      Agus bheith i luirg fá dheoidh
      A críochaibh ána aineoil.

Iar gcaitheamh iomorro sheacht mbliadhan do Chormac mac Cuileannáin i bhflaitheas Mumhan go síodhach sona amhail adubhramar, gríostar lé cuid d'uaislibh na Mumhan é, agus go háirithe lé Flaithbheartach mac Ionmhainéin abb Inse Cathaigh, do bhí don fhuil ríoghdha, d'agra airdchíosa ar Chúigeadh Laighean ar mbeith do Leith Mogha dhi. Leis sin cuiris Cormac cruinniughadh is coimhthionól ar sluaghaibh Mumhan go haonláthair. Agus ar rochtain go haoinionadh da n-uaislibh is í comhairle ar ar cinneadhdh leo dul do thabhach an airdchíosa ar Laighnibh i gceart na ronna do


p.198

rinneadh idir Mhogh Nuadhat is Chonn. Gidheadh fá leasc lé Cormac triall ar an eachtra soin, do bhrígh gur foillsigheadh dó go dtuitfeadh san turas soin. Tairis sin aontuighis dul ann, is ré hucht imtheachta dhó, do fhágaibh leagáide ar a anmain ag eagailsibh prinnsiopálta Éireann, mar ata uinge d'airgead is uinge d'ór is a earradh is a each ag Druim Abhrad .i. Ard Fhionáin; corn óir is airgid is cochall sróill ag Lios Mór; corn óir is airgid is cheithre uinge d'ór is céad uinge d'airgead ag Caiseal; trí huinge d'ór is leabhar aifrinn ag Imleach Iobhair; uinge d'ór is uinge d'airgead do Ghleann dá Loch; earradh is each uinge d'ór is brat sróill do Chill Dara; cheithre uinge fichead d'airgead is d'ór ag Ard Macha; trí huinge d'ór ag Inis Cathaigh; trí huinge d'ór is cochall sróill ag Mungairid agus beannacht Chormaic.

Is mór iomorro an teist do-bheir Cormac ar choimhthionól Mungairide, amhail léaghthar san duain darab tosach: A ghille ceangail ar lóin, mar a gcuireann síos an líon manach do bhí san choimhthionól ag freastal na sé dteampull do bhí san chill. Cathair Dheochain Neasáin ghairthear don chill sin. Ag so an líon manach do bhí innte, mar atá cúig céad manach foghlumtha ré seanmóir; sé céad psalmaire ré freastal coradh; is cheithre céad seanóir ré rinnfheitheamh nó ré contemplation.

Dála Chormaic ré hucht triallta i Laignibh dhó, do chuir fios ar Lorcán mac Lachtna rí Dál gCais agus ar rochtain go ríghtheach Chaisil dó, fáiltighis Cormac roimhe is nochtais d'uaislibh shíl nEoghain do bhí 'n-a fhochair gurab do Lorcán fá dual flaitheas Mumhan do ghabháil da éis féin do réir udhachta Oiliolla Óluim lér horduigheadh flaitheas Mumhan


p.200

do bheith gach ré nglún ag sliocht Fhiachach Muilleathain is ag sliocht Chormaic Chais. Gidheadh níor comhailleadh toil Chormaic san ní sin.

Iomthúsa Chormaic iomorro ar dtionól mhórshluagh bhfear Mumhan dó féin is do Fhlaithbheartach mac Ionmhainéin triallaid i Laighnibh d'iarraidh braighde nó cíosa orra do dhíol ré rígh Mumhan ar mbeith do Leith Mogha dhóibh. Ar mbeith do shluagh Mumhan i n-aon longphort ré triall san turas soin dóibh, do chuaidh Flaithbheartach mac Ionmhainéin abb Inse Cathaigh ar a each ar fud sráide an longphuirt, is do thuit an t-each i gclais doimhin faoi, is ba drochfháistine dó-san sin. Táinig dhe sin sochuidhe da mhuinntir is don tsluagh uile d'anmhain on turas soin, óir do ba drochthuar leo tuitim an duine naomhtha ré ndul ar eachtra dhóibh.

Tángadar trá teachta uaisle ó Laighníbh is ó Chearbhall mac Muireigéin d'ionnsuighe ar Chormac ar dtús is tagraid teachtaireacht shíodha ris o Laighnibh .i. aointsíoth amháin do bheith i n-Éirinn uile go Bealltaine ar a gcionn, óir coidhcís d'fhoghmhar an tain soin, agus braighde do thabhairt i láimh Mhaonaigh abb Disirt Diarmada .i. duine naomhtha eagnuidhe cráibhtheach an fear soin, agus iomad seod is maitheasa do thabhairt do Chormac is do Fhlaithbheartach ó Laighnibh i gcommaoin na síothchána soin. Do ba lántoil lé Cormac an tsíoth soin do dhéanamh, is táinig da fhoillsiughadh do Fhlaithbheartach go dtángadar teachta ó rígh Laighean chuige d'iarraidh síodha go Bealltaine ar a gcionn, is do thairgsin séad is maoine dhóibh ar aon ó Laighnibh tré thilleadh don Mhumain tar a n-ais go síodhach. An tan do chualaidh Flaithbheartach sin gabhais fearg adhbhalmhór é, agus is eadh ro ráidh: ‘Is urusa a aithne ar mhaoithe do mheanman dearóile th'intinne


p.202

is th'aigeanta,’ agus tug iomad táir is tarcaisne ar Chormac an tráth soin.

Is é freagra tug Cormac air-sean: ‘Is deimhin liom-sa,’ ar Cormac, ‘an ní thiocfas de sin .i. cath do thabhairt do Laighnibh, is muirbhfidhear mise ann, agus is cosmhail do bhás-sa do thigheacht de.’ Agus an tan adubhairt Cormac na briathra soin, táinig da phuball féin is é tuirseach dobrónach, agus an tan do shuidh, tugadh soitheach ubhall chuige is gabhais ag a roinn ar a mhuinntir agus is eadh do ráidh: ‘A mhuinntir ionmhain,’ ar sé, ‘ní roinnfead-sa ubhla oraibh ón uair-se amach go bráth.’ ‘Ó a thighearna ionmhain,’ ar a mhuinntear, ‘tugais orainn-ne bheith dobrónach tuirseach is fá minic leat drochfháistine do dhéanamh duit féin.’ ‘Créad sin, a mhuinntear chroidhe,’ ar Cormac, ‘óir is beag an t-iongnadh gion go dtugainn-se ubhla as mo láimh féin daoibh go mbiadh neach éigin oile im fharradh do shínfeadh ubhla dhaoibh.’ Iar sin do iarr Cormac forfhaire do chur 'n-a thimcheall, is do iarr an duine cráibhtheach Maonach .i. comhorba Comhghaill do thabhairt chuige go ndearnadh a fhaoisidin is a thiomna 'n-a láthair; is do chaith Corp Críost 'n-a fhiadhnaise is do dhiúlt sé don tsaoghal do láthair Mhaonaigh. Óir do ba dearbh lé Cormac go muirfidhe san gcath soin é féin; gidheadh níor mhaith leis a fhios sin do bheith ag a mhuinntir.

Do orduigh iomorro a chorp do bhreith go Cluain Uama, dá mbeith ar cumas do chách a bhreith ann, is muna mbeith, a bhreith go roilig Diarmada mic Aodha Róin .i. Disirt Diarmada, áit a raibhe féin da fhoghluim i bhfad d'aimsir. Gidheadh do b'fhearr leis a adhnacal i g-Cluain Uama ag mac Léinín. Ba fearr iomorro ré Maonach a adhnacal i n-Disirt Diarmada mar a raibhe coimhthionól manach do mhuinntir Chomhghaill, is fá hé Maonach comharba Comhghaill an tan soin agus fá duine cráibhtheach eagnuidhe é, agus


p.204

is mór d'ulc is do shaothar fuair ag iarraidh síodha do tharraing idir Laighnibh is rígh Mumhan an tan soin.

Acht cheana gluaisid iomad d'fhearaibh Mumhan go neimhcheaduightheach as an gcath óir do chualadar Flann mac Maoilsheachlainn rí Éireann do bheith i longphort Laighean go sluagh líonmhar da gcois is ar marcaidheacht. Is ann sin do ráidh Maonach, ‘A dheaghdhaoine Mumhan,’ ar sé, ‘do budh críonna dhaoibh na braighde maithe thairgthear daoibh do ghabháil i n-orláimh dhaoine gcráibhtheach go Bealltaine, .i. mac Cearbhaill ríogh Laighean is mac ríogh Osruighe.’ Do bhádar fir Mhumhan uile ag a rádh d'aonghlór gurab é Flaithbheartach mac Ionmhainéin do choimhéignigh iad um thigheacht i Laighnibh.

A haithle na casaoide sin triallaid fir Mhumhain tar Sliabh Mairge soir go Droichead Léithghlinne. Do chomhnuidh iomorro Tiobraide comhorba Ailbhe is buidhean mhór do chléircibh mar aon ris i Léithghlinn, is giollaidhe an tsluaigh is a gcapaill lóin. Do sinneadh iar sin stuic is caismearta catha ag fearaibh Mumhan is tángadar rompa i Maigh nAilbhe. Do bhádar ann sin i n-ucht choille is daingin ag fuireach ris an námhaid. Do rónsad fir Mumhan trí catha comhmhóra dhíobh féin, mar atá Flaithbheartach mac Ionmhainéin is Ceallach mac Cearbhaill rí Osruighe i gceannas feadhna an chéadchatha; Cormac mac Cuilleannáin rí Mumhan ós cionn an dara catha: Cormac mac Mothla rí na n-Déise is fuireann d'uaislibh Mumhan ós cionn an treas catha. Tángadar iomorro amhlaidh sin ar Maigh nAilbhe, agus fá gearánach iad ar iomad a námhad is ar a luighead féin do shluagh. Óir is eadh scríobhaid ughdair go rabhadar Laighin cheithre uiread do shluagh ré fearaibh Mumhan. Ba thruagh iomorro an gháir do bhí san gcath-so amhail innisid eolaigh .i. gáir ag sluagh Mumhan aga marbhadh, is gáir ag sluagh Laighean ag comhmhaoidheamh an mharbhtha soin.


p.206

Dá chúis cheana fá deara briseadh go hobann d'fhearaibh Mumhan .i. Céileachair bráthair Chinn Ghéagáin ríogh Mumhan do chuaidh ar a each is mar ráinig uirre is eadh adubhairt: ‘A shaorchlanna Mumhan,’ ar sé, ‘teithidh go luath ón gcath adhuathmhar-so is léigidh do na cléircibh féin cathughadh do dhéanamh ó nar ghabhsad cumhaidh oile acht cath do thabhairt do Laighnibh.’ Triallais Céileachair is sochaidhe maille ris a láthair an chatha amhlaidh sin. Cúis oile fár briseadh d'fhearaibh Mumhan .i. Ceallach mic Cearbhaill mar do chonnairc sé a mhuinntear 'ga dtuargain go tinneasnach san chath, do ling go hobann ar a each is adubhairt ré a mhuinntir, ‘Éirghidh ar bhar n-eachaibh,’ ar sé, ‘is díbridh uaibh an lucht atá i nbhar n-aghaidh.’ Agus gé adubhairt sin ní do chathughadh adubhairt é, acht do theitheadh. Táinig don dá chúis sin gur ghabhadar fir Mhumhan briseadh chuca, i n-aoinfheacht. Uch trá ba mór an t-ár baoi ar fud Mhaighe Ailbhe an tan soin. Óir ní tugthaoi comairce do chléireach seoch laoch ann gan comhmharbhadh do thabhairt orra leath ar leath. Agus an tráth do haincidhe laoch nó cléireach leo, ní do thrócaire do-nídís sin acht do shainnt ré fuascladh d'fhagháil asta.

Triallais Cormac mac Cuilleannáin i dtosach an chéadchatha. Gidheadh do ling a each i gclais uaidh is do thuit seisean di, is do chonncadar drong da mhuinntir do bhí ag teitheadh as an maidhm é, is tángadar da fhortacht gur chuireadar ar a each é. Is ann sin do chonnairc Cormac dalta saorchlannda dó féin, Aodh a ainm, saoi eagna is breitheamhnais is seanchusa is Laidne an fear soin, agus is eadh adubhairt an rí Cormac ris: ‘A mhic ionmhain,’ ar sé, ‘ná lean díom-sa, acht beir as tú mar is fearr go dtiocfaidh riot, agus do innis mé duit go muirbhfidhe san gcath-so mé.’ Triallais Cormac roimhe agus fá iomdha fuil daoine is each ar feadh na slighe sin gur sciorrsad cosa deiridh an eich do bhí faoi, ré sléimhne na slighe ó lorg na


p.208

fola. Tuitis an t-each leis sin tar a hais go dtarla Cormac fúithe, gur briseadh a mhuinéal is a dhruim mar aon san eascar soin. Agus adubhairt ag tuitim dhó: ‘In manus tuas et relq.’ Éagais san tráth soin agus tigid an mhuinntear mhalluighthe gur ghabhadar da ngaothaibh ann, agus do beanadh a cheann de.

Adeir Doctúir Hanmer 'n-a chroinic gurab le Lochlonnaibh do thuit Cormac mac Cuileannáin is Cearbhall mac Muireigéin rí Laighean an tan fá haois don Tighearna 905. Gidheadh ní fíor do chroinic Hanmer so; óir níor thuit Cearbhall ann, agus ní hiad Lochlonnaigh do chuir an cath acht Flann Sionna rí Éireann, mar is follus as an stair ré ráidhtear Cath Bealaigh Mughna, mar ar thuit Mac Cuileannáin.

I bhfíorthosach iomorro an chatha-so do marbhadh Ceallach mac Cearbhaill rí Osruighe is a mhac. Is mór do chléircibh maithe is do ríoghaibh, do thaoiseachaibh is do laochraidh, do marbhadh san chath-so. Do marbhadh ann Foghartach mac Suibhne rí Ciarraidhe, is Oilill mac Eoghain, duine uasal óg eagnuidhe, is Colmán abb Cinn Eitigh ardollamh breitheamhnais Éireann, is sochuidhe mhór mar aon riú. Ag so na huaisle do thuit ann .i. Cormac rí na n-Déise, Dubhagán rí bh-Fear Maighe; Ceannfaolaidh rí Ua gConaill; Conn a h-Adhar, Ainéislis d'Uíbh Toirrdhealbhaigh, Eidhion rí Eidhne do bhí ar ionnarbadh san Mhumhain; Maolmuaidh, Madagán, Dubh dhá Bhuireann, Conall, Fearadhach, Aodh rí Ua Liatháin, is Domhnall rí Dúin Cearmna. Is iad trá do bhris an cath-so ar Mhuimhneachaibh .i. Flann mac Maoilsheachlainn, rí Éireann, is Cearbhall mac Muireigéin, rí Laighean, is Tadhg mac Faoláin, rí Ua gCinnsealaigh, is Teimheanain rí Ua nDeaghadh, Ceallach is Lorcán dá rígh na


p.210

g-Cineál agus Innéirghe mac Duibhghiolla rí Ó nDróna; Follamhain mac Oiliolla rí Fothorta Feadha; Tuathal mac Ughaire rí Ua Muireadhaigh; Odhran mac Cinnéididh rí Laoighse; Maolcallann mac Fearghaile rí na bh-Forthuath; is Cleircén rí Ua mBairrche.

XXI.

Táinig iar sin Flann Sionna rí Éireann marcshluagh mór ríoghdha do chur Dhiarmada mac Cearbhaill i righe Osruighe i ndiaidh bháis a dhearbhráthar Cheallaigh mic Cearbhaill do bhí i bhflaitheas Osruighe roimhe, gur thuit san chath-so ag congnamh lé Cormac, ar mbeith umhal dó fá chíos do dhíol ris tré bheith 'n-a rígh Leithe Mogha dhó. Is ann sin tángadar drong i ndáil Fhloinn Sionna ríogh Éireann agus ceann Chormaic mac Cuileannáin aca, agus is ead adubhradar ré Flann: ‘Beatha is sláinte dhuit, a rí choscraigh chumhachtaigh, ag so ceann Chormaic ríogh Mumhan againne dhuit, agus amhail is béas do na ríoghaibh oile, tógaibh do shliasad agus cuir an ceann fúithe is foirdhing é dot shliasaid. Óir fá nós ag na ríoghaibh romhat an tan do marbhthaoi rí i gcath leo a cheann do bhuain de is a chur fá n-a sliasaid da fhoirdhinge.’ Gidheadh ní buidheachas tug ar an druing sin acht aithbhear an gníomha soin do thabhairt orra go rómhór, agus adubhairt gur thruaighe a cheann do bhuain don easpog naomhta agus do ráidh nach diongnadh féin a fhoirdhinge; agus do ghabh Flann an ceann 'n-a láimh is do phóg é go dtug 'n-a thimcheall fá thrí ceann coisreacdha an easpuig naomhtha.

Agus rugadh uaidh iar sin an ceann go honórach d'ionnsuighe an chuirp mar a raibhe Maonach mac Siadhail comhorba Comhghaill, agus rug sé corp Chormaic go Disirt Diarmada gur hadhnaiceadh go honórach ann sin é.

Cia tra an croidhe ris nach truagh an gníomh-so .i. marbhadh


p.212

is teascadh an duine naomhtha do ba mó eagna d'fhearaibh Éireann 'n-a chomhaimsir, saoi i nGaedhilg is i Laidin agus an t-airdeaspog lánchráibhtheach iodhan urnuightheach geanmnaidhe diadha, ceann foirceadail is fíreagna is soibhéas, agus airdrí dá chúigeadh Mumhan!

Do thill iomorro Flann Sionna rí Éireann ar bhfágbháil Diarmada mic Cearbhaill i righe Osruighe is ar ndéanamh síodha idir é féin is a bhráithribh. Tillid Laighin tar a n-ais mar an gcéadna go mbuaidh gcoscair. Táinig iar sin Cearbhall mac Muireigéin rí Laighean roimhe go Cill Dara is drong mhór d'fhearaibh Mumhan i láimh aige is Flaithbheartach mac Ionmhainéin mar aon riú. Tugadh iar sin Flaithbheartach go Cill Dara, agus gabhaid cliar Laighean ag tabhairt achmhasáin mhóir dó, óir fá dearbh leo gurab é ba ciontach ris an gcath do chur.

Ar n-éag iomorro do Chearbhall rí Laighean do léigeadh, Flaithbheartach amach, agus i gcionn bliadhna do thionnlaic Muireann banchomhorba Brighde é is do chuir sluagh mór do chléir Laighean da choimhéad go ráinig go Maigh nAirbh, agus ar rochtain na Mumhan amhlaidh sin dó, do chuaidh da mhainistir féin .i. go h-Inis Cathaigh is do chaith seal da aimsir go cráibhtheach caondúthrachtach innte go dtáinig amach a h-Inis Cathaigh arís do ghabháil ríghe Mumhan i ndiaidh bháis Dhuibh Lachtna mic Maoilghuala fá rí ar an Mumhain seacht mbliadhna d'éis Chormaic; gur chaith seal bliadhan i bhflaitheas Mumhan da éis sin, amhail adeir seinleabhar annálach Cluana hEidhneach Fionntain i Laoighis lé gcuirthear síos an cath-so Bhealaigh Mughna mar a léaghthar i laoidh seanchusa do rinne Dallán ollamh Cearbhaill ríogh Laighean mar a gcuireann éirim an chatha-so síos go cumair, is mar a luaidheann na huaisle is an líon sluagh do thuit


p.214

san chath-so. Gidheadh ní chuirfead don laoidh annso acht an céadrann di, do bhrígh gur luaidheamar na huaisle do réir a n-anmann romhainn thuas. Ag so an rann:
    1. Cormac Feimhean Foghartach,
      Colmán Ceallach cruaidh n-ughra,
      Go sé míle torchradar
      I gCath Bhealaigh muaidh Mughna.
Da éis sin fuair Flann Sionna rí Éireann bás.

Do ghabh Niall Glúndubh mac Aodha Finnléith mic Néill Chaille mic Aodha Oirndighe mic Néill Fhrasaigh mic Fearghaile mic Maoiledúin mic Maoilfhrithrigh mic Aodha Uairiodhnaigh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna. Do hathnuaidheadh aonach Tailltean leis. Is é an Niall-so do chuaidh mar aon ré neart Gaedheal do thabhairt chatha do Lochlonnaibh Locha dá Chaoch i n-Ulltaibh, gur marbhadh iomad do Lochlonnaibh is do Ghaedhealaibh san chath soin. Is i bhflaitheas Néill iomorro tugadh Cath Cinn Fhuaid ar Laighnibh lé h-Íomhar taoiseach Lochlonnach, áit ar thuit sé céad do Laighnibh ann um Mhaolmórdha mac Muireigéin rí Iarthair Lithfe, um Úghaire mac Oiliolla, um Mhughrón mac Cinnéididh rí na dtrí gComann is Laoighse, agus iomad do dhaoinibh uaisle oile nach áirmhighthear annso.

Is fán am-so do chuaidh Oitir taoiseach do Lochlonnaibh go sluagh líonmhar mar aon ris ó Loch dá Chaoch go h-Albain agus tug Caus mac Aodha cath dhóibh, gur thuit Oitir is iomad do Lochlonnaibh ann. Is i bhflaitheas Néill Ghlúnduibh táinig loingeas mór do Lochlonnaibh i n-Éirinn mar aon ré Sitric is ré cloinn Íomhair gur ghabhsad baile Átha Cliath d'aimhdheoin fhear n-Éireann.

Tionólais Niall Glúndubh rí Éireann mórshluagh Leithe Cuinn go dtug cath do Lochlonnaibh ag Áth Cliath, áit ar


p.216

marbhadh é féin is Conchubhar mac Maoilsheachlainn ríoghdhamhna Éireann, is Aodh mac Eochagáin rí Uladh is Mhaolmithidh mac Flannagáin rí Breagh, Maolcraoibhe ó Duibhshionnaigh rí Oirghiall, is iomad do thaoiseachaibh is do dhaoinibh oile ó shin amach.

Do ghabh Donnchadh mac Floinn tSionna mac Maoilsheachlainn mic Maoilruanuidh mic Donnchadha mic Domhnaill mic Murchadha mic Diarmada mic Airmeadhaigh Chaoich mic Conaill Ghuithbhinn mic Suibhne Meinn do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann fiche bliadhan. Gormfhlaith inghean Fhloinn mic Conaing máthair an Donnchadha-so agus Sadhbh inghean Donnchadha mic Ceallaigh ríogh Osruighe fá bean dó. Agus do réir Leabhair Ard Macha do chuaidh an Donnchadh-so mac Floinn rí Éireann go bhfuirinn mhóir leis do dhéanamh mhúir nó chloidh timcheall Saighre Chiaráin, ar fhoráileamh a mhná .i. Sadhbh inghean Donnchadha mic Ceallaigh; óir fá tnúthach lé múr nó cloidh timcheall gacha hairdchille i n-Éirinn agus a cill féin .i. Saighir gan mhúr; óir is i Saighir Chiaráin do bhíodh adhnacal ríoghruidhe Osruighe an ionbhaidh sin. Tángadar uime sin fir Mhidhe go tulaigh n-Donnchadha láimh ré Saighir anoir is do ghabhadar ag déanamh an chloidh gach laoi timcheall na cille; gonadh ann sin ráinig corp Dhonnchadha mic Ceallaigh .i. rí Osruighe da adhnacal go Saighir, agus i ndiaidh a adhnaicthe, iar dtigheacht dorchadais na hoidhche, tángadar naonbhar do chrosánaibh ciabhacha cíordhubha ar an uaigh gur ghabhadar ag cliaraidheacht, amhail is béas do chrosánaibh ó shoin anall; agus fá gile a súile is a bhfiacla ioná sneachta, is fá duibhe ioná gual gabhann gach ball oile dhíobh.

Is amhlaidh iomorro tángadar is duain leo do rígh Osruighe; is gach duine atchíodh iad do-níodh galar laoi go n-oidhche dhóibh. Ag so an duain:


p.218

    1. Muinntear Dhonnchadha mhóir mic Ceallaigh
      Coinnmheadh uabhair,
      Cliara binne bíd ag glaodhaigh
      Sinne ar sluaghaidh;
    2. Sluaigh ag míolradh muighe lána,
      Tighthe óla,
      Ógmhná fionna, flatha fiala,
      Maithe móra;
    3. Gáir a chliar is a cheitearn,
      Coinnmheadh deaghshluaigh,
      Sreatha sirthe ins an sáimhgréin,
      Crithle creamhnuaill;
    4. Crota cuisleanna go gcuibhde
      Filidhe Faibhle,
      La dán ndath-nglan tigdís go rígh
      Rathmhar Raighne.
    5. Dod dor dod dán a mhic ríogh Raighne
      Go rathaibh,
      Caidhe na cuirn caidhe an mhuirn
      Do bhí god athair?
    6. Rongabha greim don fhior
      Ro oirfidsiod uile,
      Álainn an rioth for a raibhe
      For bioth mbuidhe;
    7. Baptais báptain for a anmain
      Uair ro cluinntear
      Mór a luach iar ndol san alltar
      Sinne a mhuinntear.

Do cleachtadh iomorro leis an gcléir sin ó chrónadh na hoidhche go maidin bheith ag cliaraidheacht leis an duain sin ar uaigh Dhonnchadha gach n-oidhche, gur fhás tríd sin ceist ar chléircibh is ar laochaibh, óir ba hiongnadh leo deamhna go follus i gcoimhdeacht chuirp an ríogh lánchráibhthigh sin. Fá cuid iomorro do chrábhadh an ríogh sin faoisidin mhinic is glacadh Chuirp Críost is urnaighthe dhúthrachtach. Fá cuid fós da chaondúthracht crábhaidh biadh is lón do chur da thabhairt do bhochtaibh Dé i n-uilefhéiltibh na n-apstal i ngach uile airdchill i n-Osruighe. Do chuireadh fós dilleachta nó duine bocht ar altrom ar son Dé i ngach teach muinntire i


p.220

n-Osruighe timcheall, agus fós trí pheillce nó trí mhala leathair i ngach teach, mar atá mála i n-a gcuireadh gach aon don mhuinntir deachmhaidh an bhídh do hithtí leis, agus mála iona gcuireadh gach aon a mhír Míchíl, agus an treas mála iona gcuirthear tuirtín ciric do bhíodh ar ionchaibh mhná an tighe lé riar na mbocht gus ná roicheadh roinn don deachmhaidh ná don mhír Míchíl.

Dála na gcléireach do-níd tréigheanas is urnaighthe feadh trí lá go bhfoillsighthí dhóibh ciodh fár leansad na deamhna corp an ríogh; go dtáinig aingeal Dé i bhfís go céile Dé do chinéal Fhiachach mic Néill do bhí san chomhdháil sin. ‘Is maith’ ar an t-aingeal, ‘do rinneabhar an troscadh soin do dhéanamh. Naonbhar iomorro do chléir Ó gCoingheoidh iad súd, agus is é so an treas feacht tángadar i n-Éirinn a hifreann agus ó nar fhéadadar árach d'fhagháil ar an rígh úd 'n-a bheathaidh, atáid iar n-a éag ag déanamh bhuaidheartha ós cionn a chuirp; agus déantar aifreann is uisce coisreacdha amárach libh-se’ ar an t-aingeal, ‘agus croithtear ar an uaigh agus ar an roilig uile é, agus imtheochaidh na deamhna uile.’

Do rónadh sin agus tángadar cliar Ó gCoingeoidh i reachtaibh éan gcíordubh san aeoir ós a gcionn, agus níor lámhsad luighe ar úir na reilge ón gcoisreagadh do rinneadh uirre. Agus adubhradar nar bhforáil an troscadh is an coisreagadh do rónsad an chliar ar an uaigh ‘óir do bheimís-ne i ndiaidh an chuirp san saoghal ó nach fuil cumhachta againn ar a anam ar neamh.’ Agus leis sin do imthigh siad a hamharc cáich is ní fhacadar ó shoin i lé iad. Is fán am soin do bhí an crósan Fionn Ó Cionga is Mac Rionntach O Conoráin ann, agus is iad do mheabhruigh an duain réamhráidhte ó chléir Ó gCoingheoidh ré linn bheith ag cliaraidheacht ar uaigh Donnchadha mic Ceallaigh ríogh Osruighe dhóibh, is do leanadar an dias réamhráidhte don chrosántacht mar ealadhain go bás.


p.222

XXII.

Is i bhflaitheas Donnchadha mic Floinn tSionna rí Éireann do rinneadh na gníomha-so síos. Óir is i dtosach a fhlaithis do ghabh Ceallachán mac Buadhacháin ré ráidhtear Ceallachán Caisil ceannas dá chóigeadh Mumhan ar feadh deich mbliadhan. Féach mar tháinig Cinnéide mac Lorcáin go Gleannamhain i gcomhdháil uaisle Mumhan sul do ríoghadh Ceallachán agus do mheas Cinnéide teacht idir Cheallachán is ríoghacht Mhumhan. Gidheadh táinig máthair Cheallacháin a Caiseal, óir is ann do chomhnuigh sí i bhfochair a hoideadha comhorba Pádraig, agus ar dteacht san gcomhdháil di adubhairt ré Cinnéide cuimhniughadh ar an dáil do bhí idir Fhiachaidh Muilleathan is Chormac Cas fá oighreacht Mhumhan do bheith fá seach idir an dá shliocht thiocfadh uatha leath ar leath; gonadh da fhaisnéis sin atá an rann-so ar bhriathraibh na mná:

    1. Cuimhnigh a Chinnéide chais,
      Dáil Fhiachach is Chormaic Cais,
      Gur fhágsad Mumhain do roinn
      Go ceart idir a gcaomhchloinn.

Agus táinig d'aitheasc na mná gur léig Cinnéide flaitheas Mumhan do Cheallachán.

Da éis sin do ghabhadar Lochlannaigh Ceallachán i gceilg, gur bheanadar síol nEoghain is Dál gCais amach da n-aimhdheoin é. Iar mbriseadh iomorro iomad cath do Cheallachán is d'uaislibh Muimhneach ar Lochlonnaibh, agus iar n-a n-ionnarbadh as an Mumhain, is í comhairle ar ar chinn Sitric mac Tuirgéis fá h-ardtaoiseach orra cleamhnas do luadh ré Ceallachán, mar atá a shiúr féin Béibhionn inghean Tuirgéis do thabhairt mar bhainchéile dó, agus saoirse dá Chúigeadh Mumhan do bheith aige ó Lochlonnaibh gan agra gan


p.224

éiliughadh 'n-a diaidh air, ionnus an tan do rachadh Ceallachán ar a ionchaibh féin do phósadh a sheathrach go muirbhfidhe é féin is an mhéid d'uaislibh Muimhneach do bhiadh mar aon ris; agus do léig cogar na ceilge sin le Donnchadh mac Floinn rí Teamhrach ar mbeith i bhfaltanas ré Ceallachán dó tré gan cíos Mhumhan do dhíol ris, agus uime sin aontuighis do Shitric an chealg d'imirt ar Ceallachán is ar uaislibh Muimhneach. Leis sin cuiris Sitric teachta do luadh an chleamhnasa ré Ceallachán agus ar rochtain do na teachtaibh do lathair Cheallacháin is eadh do thogair mórshluagh do thabhairt leis do phósadh na mná. ‘Ní hamhlaidh is cóir,’ ar Cinnéide mac Lorcáin, ‘óir ní dleaghair an Mhumha d'fhágbháil gan chosnamh; agus is eadh is indéanta dhuit neart sluagh d'fhágbháil ag coimhéad na Mumhan agus cheithre fichid mac tighearna do bhreith leat do phósadh na mná.’

Agus is í sin comhairle ar ar cinneadh leo; agus ar dtriall san turas soin do Cheallachán an oidhche sul ráinig go h-Áth Cliath, fiafruighis Mór, inghean Aodha mic Eachach inghean ríogh Inse Fionnghall do ba bean do Shitric, créad fá raibhe ag déanamh cleamhnasa ré Ceallachán i ndiaidh ar thuit d'uaislibh Lochlonnach leis? ‘Ní ar a leas luaidhtear an cleamhnas liom,’ ar sé, ‘acht ar tí ceilge d'imirt air.’

Beadhgais an bhean leis na briathraibh sin, ar mbeith dhi i ngrádh folaightheach ré Ceallachán ré cian d'aimsir roimhe sin, ón tráth do chonnairc i b-Port Lairge é, agus do-ní moichéirghe ar maidin ar n-a mhárach is téid ós íseal ar an raon 'n-ar shaoil Ceallachán do bheith ag teacht; agus mar ráinig Ceallachán do láthair beiris sise i bhfód fá leith é agus nochtais dó an chealg do bhí ar n-a hollmhughadh ag Sitric 'n-a chomhair ré a mharbhadh; agus mar do mheas Ceallachán tilleadh ní raibhe sé ar cumas dó óir do bhádar na maighe ar gach leith don ród lán do scoraibh Lochlonnach i n-oirchill ar a ghabháil. Mar do thogair tilleadh tar a


p.226

ais luighthear leo-san da gach leith air agus marbhthar drong do na huaislibh do bhí 'n-a fhochair, is marbhthar leo-san mar an gcéadna lucht do na Lochlonnaibh. Gidheadh lingid antrom an tsluaigh ar Cheallachán gur gabhadh é féin is Donn Cuan mac Cinnédidh ann, is rugadh go h-Áth Cliath ar láimh iad, is as sin go h-Ard Macha mar a rabhadar naoi n-iarla do Lochlonnaibh go n-a mbuidhin da gcoimhéad.

Dála na druinge do chuaidh as ón gcoinbhliocht soin d'uaislibh Muimhneach, triallaid don Mhumhain is nochtaid a scéala do Chínnéide agus leis sin ollmhuighthear dá shluagh lé Cinnéide do thóraidheacht Cheallacháin, mar atá sluagh do thír is sluagh do mhuir; agus do rinne taoiseach ar an sluagh do bhí do thír do Dhonnchadh mac Caoimh rí an dá Fhearmaighe, agus do ghabh Cinnéide ag cur mheisnigh ann aga mhaoidheamh air go rabhadar aoinrí déag da shinnsearaibh i bhflaitheas Mumhan, mar atá Airtre, Cathal mac Fionghaine, Fionghaine mac Cathail, Cú gan Mháthair, Cathal ré ráidhtí Ceann Géagáin, Aodh, Flann Cathrach, Cairbre, Criomhtann, Eochaidh, is Aonghus mac Natfraoich. Do chuir Cinnéide fós deich gcéad do Dhál gCais leis is triúr taoiseach ós a gcionn, mar atá Coscrach Longargán is Conghalach, amhail adeir an laoidh: Éirgheadh fiche céad budh thuaidh.

Ag so an rann as an laoidh chéadna ag aithfhriothal briathar Cinnédidh:

    1. Éirgheadh ann Coscrach na gcath,
      Agus Longargán laghach,
      Éirgheadh Conghalach ón linn.
      Mo thrí dearbhráithre adeirim.
Do chuir Cinnéide fós cúig céad oile do Dhál gCaisSíoda mac Síoda ó chloinn Choiléin ann, agus cúig céad oile do Dhál gCaisDeaghaidh mac Domhnaill i n-éagmais a ndeachaidh do shluagh ó shaorchlannaibh oile Mumhan ann. Do chuir an dara mórshluagh do mhuir ann agus Failbhe Fionn rí Deasmhumhan 'n-a thaoiseach orra.

Dála na sluagh do thír, triallaid as an Mumhain i


p.228

g-Connachtaibh is do léigeadar sceimhiolta go Muaidh is go h-Iorrus is go h-Umhall do thionól chreach go foslongphort Muimhneach; agus ní cian do bhádar an foslongphort ag fuireach ris na sceimhealtaibh an tan atchonncadar sluagh deigheagair ag teacht da n-ionnsaighe, agus fá hé a líon deich gcéad agus aonóglaoch 'n-a réamhthosach; agus mar ráinig do láthair fiafruighis Donnchadh mac Caoimh cia hiad an tsluaghbhuidhean soin. ‘Dream do Mhuimhneachaibh iad,’ ar sé, ‘mar atáid Gaileanga is Luighne do chloinn Taidhg mic Céin mic Oiliolla Óluim agus fir Dhealbhna do shliocht Dealbhaoith mic Cais mic Conaill Eachluaith atá ag tabhairt neirt a lámh libh-se tré chommbáidh bhráithreasa ré cur i n-aghaidh Dhanar agus ré buain Cheallacháin ríogh Mumhan díobh. Agus atáid trí taoisigh ághmhara i gceannas an tsluaigh-se, mar atá Aodh mac Dualghusa is Gaileanga uile uime, Diarmaid mac Fionnachta is Luighnigh uime, is Donnchadh mac Maoldomhnaigh ós fearaibh Dealbhna ann’; agus is da dhearbhadh sin atá an laoidh seanchusa darab tosach an céadrann-so:
    1. Atfuilit sonn clanna Céin,
      Agus Dealbhaoith ar aoinréim,
      Ag toigheacht is an sluaghadh,
      Is budh libh-se a n-iommbualadh.
Agus is amhlaidh do bhádar an sluagh-so .i. cúig cé.ad díobh 'n-a lucht sciath is cloidheamh agus cúig céad 'n-a saighdeoiribh. Triallaid as sin i d-Tír Chonaill an sluagh Muimhneach agus an fhuireann soin táinig do chongnamh leo mar aon, agus creachtar an tír leo. Tig Muircheartach mac an Arnalaidh d'iarraidh aisig na gcreach go háiseach ar Dhonnchadh mac Caoimh; agus adubhairt Donnchadh nach tiubhradh acht fuigheall sásuighthe na sluagh dhó don chreich. Leis sin tréigis Muircheartach an sluagh agus cuiris teachta ós íseal go cloinn Tuirgéis i n-Ard Macha 'gá fhaisnéis

p.230

dóibh an sluagh Muimhneach do bheith ag tóraidheacht Cheallacháin ar tí a bhuana amach.

Dála chloinne Tuirgéis triallaid a h-Ard Macha naonbhar iarla go n-a sluagh Lochlonnach, is Ceallachán is Donn Cuan i mbroid leo. Iomthúsa sluagh Mumhan triallaid go h-Ard Macha is marbhaid a dtarla da gcóir do Lochlonnaibh agus ar a chlos ar n-a mhárach dhóibh Sitric go n-a shluagh do dhul ré Ceallachán go Dún Dealgan triallaid 'n-a dtóraidheacht, agus mar do mhothuigh Sitric iad ag teacht i ngar don bhaile, téid féin is a shluagh 'n-a longaibh is Ceallachán is Donn Cuan leo, agus tig an sluagh Muimhneach ar imeall na trágha ar a gcomhair, agus iad ag agallmha Lochlonnach. Agus leis sin atchíd cabhlach mór ag tigheacht san chuan chuca, agus tugadar Muimhnigh aithne gurab é Failbhe Fionn go n-a chabhlach do bhí ann.

Triallais Failbhe go n-a chabhlach go réimdhireach i ndáil na Lochlonnach agus tug ucht ar an luing i n-a raibhe Sitric is Tor is Maghnus, agus lingis ar bord luinge Shitreaca isteach agus dá chloidheamh 'n-a dhá láimh; agus gabhais ag gearradh na dtéad lé raibhe Ceallachán ceangailte don tseolchrann, leis an gcloidheamh do bhí 'n-a láimh chlí, gur scaoil do Cheallachán is gur léig ar chláraibh na luinge anuas é; agus leis sin tug cloidheamh na láimhe clí do Cheallachán. Téid Ceallachán a luing Shitreaca i luing Fhailbhe agus anais Failbhe ag comhthuargain Lochlonnach gur marbhadh tré anfhorlann Lochlonnach é, is gur bheanadar a cheann de. Tig Fianghal taoiseach da mhuinntir 'n-a áit san choinbhliocht soin, is beiris go heasaontach ar bhrollach ar Shitric, is teilgis iad ar aon tar bord na luinge amach, go ndeachadar go grian, gur báthadh amhlaidh sin iad.

Tig Séaghdha is Conall dá thaoiseach oile is beirid ar dhá bhráthair Shitreaca, .i. Tor is Maghnus is beirid tar bord na luinge amach iad, gur báthadh amhlaidh sin iad a


p.232

gceathrar. Agus mar sin da gach fuireann oile do Ghaedhealaibh, lingid ar Lochlonnaibh, gur briseadh is gur bearnadh gur marbhadh is gur míochóirigheadh leo iad, go nach téarna dhíobh uatha acht beagán do chuaidh tré luas a long as, agus tigid féin is Ceallachán i dtír ar n-a fhóirithin a hanbhroid Lochlonnach amhlaidh sin lé cródhacht is lé calmacht na Muimhneach; agus triallaid as sin don Mhumhain mar aon lé Ceallachán, gur ghabh sé ceannas a chríche féin arís.

Agus ré dtriall dóibh ó Áth Cliath don Mhumhain do thogair Murchadh mac Floinn rí Laighean cath do thabhairt dóibh tré mharbhadh Lochlonnach ag buain Cheallacháin díobh. Gidheadh ar bhfaicsin chródhachta is chalmachta na Muimhneach do léigeadar tarsa iad gan cath do thabhairt dóibh.

XXIII.

Iar dtilleadh iomorro do Cheallachán don Mhumhain do mheas méid na hanbhroide do bhí ag Lochlonnaibh ar an Mumhain, agus do rinne féin is uaisle Muimhneach do chomhairle ucht do thabhairt orra da ndíbirt, agus lingid ar dtús ar Luimneach, agus marbhais Ceallachán is a shluagh cúig céad díobh, agus tug a mbraighde leis. Da éis sin airgthear Corcach leis, agus tug a mbraighde is a maoine leis. Airgthear fós Caiseal leis, agus marbhthar trí céad do Lochlonnaibh ann. Téid as sin go Port Lairge is gabhthar an baile is airgthear leis é, agus tug maidhm mór ar Shitric mac Íomhair agus marbhais cúig céad da mhuinntir, agus teithis Sitric féin 'n-a loingeas, agus fillis Ceallachán go Domhnaill Ó bhFaoláin rí na n-Déise, agus tug a shiúr féin Gormfhlaith inghean Bhuadhacháin 'n-a mnaoi dhó. Is grod da éis sin go bhfuair Ceallachán bás is do ghabh


p.234

Feargráidh mac Ailghionáin mic Donnghaile flaitheas Mumhan iar mbás Cheallacháin gur mharbhadar a chine féin i bhfeall é. Gabhais Mathghamhain mac Cinnéididh da éis sin flaitheas Mumhan dá bhliadhain déag agus Echthighearn mac Cinnéididh i gceannas Tuadhmumhan ré a linn.

Is é Mathghamhain mac Cinnéididh rí Mumhan is a dhearbhráthair Brian mac Cinnéididh, do bhí 'n-a mhacaomh óg an tráth soin, tug Cath Sulchóide ar Lochlonnaibh, áit ar marbhadh Teitill Tréinmhíleadh Ruamonn is Bearnard Muiris Luimnigh is Torolbh is dá chéad déag do Lochlonnaibh mar aon riú; agus do lean Mathghamhain is Brian is Dál gCais an ruaig orra fá shráidibh Luimnigh isteach agus do marbhadh iomad díobh ar na sráidibh agus ann sna tighthibh, go dtugsad uatha iomad óir is airgid seod is maoine; do loiscsiod is do thrascairsiod a ndúinte is a ndaingne mar an gcéadna. Go grod da éis sin do fealladh ar Mhathghamhain mac CinnéididhDonnabhán 'n-a thigh féin, is do thiodhlaic do mhac Brain is do Ghallaibh é tar chomairce Cholaim mic Ciaragáin comhorba Bairre, is do marbhadh Mathghamhain tar chomhairce an naoimh lé mac Brain.

Is ré linn Donnchadha mic Floinn tSionna ríogh Éireann ar a bhfuilmíd ag tráchtadh, tarladar na neithe-se romhainn síos, mar atá, bás Chiaráin easpuig Tuiléin agus triall an Donnchadha céadna d'argain is do chreachadh Chonnacht. Gidheadh do marbhadh iomad da mhuinntir i n-Duibhthír Átha Luain, áit ar thuit Cionaoth mac Conchubhair rí Ó bhFáilghe. Is fán am-so do hairgeadh Cluain mic NóisLochlonnaibh agus a dteacht as sin ar Loch Ríbh gur airgsiod na tíortha da gach leith dhí. Do hairgeadh fós is do creachadh ÉininseLochlonnaibh, is do marbhadh dá chéad déag do Ghaedhealaibh ann. Da éis sin do báthadh dá chéad déag do


p.236

Lochlonnaibh ar Loch Rudhruighe, agus do ghabhadar Lochlonnaigh Átha Cliath Faolán mac Muireadhaigh rí Laighean is a chlann mar aon ris, agus no hairgeadh Dún SobhairceLochlonnaibh Locha Cuan is do hairgeadh Cill DaraLochlonnaibh Puirt Lairge. Go grod da éis sin tugadh ár rómhór ar Lochlonnaibh lé h-Ulltaibh, áit ar thuit ocht gcéad do Lochlonnaibh ann, mar aon ré triúr taoiseach do bhí orra, mar atá Albdán Aufer is Roilt, lé Muircheartach mac Néill.

Is fán am-so do bhí an oiread soin do thrácht ceannaidheachta i n-Éirinn an tan táinig iarla Oilfinn do Lochlonnaibh go neart Luimnigh is Connacht do Lochlonnaibhaonach Rosa CréPeadair is Póil, gur éirgheadar lucht an aonaigh 'n-a gcoinne, gur fearadh cath eatorra, is do marbhadh a trí nó a ceathair do mhíltibh do Lochlonnaibh ann; agus an t-iarla féin do marbhadh é mar aon riú, do réir Fhinghin mic Carrthaigh san leabhrán ro scríobh go cumair ar dhálaibh Éireann ó thús gus an am-so. Is é iomorro Tadhg mac Cathail fá rí Connacht fiche bliadhan an tan soin; agus fuair Sitric mac Íomhair rí Fionnlochlonnach is Dubhlochlonnach bás an tráth-so. Is fán am-so tugadh ár mór ar Lochlonnaibh Locha OirbseanConnachtaibh, agus tugadh deargár ar Lochlonnaibh Loch nEachachConaing mac Néill, áit ar thuit dá chéad déag díobh. Da éis sin tángadar Lochlonnaigh ar Loch Éirne, gur hairgeadh cealla is tuatha leo; agus do hairgeadh Ard MachaGothfraidh taoiseach Locha Cuan; do hairgeadh Cill Chuilinn le h-Amhlaoibh mac Gothfradha, go dtug deich gcéad do bhraighdibh as leis. Do hairgeadh Oileach NéidLochlonnaibh is do gabhadh Muircheartach mac Néill ann, gur fhuascail Dia go míorbhaileach é. Go grod da éis sin do marbhadh Aralt mac Íomhair taoiseach Lochlonnach LuimhnighConnachtaibh agus fuair Amhlaoibh mac Gothfradha rí


p.238

Fionnlochlonnach is Dubhlochlonnach bás, agus do marbhadh Lorcán mac Faoláin rí Laighean lé lucht na Normandie. Is fán am-so táinig mac prionnsa na Breatan, Rodoricus a ainm, d'argain Éireann agus marbhthar lé h-Éireannchaibh é, do réir Hanmer, an tan fá haois don Tighearna 966. Is fán am-so do hairgeadh Áth CliathConghal mac Maoilmhithidh, áit ar marbhadh dá fhichid is céad do Lochlonnaibh ann, agus tugadh a seoide is a maoine uatha. Da éis sin fuair Donnchadh mac Floinn tSionna rí Éireann bás.

Do ghabh Conghalach mac Maoilmhithidh mic Flannagáin mic Ceallaigh mic Conaing mic Conghaile mic Aodha Sláine do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna. Muire inghean Chionaotha mic Ailpín ríogh Alban máthair an Chonghalaigh-se. Is 'n-a fhlaitheas do rinneadh na gníomha-so síos. Óir is ann fuair Etimonn rí Sacsan bás agus Bláthchuire mac Íomhair rí na Normandie, agus tugadh Cath Muine BrógáinConghalach mac Maoilmhithidh rí Éireann ar Lochlonnaibh, áit ar thuit seacht míle dhíobh is iomad do Ghaedhealaibh don leith oile.

An ceathramhadhdh bliadhain do fhlaitheas an Chonghalaigh-se mic Maoilmhithidh do ghabh Brian Bóroimhe mac Cinnéididh ríoghacht Mhumhan; agus an dara bliadhain iar ngabháil fhlaithis Mumhan do Bhrian do fhógair Cath Bealaigh Leachta ar Mhaolmuaidh mic Brain rí Ó nEachach i ndíoghail a dhearbhráthar Mathghamhna do marbhadh i bhfeall lé muinntir mic Brain. Tionólais mac Brain mórshluagh do Ghallaibh is do Ghaedhealaibh, ionnus go rabhadar míle go leith do Lochlonnaibh aige agus cath mór do Ghaedhealaibh. Tairis sin do bhris Brian is Dál gCais díobh gur marbhadh iomad nach áirmhighthear dhíobh, agus an mhéid nachar marbhadh do


p.240

gabhadh lé Brian iad. Da éis sin do thógaibh Domhnaill Ó Faoláin rí na n-Déise is Íomhar Phuirt Lairge cogadh ar Bhrian agus do hairgeadh urmhór na Mumhan leo. Gidheadh an tan rug Brian orra, is do fearadh cath eatorra i bh-Fán mic Connrach, do bhris Brian do Lochlonnaibh is do rígh na n-Déise, agus leanais Brian is Dál gCais an briseadh go Port Lairge, agus do marbhadh Domhnaill Ó Faoláin is urmhór Ghall Phuirt LairgeBrian an tan soin. Do hairgeadh is do loisceadh an baile leis.

I gcionn ocht mbliadhan iar ngabháil fhlaithis Mumhan do Bhrian, fá héigean do Leith Mogha uile giall dó. Gidheadh iar n-éag do Dhomhnall Chlaon mac Domhnaill rí Laighean, do chuadar Lochlonnaigh is Gaedhil Laighean i n-easumhla ar Bhrian. Tionólais Brian mórshluagh Mumhan i n-aghaidh Gall is Laighean gur commóradh Cath Ghlinne Máma eatorra. Acht cheana do bhris Brian do Lochlonnaibh is do Laighnibh, gur marbhadh cheithre míle dhíobh san chath soin. Ga dtám ris do bhris Brian cúig catha fichead ar Lochlonnaibh ón gcéadchath tug orra gus an gcath ndéidheanach i n-ar marbhadh é féin .i. Cath Cluana Tarbh.

Da éis sin téid Conghalach mac Maoilmhithidh rí Éireann d'argain is do chreachadh Mumhan gur marbhadh dá mhac Cinnédidh mac Lorcáin leis .i. Echthighearn is Donn Cuan. Do hairgeadh da éis sin Ceanannus is Domhnach Pádraig is Ard Pádraig is Cill Scire is iomad ceall oile ó shoin amach lé Gothfraidh mac Sitreaca is lé Lochlonnaibh Atha Cliath, áit ar gabhadh trí mhíle do dhaoinibh ann mar aon ré hiomad óir is airgid is éadála do bhreith as leo. Is fán am-so fuair Eithne inghean Fhearghaile bainríoghan Éireann .i. bean Chonghalaigh mic Maoilmhithidh bás is Maolcolum mac Domhnaill rí Alban is Gaoithinne easpog Dúin


p.242

Leathghlaise is Tadhg mac Cathail rí Connacht. Is grod da éis sin gur marbhadh Conghalach mac Maoilmhithidh rí Éireann i n-Ard MachaLochlonnaibh Átha Cliath is lé Laighnibh.

Do ghabh Domhnaill mac Muircheartaigh mic Néill Ghlúnduibh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann deich mbliadhna. Is i bhflaitheas an ríogh-so do hairgeadh Cill Dara lé h-Amhlaoibh mac Sitreaca is lé Lochlonnaibh Átha Cliath; agus do chuaidh Domhnaill mac Muircheartaigh rí Éireann do chreachadh is d'argain Chonnacht, go dtug creacha is braighde ó Fhearghal Ó Ruairc do bhí 'n a rígh Connacht an tan soin.

Is fán am-so fós do tógbhadh teampull mhór Thuama Gréine is a chloigtheach lé Cormac Ua Cillín easpog Thuama Gréine, is do marbhadh Fearghal Ua Ruairc rí ConnachtDomhnaill mac Conghalaigh mac Maoilmhithidh, agus do hairgeadh is do loisceadh Luimneach ar LochlonnaibhBrian mac Cinnédidh rí Mumhan. Da éis sin do chuaidh Domhnaill Ó Néill go sluagh líonmhar mar aon ris go Laighnibh gur airg an chríoch ó Bhearbha soir go fairrge, is go ndearnaidh foslongphort dá mhíos ann d'aimhdheoin Lochlonnach is Laighean; agus fuair Maoilfinnéin mac Uchtáin easpog Ceanannsa is comhorba Ulltáin bás, agus do hairgeadh Ceanannus lé h-Amhlaoibh Cuarán is lé Lochlonnaibh Laighean, go dtug creach mhór is iomad éadála as, agus tug maidhm mór adhbhal ar Uíbh Néill, áit ar thuit iomad da gach leith. Is fán am-so tugadh Cath Cille MónaDomhnaill mac Conghalaigh is le Lochlonnaibh Átha Cliath ar Dhomhnall mac Muircheartaigh rí Éireann, áit ar thuit Ardghal mac Madagáin do bhí 'n-a rígh Uladh seacht mbliadhna déag, is Donnagán mac Maoilmhuire rí Oirghiall is iomad do dhaoinibh uaisle oile mar aon ris. Go grod


p.244

da éis sin fuair Béacán easpog Finne bás, agus Cionaoth Ó Hartagáin príomháidh Ard Macha, agus do gabhadh Ughaire mac Tuathail rí LaigheanLochlonnaibh Átha Cliath. Da éis sin do hairgeadh Inis Cathaigh ar LochlonnaibhBrian mac Cinnéididh rí Mumhan, áit ar thuit ocht gcéad do Lochlonnaibh ann; agus do gabhadh triar taoiseach do Lochlonnaibh ann .i. Íomhar, Amhlaoibh is Duibhgheann; gonadh de sin adeir an file:
    1. An t-ár i n-Inis Cathaigh
      Leat tugadh, ní gníomh meathaigh,
      Dar mharbhais ríoghruidh na n-Gall
      Um Íomhar is um Dhuibgheann.

Is fán am-so tugadh Cath Biothlainne ar LaighnibhLochlonnaibh Átha Cliath, mar ar marbhadh Ughaire mac Tuathail rí Laighean. Go grod da éis sin fuair Domhnaill mac Muircheartaigh rí Éireann bás i n-Ard Macha.

XXIV.

Do ghabh Maoilseachlainn mac Domhnaill mic Floinn tSionna mic Maoilsheachlainn mic Maolruanuidh do shíol Éireamhóin ríoghacht Éireann trí bliadhna fichead. Dúnlaith inghean Mhuircheartaigh mic Néill máthair an Mhaoilsheachlainn-se; agus Glúiniarann rí Lochlonnach i n-Éirinn. Is i bhflaitheas an Mhaoilsheachlainn-se do rinneadh na gníomha-so síos. Óir is lé Maoilseachlainn féin tugadh Cath Teamhrach ar mhacaibh Amhlaoibh agus ar Lochlonnaibh Átha Cliath, áit ar marbhadh Raghnall mac Amhlaoibh ríoghdhamhna Lochlonnach is cúig céad do Lochlonnaibh mar aon ris. Da éis sin do chuaidh Maoilseachlainn rí Éiacute;reann is Eochaidh


p.246

mac Ardghail, do bhí 'n-a rígh Uladh cúig bliadhna déag ar fhichid, do chreachadh is d'argain Átha Cliath ar Lochlonnaibh go ndearnsad foslongphort trí lá is trí n-oidhche ann, go dtugsad an mhéid a bhí i mbroid ag Lochlonnaibh as .i. Domhnaill Claon rí Laighean is urruidhe Uí Néill ar cheana, agus do bheanadar do Lochlonnaibh gan oighréir do bheith orra, is saoirse do bheith aca ó Shionainn go muir gan cíos ná cáin uatha do Lochlonnaibh. Is fán am-so do cuireadh Amhlaoibh mac Sitreaca ardtaoiseach Lochlonnach i n-Éirinn ar díbirt is ar deoraidheacht go h-Í Choluim Chille i n-Albain iar n-a ionnarbadh a h-ÉirinnGaedhealaibh.

Téid Maoilseachlainn rí Éireann d'argain is do chreachadh Dál gCais, is do teascadh bile Maighe hAdhar leis. Gidheadh féach, a léaghthóir, an ndeachaidh leis gan díoghail ó Bhrian, amhail is follus da éis so. Agus do hairgeadh Gleann dá Loch lé trí macaibh Cearbhaill mac Lorcáin. Gidheadh do marbhadh iad a dtriúr i n-aon oidhche go grod da éis sin tré fheartaibh Caoimhghin do bheannuigh san áit sin. Is fán am soin fuair Mór inghean Donnchadha mic Ceallaigh bainríoghan Éireann bás, agus Iorard mac Coise príomháidh Ard Macha; agus do hairgeadh Domhnach PádraigLochlonnaigh Átha Cliath is lé Muircheartach Ua Conghalaigh. Gidheadh do dhíoghail Dia sin orra .i. a mbás do theacht i ndeireadh an mhíosa soin féin. Da éis sin tug Maoilseachlainn rí Éireann fail nó fáinne óir ar éigin ó thaoiseach do Lochlannaibh dar bh'ainm Tomair agus cloidheamh ó thaoiseach oile dar bh'ainm Carlus.

Tairis sin ar n-a mheas d'uaislibh Leithe Mogha is urmhóir Connacht gurab é Brian mac Cinnéididh do bhí ag fagháil duaidh is doghruinge ré díbirt Lochlonnach a h-Éirinn is go dtug Maoilseachlainn do ba rí ar Éirinn an tan


p.248

soin é féin do shádhaile is do sheascaireacht is do shuaimhneas, inneall fá héadtarbhach ré cosnamh Éireann an tráth soin, uime sin, is í comhairle do cinneadh lé Brian is leis na huaislibh do bhí 'n-a fhochair teachta do chur uatha go Maoilseachlainn .i. rí Éireann, da nochtadh dhó nar bh'oircheas do neach flaitheas Éireann do ghabháil acht don tí do chreanfadh é féin ré tathfann eachtrann as an gcrích, agus ó's é Brian do bhí ag fagháil duaidh a ndíbeartha gur dhlightheach dó flaitheas Éireann d'fhagháil trés an gcrích d'fhóirithin a hanbhroid allmhurrach. Iarraid fós ar an rígh coinne do fhreagra dhóibh ag Maigh dá Chaomhóg, agus níor aontuigh sin. Da éis sin do chuir Brian mac Cinnéididh cruinniughadh is coimhthionól ar uaislibh Leithe Mogha idir Lochlonnaibh is Ghaedhealaibh go haonláthair, óir fá héigean don mhéid do Lochlonnaibh do bhí i Leith Mogha bheith umhal dó fán am soin, agus triallais Brian leo go Teamhraigh na Ríogh.

Leis sin iomorro cuiris teachta uaidh go Maoilseachlainn fa rí Éireann, da iarraidh air braighde do chur chuige fá bheith umhal urramach mar rígh Éireann dó féin, nó cath do fhreagra dhó. Gidheadh tug Brian a rogha do Mhaoilseachlainn díobh. Do b'é freagra Mhaoilsheachlainn ar na teachtaibh, dá bhfaghadh cairde míosa ó Bhrian ré coimhthionól Leithe Cuinn chuige go haonláthair go dtiubhradh cath nó géill do Bhrian; agus do ghabh comairce ag na teachtaibh gan a léigean do Bhrian an Mhidhe d'ionnradh ná d'argain acht anmhain i d-Teamhraigh ar feadh na míosa soin, agus an tan do-ghéabhadh freagra ó Leith Cuinn go dtiubhradh féin cath nó braighde dhó. Tillid na teachta tar a n-ais go Brian agus nochtaid freagra Mhaoilsheachlainn orra. ‘Maseadh’ ar Brian, ‘do-bheirim an cairde sin dóibh.’

Acht cheana is í comhairle ar ar cinneadh lé Maoilseachlainn Giolla Comhghaill Ó Sléibhín .i. a ollamh féin do chur


p.250

ar ceann Aodha Uí Néill is Eochach mic Ardghail ríogh Uladh, is Cathail Uí Chonchubhair ríogh Connacht, 'ga iarraidh orra tigheacht gan fuireach do fhreastal chatha leis féin i n-aghaidh Bhriain is Dál gCais, agus muna dtigdís sin uile do chosnamh shaoirse Teamhrach da gcine féin atá 'n-a seilbh lé cian d'aimsir go dtiubhradh féin braighde do Bhrian fá bheith umhal dó, do bhrígh nach raibhe ionchomhlainn ris, ‘agus is fíor,’ ar Maoilseachlainn, ‘nach mó do náire dhamh-sa gan Teamhair do chosnamh ioná do chlannaibh Néill is do shluagh Leithe Cuinn ar cheana.’ Triallais an t-ollamh leis na scéalaibh sin go huaislibh Leithe Cuinn, agus nochtais a thuras is a thoisc dóibh. Gidheadh is é freagra thug Aodh Ó Néill air: ‘An tan do bhí Teamhair ag Cinéal Eoghain,’ ar sé, ‘do chosnadar féin í, agus an té ag a bhfuil sí anois seasuigheadh a saoirse;’ agus adubhairt fós nach cuirfeadh féin Dál gCais i bhfala ris ag cosnamh ríghe do neach oile. Táinig an t-ollamh tar a ais go Maoilseachlainn is nochtais freagra Aodha Uí Néill dó. Acht cheana téid Maoilseachlainn féin d'ionnsuighe Aodha, is gabhais ag a ghuidhe um theacht lais do chur chatha i n-aghaidh Dál gCais, agus adubhairt ris, ‘Cosain Teamhair duit féin,’ ar sé, ‘agus do-bhéar-sa braighde dhuit fá Theamhair do léigean chugat, óir is fearr liom ionás a beith ag Brian. Taire sin muna dtigidh tusa liom caithfead umhla do Bhrian ó nach fuilim ionchomhraic ris.’

Cuiris Aodh Ó Néill cruinniughadh is comthionól ar Chinéal nEoghain go haonláthair chuige, agus nochtais dóibh turas Mhaoilsheachlainn da n-ionnsuighe agus na tairgsiona tug dó féin tré dhul leis do chur chatha i n-aghaidh Bhriain is Dál gCais. Do fhreagairsiod Cinéal Eoghain dó agus is eadh adubhradar nach raibhe acht cealg i ngealladh Mhaoilsheachlainn dó, ‘óir is dearbh lais gurab sine is gurab fearr é féin ioná thusa, agus uime sin nach iarrfá flaitheas Éireann air


p.252

féin feadh a ré. Gidheadh,’ ar siad, ‘do badh maith lais sinne is tusa do dhul lais do fhreastal chatha dhó i n-aghaidh Dál gCais.’ Tairis sin do ráidh Aodh riú dul do chinneadh chomhairle eatorra féin fán gcúis sin, agus freagra maith do thabhairt ar Mhaoilseachlainn, ‘ionnus’ ar sé, ‘nach budh dortadh flaithis dúinn a thuras chugainn.’ Do chuadar iomorro Cinéal Eoghain i gcogar is i gcomhairle eatorra féin fán gcúis sin, agus is eadh do measadh leo dá dtéidís féin do chur chatha i n-aghaidh Dhál gCais, nar chosmhail a bheag díobh do thilleadh tar a n-ais ón gcathughadh soin. Ar an adhbhar soin adubhradar nar bhfuláir leo sochar d'fhagháil da gcloinn tar a n-éis. ‘Óir ní bhiadh ar súil-ne ré sochar ná ré somhaoin dar rochtain féin,’ ar siad, ‘dá ndeachmaois do chathughadh ré Dál gCais .i. an cine is cródha agus is calma i gcathláithribh, agus an cine fós nar theith ré Lochlonnaibh riamh; is deimhin nach teithfidís rómhainn-ne acht mar sin.’ Uime sin is í comhairle ar ar cinneadh leo leath na Midhe is fhearainn na Teamhrach d'fhagháil ó Mhaoilseachlainn dóibh féin is da sliocht 'n-a ndiaidh, tré theacht leis san gcomhdháil sin, agus nochtaid do Mhaoilseachlainn gurab í sin comhairle ar ar chinnsiod. Ar n-a chlos sin do Mhaoilseachlainn gabhais fearg mhór é, agus do imthigh uatha fá dhiomdaigh da thigh, agus cuiris cruinniughadh ar chloinn Cholmáin chuige, is innisis freagra Aodha Uí Néill is Chinéil Eoghain dóibh.

Acht cheana is í comhairle do rónsad uime sin, Maoilseachlainn do dhul ar a aghaidh go teach Bhriain, mar a raibhe a fhoslongphort i d-Teamhraigh ré mí roimhe sin, agus fir Mhidhe ag a bhiathadh ann. Triallais iomorro Maoilseachlainn go Teamhraigh agus dá céad is dá fichid marcach 'n-a fhochair, gur thuirling ar faithche na Teamhrach amhlaidh sin, agus téid do láthair gan chor gan chomairce go teach Bhriain ar


p.254

oineach Bhriain féin is Dál gCais, is do innis a scéala ó thús go deireadh do Bhrian, agus adubhairt dá mbeith féin ionbhuailte ré Brian go madh cath do-bhéaradh dó. Agus ó nach raibhe gur do thabhairt bhraighde is ghiall dó tháinig an tráth soin. Ar n-a chlos sin do Bhrian is eadh adubhairt, ‘Ó thángais im theach-sa gan cor gan comairce do-bheirim cairde bliadhna dhuit gan géill ná braighde d'iarraidh ort, agus rachad-sa féin d'fhios na druinge sin budh thuaidh .i. Aodh Ó Néill is Eochaidh mac Ardghail rí Uladh go bhfeasainn gá freagra do-bhéaraid orm; agus madh cath do-bhéaraid damh, ná cuir-se im aghaidh leo.’ Geallais Maoilseachlainn ná cuirfeadh, agus adubhairt nar bh'í a chomhairle féin do Bhrian dul budh thuaidh an tráth soin, acht gur bh'fhearr dó triall da thigh go ham oile, ‘óir is lór duit mise do ghiall duit don turas-so.’ Do cinneadh ar an gcomhairle sin leo, agus fá maith lé Dál gCais é, do bhrígh go rabhadar i ndeireadh a lóin do chaitheamh; agus ar mbeith ag tilleadh tar a ais do Bhrian do bhronn sé dá fhichid déag each do Mhaoilseachlainn, mar aon ré hiomad óir is airgid do dháil da mhuinntir.

I gcionn bhliadhna iar sin do cruinnigheadh is do comhthionóileadh mórshluagh Leithe Mogha uile idir Ghaedhealaibh is LochlonnaibhBrian mac Cinnéididh. Tángadar ann Lochlonnaigh Átha Cliath is Phuirt Lairge, Locha Garman is Ó nEachach Mumhan, Corca Luighdheach is Uíbh gCinnsealaigh; agus triallais Brian leis an mórshluagh soin go h-Áth Luain, go dtugadar uaisle Connacht braighde uatha fá bheith umhal mar airdrígh dhó.

Cuiris iomorro Brian teachta go Maoilseachlainn da iarraidh air braighde do chur chuige go h-Áth Luain is táinig Maoilseachlainn féin do thabhairt ghiall is bhraighde dhó. Is ann sin cheana do rónadh mórshluagh fhear Mumhan is Connacht


p.256

is Laighean is fear MidheBrian, agus téid leo go Dún Dealgan, gur gabhadh gialla is braighde Uladh uile leis. Agus is mar sin do ghabh Brian Bóraimhe ríoghacht Éireann lé calmacht is lé cródhacht a ghníomh goile is gaiscidh, ag ionnarbadh eachtrann is Danar as an gcrích, agus ní go cealgach amhail adeirid drong oile. Óir ní hé an mac i n-áit an athar fá gnáth ag gabháil fhlaitheasa Éireann, mar is follus as an stair anuas go ró so, acht an tí fá mó oirbheart is arrachtas gníomh, is dó do léigthí flaitheas Éireann. Agus do bhrígh gurab é Brian fá mó oirbheart 'n-a aimsir féin d'Éireannchaibh do thoghadar urmhór uaisle Éireann ré ceannas na críche do ghabháil é, agus an mhéid díobh nar aontuigh flaitheas Éireann da rochtainn, fá héigean dóibh giall da n-aimhdheoin dó, agus fá héigean do Mhaoilseachlainn flaitheas Éireann do thréigean is a léigean do Bhrian, amhail adubhramar.

XXV.

Do ghabh Brian Bóraimhe mac Cinnéididh mic Lorcáin mic Lachtna mic Cuirc mic Annluain mic Mathghamhna mic Toirrdhealbhaigh mic Cathail mic Aodha Caoimh mic Conaill mic Eochach Bailldeirg mic Carrthainn Fhinn mic Bloid mic Cais mic Conaill Eachluaith mic Luighdheach Meinn mic Aonghusa Tírigh mic Fir Chuirb mic Mogha Corb mic Cormaic Cais mic Oiliolla Óluim do shíol Éibhir ríoghacht Éireann dá bhliadhain déag. Béibhionn inghean Archadha mic Murchadha mic Maonaigh, rí iarthair Chonnacht, máthair Bhriain. Ag so mar tháinig Béibhionn. Cianóg inghean Chiocharáin do Chonnachtaibh rug mac is inghean do thaoiseach do Laighnibh dar bh'ainm Criachán


p.258

tré ghuidhe Chairill abbadh is seacht gcéad manach mar aon ris, ag comhghuidhe Dé d'iarraidh sleachta don lánamhain sin do bhí seasc i bhfad da n-aimsir, gur éist Dia guidhe Chairill is a chomhthionóil, go rug Cianóg mac is inghean do Chriachán. Maoilmitheadh ainm an mhic is Osnadh ainm na hinghine; agus do pósadh an inghean lé h-Archaidh mac Murchadha mic Maonaigh rí iarthair Chonnacht, agus rug sí Béibhionn dó .i. máthair Bhriain Bhóraimhe mic Cinnéididh.

Is i bhflaitheas Bhriain do rinneadh na gníomha-so síos .i. Sitric mac Amhlaoibh do dhul do dhéanamh creach i n-Ulltaibh i luingeas mór, gur hairgeadh leis Cill Chleite is Inis Cumhscraigh, go dtug iomad braighde is maoine asta. Da éis sin fuair Naomhán mac Donnchadha mic Maoilchiaráin prímhcheard Éireann bás agus Raghnall mac Gothfradha mic Arailt rí na nInseadh do Lochlonnaibh. Is fán am-so do chuaidh Brian Bóraimhe mac Cinnéididh rí Éireann go sluagh líonmhar mar aon ris go Cinéal Eoghain i n-Ulltaibh, agus as sin don Mhidhe, go rabhadar oidhche i d-Tailltin, as sin go h-Ard Macha, go rabhadar seachtmhain ann, gur fhágaibh Brian fiche uinge d'ór ar altóir Ard Macha.

Triallaid as sin i n-Dál nAruidhe go bhfuair Brian urruidhe ré comhall síodha ó Chúigeadh Uladh uile. Go grod da éis sin do chuaidh Brian mórshluagh oile i g-Cinéal nEoghain is i d-Tír Chonaill go dtug iomad braighde uatha i ngeall ré comhall síodha.

Is fán am-so fuair Maolruanuidh mac Ardghail rí Uladh bás, agus Clothna mac Aonghusa prímhfhile Éireann is Cathal mac Conchubhair do bhí 'n-a rígh Connacht fiche bliadhan go bhfuair bás i n-Iorras Domhnann. Da éis sin do chuaidh Murchadh mac Briain go bhfearaibh Mumhan is


p.260

Laighean is Uíbh Néill an deisceirt agus Flaithbheartach mac Muireadhaigh go n-ógaibh an Fhochla mar aon ris d'argain is do chreachadh Chinéil Luighdheach go dtugsad trí chéad i mbraighdeanas as.

Sluaghadh lé Brian mac Cinnéididh rí Éireann go Magh Corainn go dtug leis Maolruanuidh Ó Maoildoraidh rí Chinéil gConaill i mbraighdeanas go Ceann Choradh. Do creachadh is do loisceadh Cúigeadh Laighean go Gleann dá Loch, agus as sin go Cill Mhaighnionn, lé Murchadh mac Briain. Is fán am-so do chuadar Lochlonnaigh cabhlach mór don Mhumhain gur hairgeadh is gur loisceadh Corcach leo; agus do dhíoghail Dia sin orra, óir do marbhadh Amhlaoibh mac Sitreaca, rí na Lochlonnach, is Mathghamhain mac Dubhghaill mic AmhlaoibhCathal mac Domhnaill mic Duibh dá Bhuireann i bhfeall go grod 'n-a dhiaidh sin. Da éis sin do chuadar Lochlonnaigh is Laighin i Midhe, gur hairgeadh Tearmonn Feichín leo, agus go rugsad iomad do bhraighdibh as, go ndearna Dia díoghaltas orra go grod da éis sin, mar is follus romhainn as an ruaig tug Murchadh mac BriainLaighnibh mar ar loiteadh Laighin is Lochlonnaigh leis, amhail adubhramar.

Dála Bhriain mic Cinnéididh, ar mbeith 'n-a rígh Éireann dó, is iar dtraothadh Lochlonnach leis, is lánmhór na commaoine do chuir ar Éirinn, amhail léaghthar i leabhraibh an tseanchusa. Ag so síos go cumair cuid do na commaoinibh céadna:

Ar dtús do hathnuaidheadh is do tógbhadh eagailse leis, agus tug a chill féin da gach cléireach do réir a chéime is a cheirt uirre. Do thógaibh is do orduigh scola coitcheanna ré múnadh léighinn is na n-ealadhan ar cheana; agus fós tug luach leabhar is costas da gach aon, ag nach raibhe costas, do thogradh leanmhain ar léigheann. Tug fós saoirse dá


p.262

dtighearnaibh is da bhflathaibh fearainn; is gach éadáil ráinig ó Lochlonnaibh é, do bhronn do Ghaedhealaibh í; agus gach daoirse da raibhe ar Ghaedhealaibh ag Lochlonnaibh, do thógaibh Brian díobh uile í; agus gach fearann dar bhean Brian amach do Lochlonnaibh lé neart a láimhe, ní d'aon da chine féin tug é, acht tug gach críoch da gach cine dar dhual í i n-Éirinn.

Is é Brian fós tug sloinnte fá seach ar fhearaibh Éireann as a n-aitheantar gach síltreabh fá seach dhíobh. Is lé Brian mar an gcéadna do tógbhadh teampull Chille Dálua is teampull Inse Cealltrach agus do hathnuaidheadh cloictheach Thuama Gréine. Do tógbhadh iomorro lé Brian iomad droichead is tóchar is slighthe móra, is do cumhduigheadh is do cóirigheadh dúinte is daingne is inseadha is oiléin leis. Do cumhduigheadh leis fós Caiseal na Ríogh, is Ceann Abhrad, Inis Locha Cé is Inis Locha Gair, Dún Eochair Mháighe, Dún Iasc, is Dún Trí Liag, Dún gCrot is Dún Cliach, Inse an Ghaill Duibh, is Inis Locha Saighlionn, Ros na Ríogh, Ceann Choradh an Bhóraimhe, is ríoghphuirt Mumhan ar cheana. Is i bhflaitheas Brian iomorro táinig aoinbhean 'n-a haonar ó Thuinn Tuaidhe go Tuinn Cliodhna theas, agus fail nó fáinne óir ar slait ré a hais aice; agus ní bhfuair a slad ná a sárughadh tré ghéire smachta Briain ar Éirinn; gonadh uime sin do rinne an file an rann-so:

    1. Ó Toruidh go Cliodhna chais,
      Is fail óir aice ré a hais,
      I bhflaith Bhriain thaoibhghil nar thim,
      Do thimchil aoinbhean Éirinn.
Do bhí Éire amhlaidh sin go saidhbhir sona síothchánta ar feadh an dá bhliadhan déag do bhí Brian 'n-a rígh uirre; gonadh dó ro chan an file an rann-so:
    1. Fiuchadh fairrge, tuile tric,
      Brian Breagh ós Banba bhláithbhric,
      Gan chiamhair gan bhéd gan bhrath,
      Da bhliadhain déag a dheagh-rath.


p.264

Is urusa a aithne ar an dteist-se do-bheirid na seanchaidhe ar Bhrian nar dhlightheach anfhlaith do ghairm dhe, óir ní do réir a thoile nó a neirt do rinne follamhnughadh na críche ré linn bheith i bhflaitheas dó, acht do réir reachta is dlighidh na críche. Óir is é is anfhlaith ann an tí do-ní follamhnughadh nó riaghlughadh do réir neirt is ní do réir cheirt; agus ó nach mar sin do rinne Brian, acht do réir cheirt is reachta, ní hiontugtha anfhlaith air.

Nó ma's tré theacht fá bhrághaid Maoilsheachlainn i bhflaitheas na críche ar thogha urmhóir uaisle Éireann do gairfidhe anfhlaith dhe, féachadh an léaghthóir cia córa anfhlaith do ghairm dhe ionáid anfhlaithe do ghairm d'urmhór a dtáinig do ríoghaibh Éireann do chlannaibh Míleadh. Óir ní tháinig an seachtmhadh fear díobh nach é marbhadh an ríogh roimhe do dhéanadh; agus ó nach gairmthear anfhlaithe dhíobh, do bhrígh go dtángadar don fhuil ríoghdha, tré mharbhadh na ríogh táinig rompa, mar an gcéadna, ar mbeith do Bhrian don fhuil ríoghdha, ní hiontugtha anfhlaith air tré theacht fá bhrághaid Mhaoilsheachlainn, is nachar mharbh é, agus é ar a chumas, amhail do-nídís cách ris na ríoghaibh do bhíodh rompa i bhflaitheas Éireann, amhail adubhramar.

Ag so síos an chíoscháin is an ceart do bhíodh ag Brian Bhóraimhe ar chúigeadhaibh Éireann leath amuigh don Mumhain ré cothughadh thighe Chinn Choradh, amhail chuirthear síos lé Mac Liag ardollamh Éireann san duain darab tosach: Bóraimhe baile na ríogh. Ar dtús do-gheibheadh ó Chúigeadh Chonnacht ocht gcéad bó is ocht gcéad torc. Do-gheibheadh ó Thír Chonaill cúig céad brat is cúig céad bó; do-gheibheadh ó Thír Eoghain trí fichid bó is trí fichid muc is trí fichid tinne iarainn; do-gheibheadh ó chlannaibh Rudhruighe Uladh trí chaoga bó is trí chaogat torc; do-gheibheadh ocht gcéad bó


p.266

a h-Oirghiallaibh; trí chéad torc, trí chéad mart is trí chéad tinne iarainn ó Chúigeadh Laighean; trí fichid bó, trí fichid muc is trí fichid tinne iarainn ó Osruighibh; do-gheibheadh ó Lochlonnaibh Átha Cliath trí chaoga dabhach fhíona; is do-gheibheadh ó Lochlonnaibh Luimnigh tonna d'fhíon dearg gach aon lá san mbliadhain. Agus an tan do shuidheadh Brian n-a shuidhe ríogh is é rí Mumhan do shuidheadh ar a dheasláimh, amhail fá gnáth ris gach rígh d'fhuil Éireamhóin ríogha Uladh do chur ar a ndeasláimh. Ní lámhadh neach d'fhearaibh Éireann arm d'iomchar i dteach Briain acht Dál gCais amháin, amhail adeir an duain réamhráidhte san rann-so:
    1. Gan aoinfhear d'fhearaibh Éireann,
      Acht Dál gCais na gcaithréimeann,
      Do lámhachtain a n-airm ann
      I n-éintigh ré rígh Éireann.
Is iontuigthe ar mhéid an fheolmhaigh is an fhíona do bhí d'áirithe ré cothughadh theaghlaigh thighe Chinn Choradh, leath amuigh do Chormac mac Airt is do Chonaire Mór mac Eideirsceoil, nach raibhe do ríoghaibh Éireann aoinrí do ba mó muirear is muinntear is ba flaitheamhla do thigheasach ioná Brian.

Ar mbeith do Bhrian Bhóraimhe gan imreasan gan easaonta 'n-a chomhnuidhe i g-Ceann Choradh athchuinghis ar rígh Laighean .i. Maolmórdha mac Murchadha trí seolchrainn d'fhiodhbhadh áluinn a Fiodh Gaibhle do chur chuige. Do beanadh na trí seolchrainn lé rígh Laighean is triallais féin leo go Ceann Choradh, mar a raibhe Brian an tráth soin; is tug fá deara ar Uíbh Fáilghe seolchrann díobh d'iomchar agus seolchrann oile ar Uíbh Faoláin agus an treas seolchrann ar Uíbh Muireadhaigh, go dtarla iomarbháidh chainnte eatorra ag dul i n-aghaidh Shléibhe an Bhogaigh; agus leis sin téid rí Laighean féin fá sheolchrann O bhFaoláin agus ionar sróill


p.268

tug Brian dó roimhe sin uime, agus corrthair óir 'n-a thimcheall, agus cnaipe airgid ann. Agus lé méid an fheadhma do chuireadh rí Laighean air féin fán seolchrann, do bhris an cnaipe do bhí 'n-a bhrat; agus ar rochtain dóibh go Ceann Choradh, cuiris rí Laighean a ionar dhe is tug da shiair, do Ghormfhlaith inghin Mhurchadha, .i. bainchéile Bhriain, an t-ionar do chur chnaipe ann. Do ghlac an ríoghan an t-ionar is tug urchor de san teinidh do bhí 'n-a fiadhnaise, is do ghabh ag iomcháineadh ar a dearbhráthair tré bheith fá mhoghsaine ná fá dhaoirse do neach san domhan, ‘an ní’ ar sí, ‘nar fhaomh th'athair ná do sheanathair’; is do ráidh go sirfeadh mac Briain ar a mhac an ní céadna. Acht cheana fá cuimhin lé Maolmórdha comhrádh na ríoghna; agus tarla do Mhurchadh mac Briain is do Chonaing mac Duinn Cuan bheith ag imirt fithchle ar n-a mhárach, nó do réir dhruinge oile is é comhorba Caoimhghin Ghlinne dá Loch do bhí ag imirt ré Murchadh. Gabhais Maolmórdha .i. rí Laighean ag teagasc ar Mhurchadh is do theagaisc beart dia rugadh cluiche air. ‘Is tú thug comhairle do Lochlonnaibh dar briseadh dhíobh i gCath Ghlinne Máma’, ar Murchadh. ‘Ma thugas comhairle dhóibh dar briseadh dhíobh ann sin,’ ar Maolmórdha, ‘do-bhéarad comhairle oile dhóibh ré mbrisfid siad díot-sa arís.’ ‘A shlán soin fúthaibh,’ ar Murchadh.

Fá feargach Maolmórdha dhe sin, agus téid da thigh leaptha, go nach fríoth uaidh dul san teach n-ola an oidhche sin, is do imthigh i mocha na maidne ar n-a mhárach gan cheileabhradh do Bhrian.

Ar n-a chlos iomorro do Bhrian gur fhágaibh rí Laighean an longphort gan cheileabhradh dó féin, cuiris giolla grádha da mhuinntir da fhastódh go dtugadh féin tuarastal is tabhartas dó. Is ann rug an giolla air i gcionn chláir Chille Dálua don leith thoir don t-Sionainn agus é ag


p.270

dul ar a each; is nochtais an giolla a theachtaireacht ó Bhrian dó. Iompuidhis Maolmórdha .i. rí Laighean ar an ngiolla is buailis trí bhuille don tslait iobhair do bhí 'n-a láimh air, gur bhris cnámha a chloiginn, gurab ar iomchar rugadh go teach Briain é. Cogarán ainm an ghiolla, agus is uaidh atáid Uí Chogaráin san Mumhain.

Do sanntuigheadh lé fuirinn do theaghlach Chinn ChoradhLaighean do leanmhain, is gan a léigean go Laighnibh go madh riarach do Bhrian é. Acht cheana do ráidh Brian nach lámhthaoi feall do dhéanamh 'n-a thigh féin air. ‘Gidheadh’ ar sé, ‘is do cholbha a thighe féin iarrfaidhear cóir air.’

Triallais Maolmórdha rí Laighean da dhúthaigh féin is cuiris cruinniughadh is coimhthionól ar mhaithibh Laighean chuige, agus innisis dóibh míochádhas is aithis bhréithre d'fhagháil dó féin is da chúigeadh uile i g-Ceann Coradh. Uime sin is í comhairle ar ar cinneadh aca iompódh ar Brian iad féin is neart Lochlonnach gur commóradh Cath Chluana Tarbh eatorra; agus do bhrígh nar fhágaibh Brian líon catha do chur do Lochlonnaibh i n-Éirinn, acht an dream da dtug fulong bheith ar seilbh ceannaidheachta i n-Áth Cliath, i Loch Garman, i b-Port Lairge, i g-Corcaigh is i Luimneach, ré trácht ceannaidheachta do tharraing ó thíribh oile i n-Éirinn, is í comhairle ar ar cinneadh lé rígh Laighean is lé Lochlonnaibh fios do chur go rígh Lochlonn d'iarraidh neirt sluagh air ré freastal catha do Bhrian ar Magh nEalta i g-Cluain Tarbh. Agus ar rochtain scéal go rígh Lochlonn cuiris a dhias mac Carolus Cnutus agus Andreas mar aon ré dhá mhíle dhéag do shluagh Lochlonnach do chongnamh ré rígh Laighean, do chur Chatha Chluana Tarbh, agus ar rochtain i dtír i n-Áth Cliath dhóibh, do chuir rí Laighean


p.272

scéala go Brian d'fhógra catha do chur ris i g-Cluain Tarbh.

Dála Bhriain mic Cinnéididh ríogh Éireann, do choimhthionóileadh neart Mumhan is Chonnacht leis, agus triallais go h-Áth Cliath ré cur Chatha Chluana Tarbh, amhail adubhramar. Tángadar ann iomorro mar aon ris sliocht Fhiachach Muilleathain go n-a ngabhlaibh geinealaigh, tromshluagh tairpeach toicheastlach. Tángadar ann fós clann Chais mic Conaill Eachluaith .i. Uí Bhloid is Uí Chaisín, is clann Aonghusa Chinn nAthrach, is Cinéal mBaoith is Cinéal gCuallachtaigh, Cinéal Failbhe, is clann Eachach um Cheallach mac Duibhghinn, is clann Choiléin um Mheanman mic Eisíodha mic Síodha mic Maoilchluiche, is Cinéal Fearmhaic um Mhaolmeadha mac Baodáin. Tángadar ann fós mic Cinnéididh mic Lorcáin, Annluan, Lachtna, Coscrach, Lorcán, Seanchán, Ógán, Maolruanuidh, is Aingidh, Murchadh mac Briain is a mhac Toirrdhealbhach is cúigear dearbhráthar Murchadha .i. Tadhg, Donnchadh, Domhnall, Conchubhar is Flann. Tángadar ann mar an gcéadna clann Duinn Cuan mic Cinnéididh .i. Longargán Céileachair Cinnéide Fianghalach Innreachtach Eochaidh mac Innreachtaigh is Duibhgheann mac Eochach is Beollán, is ar lean díobh-so da n-aos gráidh is da lucht leanamhna. Táinig ann fós sluagh mór d'fhearaibh Connacht um Thadhg mac Murchadha Uí Ceallaigh rí Ua Maine agus um Mhaolruanuidh na Paidre Ó Eidhin rí Eidhne, mar aon ré mórán d'uaislibh Connacht tré bháidh bhráithreachais ré Brian, ar mbeith do Bhéibhionn fá máthair dhó 'n-a mnaoi Chonnachtaigh. Tig mar an gcéadna Maoilseachlainn mac Domhnaill go neart na Midhe uime i ndáil Bhriain do chongnamh lais.

Agus ar rochtain ar aonláthair go Maigh nEalta dhóibh cuirid inneall is ordughadh catha orra féin leath ar leath;


p.274

Laighean is Lochlonnaigh do leith, agus dá mhac ríogh Lochlonn, mar atá Carolus Cnutus is Andreas 'n-a dtaoiseachaibh orra; Brian go maithibh Muimhneach, Chonnacht is Mhidhe don leith oile, agus Murchadh mac Briain 'n-a thaoiseach orra, acht amháin nar bh'áil lé Maoilseachlainn congnamh leo.

Fearthair an cath go cródha eatorra, is bristear do Lochlonnaibh is do Laighnibh, gur thuiteadar dá mhac ríogh Lochlonn is uaisle an chabhlaigh táinig leo ann, mar aon ré sé mhíle is seacht gcéad do Lochlonnaibh. Do thuit ann fós lucht Átha Cliath is drong oile do Lochlonnaibh an chabhlaigh tuairim cheithre mhíle ann. Do thuit mar an gcéadna rí Laighean is urmhór uaisle Laighean is trí mhíle is céad do Laighnibh mar aon riú.

Do thuit cheana don leith oile Murchadh mac Briain ríoghdhamhna Éireann is urmhór uaisle Muimhneach is Chonnacht 'n-a thimcheall mar aon ré cheithre míle fear. Agus drong do Lochlonnaibh da raibhe ag teitheadh ón árbhach fán dtír, tarla puball Bhriain dóibh agus tug drong díobh aithne gurab é Brian do bhí ann, agus triallais Bruadar a dtaoiseach do bhí ar an mbuidhin sin i ndáil Bhriain is marbhthar leo é; agus marbhthar eisean is a mhuinntear lé muinntir Bhriain. Ag so fós drong oile do mhuinntir Bhriain do marbhadh san chath soin, mar atá Toirrdhealbhach mic Murchadha mic Briain is Conaing mac Duinn Cuan mic Cinnéididh is Mothla mac Domhnaill mic Faoláin rí na n-Déise Mumhan, Eochaidh mac Dúnadhaigh flaith chloinne Scannláin is Niall Ua Cuinn is Cú Doiligh mac Cinnéididh, trí caomhthaigh Bhriain, is Tadhg mac Murchadha Uí Cheallaigh rí Ua Maine, is Maolruanuidh na Paidre Ó hEidhin rí Eidhne, is Géibheannach mac Dubhagáin rí bh-Fear Muighe, is Mac Beathaidh mic Muireadhaigh Chlaoin rí Ciarraidhe Luachra,


p.276

Domhnaill mac Diarmada rí Corca Bhaiscinn, Scannlán mac Cathail rí Eoghanachta Locha Léin, is Domhnaill mac Éimhin mic Cainnigh is Mórmhaor Marr .i. Muireadhach Mór na h-Alban is iomad d'uaislibh oile nach áirmhighthear annso. Aois an Tighearna an tan tugadh an cath-so Chluana Tarbh 1034 bliadhna, an aoine ria gCáisc. Ag so dearbhadh an tseanchaidh ar an áireamh bliadhan do bhí ó ghein Chríost go bás Bhriain:
    1. Cheithre bliadhna tríochad,
      Ar mhíle gan mheabhail,
      Ó do fhás liaigh dar gcabhair
      Go bás Bhriain i m-Breaghaibh.
Agus ocht mbliadhna is cheithre fichid fá haois do Bhrian an tan soin, amhail adeir an file san rann-so:
    1. Saoghal Bhrain go mbuadhaibh,
      Gus an ngliadh go ngáiribh,
      Cheithre fichid bliadhan
      'Sa hocht iar n-a n-áireamh.
Do bhí fós Murchadh mac Briain trí bliadhna ar thrí fhichid an tan do thuit san chath-so.


p.278

XXVI.

Ar dtabhairt iomorro Chatha Chluana Tarbh agus ar marbhadh Bhriain is Mhurchadha is iomad do Ghaedhealaibh mar aon riú, agus iar mbriseadh do Lochlonnaibh is do Laighnibh is ar marbhadh a n-urmhóir san chath soin, is ar dtriall do Dhál gCais is do shliocht Fhiachach Muilleathain, an mhéid do mhair tar éis an chatha soin, tar a n-ais go Mullach Maistean, is ann sin do rónsad sliocht Fhíachach sluagh ar leith dhíobh féin, is do scarsad ré Dál gCais, is do cinneadh comhairle aca, ó fríoth Dál gCais i n-uathadh sluagh is sochuidhe, teachta do chur go Donnchadh mac Briain, agus géill d'iarraidh air, agus a nochtadh dhó go rabhadar géill uatha-san ag a athair is ag bráthair a athar, agus adubhradar gurab dóibh féin budh chóir ríghe Mumhan gach ré bhfeacht. ‘Ní da bhar ndeoin do bhí sibh ag athair ná ag bráthair damh-sa,’ ar Donnchadh, ‘acht iad féin do bhean umhla da bhar n-aimhdheoin díbh is d'fhearaibh Éireann maille ribh.’ Agus adubhairt Donnchadh nach tiubhradh géill ná urruidhe dhóibh-sean ná do neach oile, agus do ráidh dá mbeith coimhlíonadh catha dóibh-sean aige, nach léigfeadh uaidh iad gan géill ré bheith umhal dó féin amhail do bhádar da athair.

Ar gclos an sceoil sin do shluagh Deasmhumhan do éirgheadar go hathlámh obann is do ghabhsad a n-arma is tángadar do thabhairt chatha do Dhál gCais. Do ráidh Donnchadh mac Briain an tan soin ré a mhuinntir a n-othair do chur isteach i Ráith Maistean agus trian an tsluaigh da gcoimhéad, ‘agus freagradh,’ ar sé, ‘an dá dtrian oile cath don lucht úd.’ Gidheadh ní rabhadar Dál gCais acht aoin mhíle amháin d'fhuigheall áir an tan soin; agus do bhádar Deasmhumhain trí mhíle do shluagh. Ód chualadar


p.280

na hothair an comhrádh soin Donnchadha, do éirgheadar go héascaidh is do chuirsiod caonnach 'n-a gcneadhaibh is 'n-a gcréachtaibh, is do ghabhsad a n-arma 'n-a lámhaibh is do b'í a gcomhairle an cath do thabairt. Ód chonncadar sliocht Fhiachach Muilleathain an meisneach soin do ghabh Dál gCais idir shlán is easlán, do sochtadh leo fán gcath do thabairt, agus triallaid rompa da dtighthibh gan géill d'fhagháil ó Dhál gCais.

Iomthúsa Dhál gCais triallaid rompa as sin go h-Áth Í ar brú Bearbha, is cromaid ar uisce d'ól ann. Do bhí Donnchadh mac Giolla Phádraig rí Osruighe ar a gcionn ann sin go líon a shluagh is a thionóil .i. Laighin is Osruighe ar Maigh Chloinne Ceallaigh is coimhéad uaidh ar Dhál gCais gá slighe a ngéabhdaois ar mhéad a fhala riú. Óir is é Brian do cheangail is do chuibhrigh athair Dhonnchaidh, agus do bhí bliadhain i gcuibhreach aige, agus do creachadh is do fásuigheadh Osruighe uile is do marbhadh iomad da ndaoinibh leis. Uime sin do chuimhnigh Mac Giolla Phádraig an fhala do Dhál gCais, is do chuir teachta uaidh go h-Áth Í da n-ionnsaighe 'ga iarraidh orra braighde do chur chuige tré n-a léigean as an áit sin tairis. Gidheadh fá hé freagra Dhonnchadha mic Briain ar na teachtaibh nach tiubhradh braighde dhóibh. ‘Maseadh,’ ar na teachta, ‘caithfidhe cath do fhreagra do Mhac Giolla Phádraig.’ ‘Do-ghéabhaidh sé cath,’ ar Donnchadh, ‘agus is truagh nach é an bás fuair ar n-athair fuaramar-ne sul ráinig do léan orainn iad-san d'iarraidh giall orainn.’ Adubhradar na teachta ris gan fearg do bheith air, agus nach raibhe líon catha do thabairt do Mhac Giolla Phádraig. ‘Acht dá madh gnáth aithbhear a dteachtaireachta do thabairt ar theachtaibh ar bith,’ ar Donnchadh, ‘do beanfaidhe bhar dteanga as bhar gceannaibh agam-sa; óir gion go mbeinn-se acht aoin ghiolla amháin do shochraide ní thiubhrainn obadh comhraic do Mhac Giolla Phádraig is d'Osruighibh.’


p.282

Is ann sin do chuir Donnchadh mac Briain trian an tsluaigh do choimhéad a n-othar agus an dá dtrian oile do fhreastal an chatha. Ód chualadar na hothair sin do éirgheadar go hobann, gur briseadh ar a gcneadhaibh is ar a gcréachtaibh, gur líonsad do chaonnach iad, is do ghabhsad a sleagha is a gcloidhmhe, is tángadar i measc cháich amhlaidh sin, agus adubhradar ré mac Briain daoine do chur fá choill is cuailleadha coimhneartamhra do thabairt leo agus a sáthadh san talmhain, ‘agus ceangailtear sinn ré a n-ais,’ ar siad, ‘agus tugthar ar n-airm i n-ar lámhaibh is cuirthear ar mic is ar mbráithre mar aon rinn .i. dís d'fhearaibh slána timcheall an fhir ghonta againn, ionnus gurab díochraide ar bhfeidhm lé chéile sin. Óir ní léigfe an náire don fhior shlán gluasacht nó go ngluaise an fear gonta ceangailte againn.’ Do rónadh amhlaidh leo, agus ba machtnadh meanman is ba hiongantas adhbhalmhór an t-ordughadh soin do chuireadar Dál gCais orra féin.

Ód chonncadar Laighin is Osruighe an meisneach móradhbhal soin ag éirghe i n-Dál gCais do ghabh gráin is eagla iad rompa agus is eadh adubhradar, ‘Ní triall teithidh, ní scaoileadh ná scannradh fhobruid Dál gCais do dhéanamh’ ar siad, ‘acht cath dlúith daingean do dhéanamh dóibh féin. Ar an adhbhar soin ní thiubhraim-ne cath dhóibh, óir is coimhdheas ré bás nó ré beatha d'fhulang iad.’ Adubhairt Mac Giolla Phádraig: ‘Is tláith dhaoibh-se sin do rádh, óir atáthaoi líon a n-ithte súd dá madh biadh ollamh iad.’ ‘Is fíor sin,’ ar iad-san, ‘agus giodh fíor ní muirbhfidhear aonduine dhíobh súd gan cúigear nó seisear do thuitim leis, is gá feirrde dúinne ar gcomhmharbhadh riú.’ ‘Ó nach áil libh cath do thabairt dóibh,’ ar Mac Giolla Phádraig, ‘déinidh tóraidheacht orra.’ Agus fá measa lé Dál gCais sin ioná cath do thabairt dóibh. Triallaid iomorro Dál gCais


p.284

dá ndúthaigh féin iar sin go heasbadhach éagcruaidh, agus ní ráinig don bhaile i n-aoinfheacht ré mac Briain díobh acht ocht gcéad go leith, óir do chaillsiod céad go leith san iomruagadh soin ag Osruighibh ar locadh catha orra.

Ag so iomorro an tuarasgbháil do-bheir Maoilseachlainn mac Domhnaill rí Midhe ar Chath Chluana Tarbh i gcionn mhíosa d'éis an chatha do chur; óir do ghabhadar clann Cholmáin ag fiafruighe scéil an chatha soin de. Is ann sin adubhairt Maoilseachlainn nach facaidh féin riamh a shamhailt do chath ná baramhail dó. ‘Óir dá mbeith,’ ar sé, ‘aingeal Dé do nimh ag tabhairt a thuarasgbhála dhuit ba díchreidmheach uaidh é. Do bhádhusa cheana is mo shluagh da bhféachain agus gan d'agaidh eadrainn acht gort branair is cloidh. Gidheadh an tan tugadar na catha soin a n-ochta is a n-urbhruinne ar a chéile, do ghabhadar ag sústadh is ag slatbhualadh ar oile, is ba samhalta lé troimealtain fhaoilean ngeal ós cionn trágha, ag teacht tuile i dtír, ceatha cailcidhe na sciath ós a gceannaibh; agus dá madh mian linne dul do chongnamh do cheachtar don dá thaobh, ní raibh ré ar cumas dúinn, óir do ceangladh is do cuibhreadh ar sleagha is ar n-arma ór ar gceannaibh do na dlaoithibh dioghainne dianscaoilte do sheoladh an ghaoth chugainn d'fholtaibh is d'ulchadhaibh na laoch ar n-a leadairt is ar n-a láinteascadh d'fhaobhraibh lann is lútharm da gach leith, ionnus gur bha lánmhór ar bhfeidhm ag réidheachadh is ag taithmhioch ar gcrannghaile ó chéile. Óir ba dóigh linn nar mhó d'ulc don lucht do bhí san chath ioná dúinne fulang a bhfaicseana gan dul ar féanscor is ar foluamhain.’

Féach, a léaghthóir, bíodh gurab ar sluagh Briain do bhí Maoilseachlainn is fir Mhidhe ag teacht go láthair an chatha, maseadh dó bhí do cheilg idir sé féin is Lochlonnaigh nach táinig san ordughadh i measc shluagh Briain, acht is eadh do


p.286

rinne é féin is a shluagh d'anmhain do leathtaoibh an chatha, amhail ro orduigheadar Lochlonnaigh dó.

Ní rabhadar Cinéal Eoghainsíol gConaill san chath, gidheadh ní hiad nar thairg teacht ann acht Brian adubhairt. Tré mhéid meanman gurb 'n-a n-éagmais do rinne féin gach áitheas da ndearnaidh riamh, ‘agus is eadh do-dhéan anois,’ ar sé.

Do ghabh Maoilseachlainn aris d'éis Bhriain ríoghacht Éireann naoi mbliadhna. Is 'n-a fhlaitheas do rinneadh na gníomha-so síos. Téid Maoilseachlainn rí Éireann, sluagh líonmhar, is Ó Néill is Ó Maoldoraidh mar aon ris, go h-Áth Cliath, gur hairgeadh is gur loisceadh an baile leo ar an iarmhar do Lochlonnaibh do mhair an tráth soin gan tuitim i gCath Chluana TarbhBrian. Triallaid as sin i n-Uíbh Cinnsealaigh gur creachadh is gur loisceadh an tír uile leo, is gur marbhadh iomad do dhaoinibh ann. Dá éis sin do chuaidh Maoilseachlainn i n-Ulltaibh go dtug iomad do bhraighdibh as. Is fán am-so do marbhadh Donnagán rí Laighean is Tadhg Ó Riain rí Ó nDróna is iomad do dhaoinibh oile lé Donnchadh Mac Giolla Phádraig ar lár Leithghlinne, agus fuair Mac Liag ardollamh Éireann bás. Sluaghadh lé Maoilseachlainn rí Éireann i n-Osruighibh gur marbhadh Dúnghal Mac Giolla Phádraig mac Donnchaidh, is iomad do dhaoinibh oile mar aon ris ann.

Is é an Maoilseachlainn-se ar a bhfuilmíd ag trácht do rinne fundation ar mhainistir Mhuire i m-Baile Átha Cliath, aois an Tighearna an tan soin 1039. Agus do ba duine cráibhtheach an Maoilseachlainn-se san aimsir dhéidheanaigh; óir an tan do turnadh neart Lochlonnach i gCath Cluana Tarbh ionnus nach bíodh aca acht bardacht i mbailtibh cuain agus iad ar uairibh ag tabhairt ruag fán gcrích amach ag déanamh creach is ruathar, do bhrígh nach rabhadar líon catha do fhreastal do Ghaedhealaibh, do thionnscain Maoilseachlainn scola d'athnuadhadh is cealla do chumhdach


p.288

is do chórughadh ar aithris Bhriain. Léaghthar fós go dtugadh cothughadh do thrí chéad mic léighinn ar a chostas féin.

Is i bhflaitheas an Mhaoilsheachlainn-se do dalladh Brian mac Maoilmhórdha mic Murchadha, do bhí 'n-a rígh Laighean dá bhliadhain, lé Sitric mac Amhlaoibh i n-Áth Cliath tré mheabhail. Do hairgeadh is do creachadh Ceanannus leis an Sitric gcéadna gur mharbhsad iomad do dhaoinibh ann is go dtugsad iomad do bhraighdibh as. Is fán am-so tugadh maidhm mór lé Ughaire mac Dúnlaing mic Tuathail mic Ughaire mic Oiliolla mic Dúnlaing, do bhí 'n-a rígh Laighean trí bliadhna, ar Shitric mac Amhlaoibh is ar Lochlonnaibh Átha Cliath, go dtugadh deargár Lochlonnach ann; agus Donn Sléibhe mac Maoilmhórdha mic Muireigéin do loisc teach Ughaire, gur loisceadh Ughaire ann ag Dubhloch Leasa Cuile. Da éis sin do marbhadh Sitric mac Íomhair, taoiseach Lochlonnach Phuirt Lairge lé rígh Osruighe, agus fuair Maoilseachlainn rí Éireann bás i g-Cró Inis Locha hAinninn.

Bíodh go n-áirmhid na seanchaidhe airdríogha do bheith ar Éirinn i ndiaidh Mhaoilsheachlainn, ní mheasaim go dtáinig rí gan fhreasabhra uirre go Gabháltas Gall, acht cia do ghabhadar drong dhíobh ceannas feadhna Éireann ré a n-ais. Ag so dearbhadh an tseanchaidh ar sin san rann-so:

    1. Tar éis Mhaoilsheachlainn shona,
      Mic Domhnaill mic Donnchodha,
      Do scar caoimhrí ris gach cloinn
      'S nochar ghabh aoinrí Éirinn.


p.290

XXVII.

Do ghabh Donnchadh mac Briain Bhóraimhe ríoghacht Leithe Mogha is urmhóir Éireann uile caogad bliadhan do réir Fhínghin Mic Carrthaigh, san leabhrán ro scríobh do Stair na h-Éireann, is dhruinge oile ré seanchus; agus is mó mheasaim an chéadfaidh-se do bheith fírinneach ioná céadfaidh na druinge adeir nach raibhe Donnchadh i bhflaitheas acht dá bhliadhain déag. Óir tig céadfaidh Fhinghin leis an áireamh bliadhan atá ó bhás Bhriain go Gabháltas Gall; agus ní thig an chéadfaidh dhéidheanach. Uime sin measaim gurab í céadfaidh Fhinghin atá fírinneach, adeir gurab caogat bliadhan fad flaitheasa Dhonnchaidh. Is i bhflaitheas Dhonnchaidh táinig Harolt Conan prionnsa na Breatan ar teitheadh i n-Éirinn, mar a bhfuair cumhdach an tan fá haois don Tighearna 1050. Is ré linn Donnchadha do rinneadh na gníomha-so síos. Óir is ann do gabhadh Amhlaoibh mac Sitreaca taoiseach Lochlonn i n-ÉirinnMathghamhain Ó Riagáin rí Breagh, go bhfuair dhá chéad déag bó is sé fichid each d'fhuascladh as.

Is fán am-so fós do chuaidh Flaithbheartach Ó Néill da oilithre don Róimh, aois an Tighearna an tan soin 1073. Dá éis sin fuair Tadhg mac Lorcáin rí Ua gCinnsealaigh bás i n-Gleann dá Loch, agus é ag déanamh aithrighe ann, agus fuair Gormfhlaith inghean Mhurchadha mic Floinn, rí Laighean, máthair Shitreaca mic Amhlaoibh, taoiseach Lochlonn i n-Éirinn, bás, agus fa hí máthair Dhonnchaidh mic Briain Bhóraimhe í. Is fán am-so do hairgeadh Cluain Fearta Bréanainn lé h-Art Coileach Ó Ruairc rí Bréithfne; agus tarla Donnchadh mac Briain an lá céadna ris, go dtug deargár mhuinntire Airt i ndíoghail na ceallairgthe sin do rónsat. Is grod 'n-a dhiaidh sin go ndeachaidh Cathal mac Ruaidhrí, rí iarthair


p.292

Chonnacht, da oilthre go h-Ard Macha. Da éis sin do hairgeadh is do loisceadh Port LairgeDiarmaid mac Maoil na mBó rí Laighean, agus do hairgeadh Cluain mic NóisConmhaicnibh, gur dhíoghail Dia is Ciarán sin orra .i. urmhór a ndaoine is a n-áirnéise d'éag go grod da éis sin.

Is fán am-so do loisceadh Carrthach mac Saoirbhreathaigh rí Eoghanachta Caisil i dtigh theineadh lé mac Longargáin mic Duinn Cuan maille ré hiomad do dhaoinibh uaisle oile mar aon ris. Da éis sin do cuireadh Donnchadh mac Briain a ríoghacht agus do chuaidh da oilithre don Róimh go bhfuair bás ann i mainistir Steapháin. Agus an ní adeirid a lán gurab do shliocht Donnchadha Puéraigh Eustásaigh is Pluingcéadaigh, ní bhfuaras laoidh ná leitir da dhearbhughadh gurab do shliocht Donnchadha ceachtar dhíobh, acht aon rann amháin atá san duain darab tosach: Cuirfead commaoin ar chloinn Táil, do rinne Maoilín Óg Mac Bruaideadha, fear comhaimsire dhúinn féin. An beoloideas fós atá ag a lán do thuatadhaibh, mar a n-abraid iar ndul do Dhonnchadh ar eachtra don Róimh da oilithre gur chumaisc ar inghin an impire do bhí ann an tráth soin, go rug mac dhó, agus gurab ón mac soin tiocfaidís na trí chineadha do luaidheamar; gidheadh ní héidir an scéal-so do bheith fírinneach; óir ré ndul ar an eachtra soin dhó, do ba seanóir críonna cianaosta ós cionn a cheithre fichid bliadhan é, agus níor chosmhail d'inghin impire dúil do thabairt do luighe ré n-a shamhailt d'athlaoch, agus fós níor bh'oircheas dó-san do chuaidh ar eachtra ar leirg oilithre is aithrighe dúil do chur i mnaoi san bhioth.

Agus do réir a ndubhramar measaim nar chumaisc Donnchadh ar inghin an impire is nach rug mac dó ó dtiocfaidís an drong adubhramar.


p.294

Is córaide fírinne an neithe-se do mheas mar léaghthar i seinleabhar annálach do scríobhadh a Leabhar Bhreac Mic Aodhagáin tuairim trí chéad bliadhan ó shin go ndeachaidh Donnchadh iar gcríochnughadh thurais na Rómha i mainistir S. Stiabhna san Róimh do chomhnuidhe, agus gur ghabh cuing chrábhaidh ré a ais ann, gur chaith a raibhe roimhe da ré go haithrigheach san áit chéadna go bás.

Léaghthar fós i gcroinicibh Gall, mar a n-áirmhighthear na huaisle táinig do Ghallaibh i n-Éirinn ar dtús, gurab i dtús Ghabháltais Gall táinig Robert le Power ór chinsiod Puéraigh is Eustásaigh i n-Éirinn, agus adeirid na hughdair chéadna gurab do Lochlonnaibh Pluingcéadaigh.

Do ghabh Toirrdhealbhach mac Taidhg mic Briain Bhóraimhe ríoghacht Mhumhan is urmhóir Éireann uile dá bhliadhain déag. Mór inghean Ghiolla Bhrighde Uí Mhaoilmhuaidh rí Chinéil Fhiachaidh is Fhear gCeall máthair an Toirrdhealbhaigh-se Uí Bhriain. Is 'n-a fhlaitheas do rinneadh na gníomha-so síos. Óir is ann do marbhadh Conchubhar mac Maoilsheachlainn rí Midhe lé mac a dhearbhráthar féin .i. Murchadh mac Floinn tré mheabhail, agus rugadh a cheann as a adhnacal ar éigin ó Chluain Mic Nóis go Ceann ChoradhToirrdhealbhach Ó mBriain dia hAoine iar gCáisc, agus rugadh an ceann céadna ba thuaidh tar a ais go Cluain Mic Nóis san Domhnach ba neasa dhóibh, agus sin do thigheacht do mhíorbhailibh Chiaráin.

Is i bhflaitheas an Toirrdhealbhaigh-se do chuir Uilliam Rufus rí Sacsan fios i n-Éirinn i gcoinne adhmaid do chead Toirrdhealbhaigh Uí Bhriain ríogh n-Éireann ré n-a chur ar cheann Halla Westminster Anno Domini 1098; agus an


p.296

bhliadhain roimhe sin do hoirneadh an céideaspog i b-Port Lairge, Malcus a ainm, ré Anselmus airdeaspóg Canterburie. Is fán am-so fuair Dearbhforgaill inghean Taidhg mic Giolla Phádraig bean Toirrdhealbhaigh Uí Bhriain ríogh urmhóir Éireann bás. Da éis sin fuair Toirrdhealbhách Ó Briain ríogh urmhóir Éireann uile bás iar gcaitheamh dá bhliadhain déag i bhflaitheas dó.

Do ghabh Muircheartach mac Toirrdhealbhaigh mic Taidhg mic Briain Bhóraimhe ríoghacht Leithe Mogha is urmhóir Éireann uile fiche bliadhan. Cailleach Dhé inghean Uí Éidhne máthair Mhuircheartaigh Uí Bhriain agus máthair Ruaidhrí Uí Chonchubhair. Is 'n-a fhlaitheas do rinneadh na gníomha-so síos. Ar dtús is é do bhronn Caiseal don Eaglais mar iodhbairt do Dhia is do Phádraig an chéidbhliadhain da fhlaitheas, an tan fá haois don Tighearna 1106; agus is fán am soin do bhí comhdháil choitcheann fhear n-Éireann idir laoch is chléireach mar aon ré Muircheartach Ó Briain rí Leithe Mogha i bh-Fiadh Mic nAonghusa. Ag so an líon do chléircibh do bhí san gcomhdháil sin, .i. Maolmuire Ó Dúnáin airdeaspog Mumhan is Ceallach mac Aodha comhorba Pádraig .i. biocáire genearálta an phríomáidh, is ochtar easpog, trí chéad is trí fichid sagart is seacht bhfichid deochan is iomad do chléircibh nach áirmhighthear ann so. Do horduigheadh cheana reachta is dlighthe is nóis leo i gcill is i dtuaith. Da éis sin fuair Maolmuire Ó Dúnáin airdeaspog na Mumhan bás.


p.298

XXVIII.

Is ré linn an Mhuircheartaigh-se fós do horduigheadh seanadh nó comhdháil choitcheann i n-Éirinn i Ráith Breasail, an tan fá haois don Tighearna 1100, do réir sheinleabhair annálach eaglaise Chluana hEidhneach Fionntain i Laoighis, mar a gcuirthear síos na neithe prinnsiopálta do rinneadh san tseanadh soin; agus fá hé Giolla Easpuig easpog Luimnigh fá leagáid ón Phápa i n-Éirinn an tan soin do b'arduachtarán ar an gcomhairle sin. Ag so síos iomorro na neithe do horduigheadh innte:

Amhail do horduigheadh dá easpóg dhéag san leith theas do Shacsaibh um Chanterburie, is dá easpog dhéag san leith thuaidh um chathair Eborach, is mar sin do horduigheadh i Seanadh Rátha Breasail i n-Éirinn, mar atá dá easpog dhéag i Leith Mogha is dá easpog dhéag i Leith Cuinn, is fós dá easpog san Mhidhe. Is ann sa tseanadh-so tugadh cealla Éireann go comhlán do na heaspogaibh gan cur na cíos do bheith ag flaithibh tuaithe orra go bráth. Is ann fós do horduigheadh faircheadha nó dioceses easpog na h-Éireann. Ag so líon easpog Leithe Cuinn: seisear i g-Cúigeadh Uladh is an príomháidh d'áireamh orra, cúigear i g-Cúigeadh Chonnacht is dias san Mhidhe. Gonadh é sin comhlíonadh dá easpog dhéag Leithe Cuinn i n-éagmais an phríomháidh. Ag so cathaoire Chúigidh Uladh, mar atá Ard Macha ag airdeaspog Ard Macha is príomháid ós easpogaibh Éireann uile, Clochar, Ard Sratha, Doire, Cuinneire, is Dún dá Leathghlas; cathaoire Midhe, Daimhliag is Cluain Ioraird; cathaoire Chúigidh Chonnacht .i. Tuaim dá Ghualann, Cluain Fearta Bréanainn, Conga, Cill Aladh is Ard Charna. Cathaoire Mumhan, Caiseal ag airdeaspog Leithe Mogha, Lios Mór


p.300

Port Lairge, Corcach, Ráith Mhaighe Deisceirt, Luimneach, Cill Dálua, Imleach Iobhair. Ag sin na seacht gcathaoire do horduigheadh san Mhumhain san tseanadh soin. Cúig cathaoire i Laighnibh, Cill Chainnigh, Leithghlinn, Cill Dara, Gleann dá Loch, FearnaLoch Garman. Cuirthear na cúig cathaoire sin i gceann na seacht gcathaoireach atá san Mhumhain go ndéinid dá chathaoir dhéag i Leith Mogha. Is uime nach áirmhighthear Áth Cliath annso, do bhrígh nachar ghnáth leis grádha do ghlacadh acht ó airdeaspog Canterburie i Sacsaibh.

Adeir Hanmer go bréagach go raibhe cur ag airdeaspog Canterburie ar chléir Éireann ó aimsir Augustine manach go Gabháltas Gall. Óir ní bhfuighbhe go raibhe cur ag préaláidibh Canterburie ar chléir Éireann acht ré linn Lanfrancus Ranulphus is Anselmus; agus an tan soin féin is iad drong do chléir Éireann ar a raibhe cur aca, cliar Átha Cliath, Phuirt Lairge, Locha Garman is Luimnigh, táinig do shliocht iarmhair na Lochlonnach da ngairthí Normani, agus is tré chomhmbáidh ré lucht na Normandie táinig uatha féin tugadar na préaláide do bhí sna háitibh sin cur is ceannas ag airdeaspog Canterburie orra féin, mar is follus as an leabhrán do scríobh Doctúir Usser, ar n-a mheas dóibh dá ndeachadh an ní ar thogha an phobail idir siad féin is aon do Ghaedhealaibh do bhiadh ag iarraidh an chéime chéadna, nach biadh comhthrom aca-san, do bhrígh go mbiadh ní-sa mhó do ghuth an phobail ré toghadh an Gaedhil seoch aoin aca-san.

Measaim, ma tá nach cuireann an seinleabhar sios é, gurab seisear easpog do bhí san Mumhain, is seisear i Laighnibh is Airdeaspog Caisil ós a gcionn uile mar airdphréaláid ós cionn Leithe Mogha ar lorg an ardfhlaithis temporálta, amhail adubhramar thuas ag labhairt ar an ní-se i bhflaitheas Laoghaire.


p.302

Ag so síos do na faircheadhaibh nó do na dioséisibh is da dteorannaibh amhail do horduigheadh san tSeanadh-so Rátha Breasail.

Fairche airdeaspuig Arda Macha, ó Shliabh Breagh go Cuaille Ciannachta is ó Bhior go h-Abhainn Mhóir.

Fairche Chlochair, ó Abhainn Mhóir go Gabhail Liuin agus ó Shliabh Beatha go Sliabh Largha.

Fairche Arda Sratha, ó Shliabh Largha go Carn nGlais is ó Loch Chraoi go Binn Fhoibhne.

Fairche easpuig DoireRátha Both, ó Eas Ruaidh go Sruibh Broin is ó Charn nGlais go Sruibh Broin.

Fairche easpuig Cuinnire, ó Bhinn Fhoibhne go Torbhuirg, is ó Phort Murbhoilg go h-Ollorbha go Cuan Snámha hAidhne, is ó Ghlionn Ríogh go Colbha nGearmainn.

Fairche easpuig Dúin dá Leathghlas, ní faghthar san tseinleabhar a teorainn.

Fairche easpuig Daimhliag, ó Shliabh Breagh go Carn Dúin Cuair is ó Lochán na hImrime soir go fairrge.

Fairche Chluana hIoraird, ó Chlochán siar go Sionainn is ó Iubhar Coillte go Cluain Conaire.

Fairche Chluana Fearta, ó Shionainn go Buirinn is ó Echtghe go Succa.

Fairche Thuama, ó Shucca go h-Ard Charna is ó Áth an Tearmainn go Sionainn.

Fairche Chonga, ó Abhainn Ó mBriuin budh thuaidh go Néimhthinn is ó Áth an Tearmainn siar go fairrge.

Fairche Chille hAladh, ó Neimhthinn go h-Eas Ruaidh is ó Chill Airdbhile go Sraith an Fhearainn.

Fairche Arda CarnaArdachadh, ó Ard Charna go Sliabh an Iarainn is ó Chéis Choruinn go h-Iobhar Coilltéan. Ma's aontach cliar Chonnacht ar an roinn-se is toil linne í, agus


p.304

muna n-aontuighid bíodh ar an roinn is toil leo; agus is maith linne an roinn is maith leo-san, acht amháin nach biaidh i g-Connachtaibh acht chúig easpuig.

Fairche airdeaspuig Caisil, ó Shliabh Eibhlinne go Siuir is ó Chnámhchoill ag Tiobraid Árann go Gréin Airbh soir .i. Cros Ghréine.

Fairche Leasa MóirPhuirt Lairge, ó Mhíleadhach ar bruach na Bearbha ag Cumar na dtrí nUisceadh go Corcaigh agus ó Shiuir budh dheas go fairrge.

Fairche Chorcaighe, ó Chorcaigh go Carn Uí Néid is ó Abhainn Mhóir budh dheas go fairrge.

Fairche Ráth Mhaighe Deisceirt ó Bhaoi Bhéirre go Ceann mBeara is ó Fhéil go Dairbhre.

Fairche Chille Dálua, ó Shlighe Dhála go Léim Chon gCulainn, is ó Echtghe go Sliabh Uidhe an Ríogh, is ó Shliabh Uidhe an Ríogh go Sliabh CaoinGleann Caoin.

Fairche Luimnigh, an Mhaoilchearn soir, Áth ar Choinne, Lodan is Loch Gair, is an Laitheach Mhór ó Áine riar, is Ard Pádraig budh dheas, is Bealach Feabhradh is Tulach Léis, Féil siar, is Tairbiort, is Cuinche i d-Tuadmhumhain, is Crossa i Sliabh Uidhe an Ríogh, is Dubhabhann. Gibé tí tar na teorannaibh-se is tar sárughadh an Choimdhe is Pheadair apstail is Naomh Pádraig is a chomhorba is na heagailse Críostaidhe thig sé; agus is é teampull Muire i Luimneach a príomheaglais.

Fairche Imligh Iobair, ó Chluain Caoin go h-Abhainn Mhóir is ó Chnámhchoill ag Tiobrad Árann go h-Abhann Ealla.

Fairche Chille Cainnigh, ó Shliabh Bladhma go Míleadhach is ó Ghréin Airbh go Sliabh Mairge.

Fairche Leithghlinne, ó Shliabh Bladhma go Sliabh Uidhe Laighean, is ó Shliabh Mairge go Bealach Carcrach, is ó Bhealach Mughna go Teach Moling go n-a thearmonn.


p.306

Fairche Chille Dara, ó Ros Fionnghlaise go Nás Laighean, is ó Nás go Cumar Chluana hIoraird is go Sléibhthibh Ghlinne dá Loch.

Fairche Ghlinne dá Loch ó Ghrianóig go Beig-Éirinn is ó Nás go Reachruinn.

Fairche FhearnaLocha Garman ó Bheig-Éirinn go Míleadhach don leith thiar don Bhearbha, is ó Shliabh Uidhe Laighean budh dheas go muir; agus ma aontuighid cliar Laighean sin is toil linne é, acht nach biaidh acht chúig easpuig aca.

Beannacht an Choimdhe is Pheadair apstail is Naomh Pádraig ar gach n-easpog don chúigear ar fhichid-se nach biaidh Cáisc gan ola do choisreagadh.

Et multa alia bona statuta sunt in hac sancta synodo quae hic non scripsimus propter brevitatem.

Cros

[Some MSS have a cross symbol for the word 'cros' here and in the following two paragraphs.]

chomhorba Peadair is a leagáide .i. Giolla Easpuig easpog Luimnigh,

Cros Ghiolla Ceallaigh comhorba Pádraig is príomháidh Éireann,

Cros Mhaoilíosa Uí Ainmire airdeaspuig Caisil,

Crosa na n-uile easpog is na n-uile laoch is chléireach do bhí san tseanadh naomhtha-so Rátha Breasail ar an tí thiocfas tar na horduighthibh-se, agus a mallacht uile ar gach n-aon thiocfas 'n-a n-aghaidh.


p.308

XXIX.

Léaghthar i g- croinic Hackluite an tan do bhí Muircheartach Ó Briain i gceannas Éireann gur chuireadar lucht na n-Oiléan teachta 'n-a dháil ag a iarraidh air duine éigin da bhráithribh .i. don fhuil ríoghdha do chur i gceannas feadhna ós cionn na n-Oiléan an feadh do bhiadh OlanusAmhlaoibh mac Gothfruidh don leith istigh d'aois, an tí dar dhual bheith 'n-a rígh ar na h-Oiléanaibh; agus do chuir Muircheartach duine uasal da chine féin dar bh'ainm Domhnaill mac Taidhg Uí Bhriain ós a gcionn, agus do ghabh a gceannus trí bliadhna gur ghabh ag déanamh anfhlaithis orra; agus do díbreadh tríd sin lé lucht na n-Oiléan go h-Éirinn tar a ais é.

Léaghthar ag an ughdar gcéadna gur chuir Maghnus mac Amhlaoibh mic Arailt do bhí 'n-a rígh ar an Noruaegia teachta go Muircheartach Ó mBriain is a bhróga féin leo ag a fhógradh do Mhuircheartach na bróga d'iomchar ar a ghuailnibh; agus ar dteacht do na teachtaibh do láthair, nochtaid a dtoisc dó. Gabhais Muircheartach na bróga uatha is cuiris ar a ghuailnibh iad; agus ar n-a fhaicsin sin do na huaislibh do bhí 'n-a fhochair do ghabh fearg mhór iad, is do-bheirid aithbhear dó trés an ní sin do dhéanamh. ‘Is fearr liom-sa,’ ar Muircheartach, ‘so do dhéanamh ioná Maghnus d'argain aonchúigeadh i n-Éirinn.’ Ollmhuighthear da éis sin cabhlach mór lé Maghnus, is triallais d'ionnsuighe na h-Éireann ón Noruaegia ré dochar is ré díoth do dhéanamh di, agus ar dteacht i ngar na h-Éireann dó, tig féin is beann don chabhlach i dtír tré iomad deithbhire ré díbhfeirg do dhéanamh; agus ar rochtain i dtír dhóibh tarla lucht na críche i n-oirchill rompa; agus ar rochtain i dtír do Mhaghnus go n-a shluaghbhuidhin lingid lucht na críche orra; agus marbhthar Maghnus go n-a shluagh san turas soin; agus ar n-a


p.310

chlos don chabhlach do bhí 'n-a dhiaidh gur marbhadh Maghnus fá taoiseach dóibh, tillid tar a n-ais don Noruaegia.

An Muircheartach-so Ó Briain atáimíd do luadh, iar gcaitheamh chúig mbliadhan i dtreabhluid dó, fuair bás aithrigheach i n-Ard Macha, is do hadhnaiceadh i g-Cill Dálua é san dteampull mhór.

Do ghabh Toirrdhealbhach Mór mac Ruaidhrí Uí Chonchubhair ceannas urmhóir Éireann d'éis Mhuircheartaigh Uí Bhriain ar feadh fhichead bliadhan. Is 'n-a fhlaitheas do rinneadh na gníomha-so síos. Is leis an Toirrdhealbhach-so tógbhadh trí príomhdhroichid i g-Connachtaibh .i. droichead Átha Luain is droichead Átha Cróchdha ar Sionainn agus droichead Dún Leoghdha ar Succa. Sluaigheadh leis an d-Toirrdhealbhach-so don Mhumhain, gur hairgeadh Caiseal is Ard Fhionáin leis; agus ar mbeith ag dul do chreachadh Arda Fionáin dó, táinig drong don Mhumhain fá dheireadh an tsluaigh is do marbhadh leo Aodh O hEidhin rí Ó bhFiachrach is Muireadhach Ó Flaithbheartaigh rí iarthair Chonnacht is iomad do dhaoinibh uaisle oile nach áirmhighthear annso.

Da éis sin do chuaidh an Toirrdhealbhach-so go sluagh líonmhar leis ar muir is ar tír go Corcaigh, agus gabhais ag argain Mhumhan uile; agus do roinn an Mhumhain 'n-a dhá leath, agus tug an leath theas do Dhonnchadh mac Carrthaigh is an leath thuaidh do Chonchubhar Ó mBriain, agus rug tríochad i ngiall leis uatha araon. Is fán am-so do beannuigheadh teampull Cormaic i g-Caiseal maille ré hiomad do chléircibh is d'uaislibh na h-Éireann do bheith ann, aois an Tighearna an tan soin 1134. Da éis sin do marbhadh Cormac mac Carrthaigh rí Mumhan i bhfeill lé Toirrdhealbhach Ó mBriain .i. a chliamhain féin is a cháirdeas Críost; agus fuair Maolmaodhóg .i. Malachias, do bhí n-a airdeaspog Éireann is Alban, bás, aois an Tighearna an tan soin 1135. Sluagheadh lé Toirrdhealbhach Ó Chonchubhair arís don Mhumhain maille ré neart Connacht, Laighean, na Midhe is Fhear


p.312

dTeabhtha is Ruarcach, go dtugsat saorchuairt na Mumhan go rángadar Gleann Maghair, go dtarla dhóibh ann sin Toirrdhealbhach Ó Briain rí Mumhan agus mac Conchubhair Uí Bhriain go bhfearaibh Mumhan maille riú. Trí catha ba headh á líon. Fearthair Cath Móna Móire eatorra, gur briseadh do Dhál gCais is d'fhearaibh Mumhan ann, go ndeachaidh tar áireamh ar thuit díobh. Do hionnarbadh Toirrdhealbhach Ó Briain go Tír Eoghain, is do roinn Toirrdhealbhach Ó Conchubhair an Mhumhain idir Thadhg Ó mBriain is Diarmaid mac Cormaic mic Carrthaigh.

Is grod da éis sin go bhfuair Toirrdhealbhach Ó Chonchubhair rí urmhóir Éireann bás, agus ocht mbliadhna is trí fichid do b'aois dó an tan soin, gur hadhnaiceadh ag altóir mhóir Chiaráin i g-Cluain Mic Nóis é, agus is mór an leagáid d'fhágaibh ag an gcléir ar a anam, mar atá dá fhichid ar chúig céad uinge d'ór, is dá fhichid marg d'airgead, is a rabhadar do sheoidibh uile aige idir chorn is chloich n-uasail, idir eachaibh is spréidh, éadach, fhithchill is bhrannuibh, bhogha is bholgán soighead, stabhall is arm; is do orduigh féin cuid gach cille do roinn do réir uird ar gach cill díobh fá seach. Is fán am-so fuair Tadhg Ó Longargáin easpog Chille Dálua bás.

Do ghabh Muircheartach mac Néill mic Lochloinn flaitheas Leithe Cuinn is urmhóir Éireann ocht mbliadhna déag, gur thuit lé fearaibh Fearnmhaighe is leis Ó mBriuin. Agus is san seachtmhadh bliadhain do fhlaitheas an fhir-se do commóradh comhdháil agus comhairle choitcheann eagailse Éireann i g-Ceanannus na Midhe an tan fá haois don Tighearna 1152, ré foillsiughadh an chreidimh Chatoilice is ré n-a ghlanadh, is ré ceartughadh béas an phobail, is ré hoirneadh ceathrar n-airdeaspog, is ré cheithre pallia do dháil dóibh. Óir ní


p.314

raibhe roimhe sin i n-Éirinn acht dá airdeaspog, mar atá príomháidh Arda Macha is airdeaspog Caisil. Agus is iad fá harduachtaráin ar an gcomhairle sin ón Phápa, Giolla Críost Ó Conairce Easpog Leasa Móir is ceann manach Éireann 'n-a leagáid, is cairdionál mar aon ris dar bh'ainm Ioannes Papiron do dhéanamh riaghlaighthe is orduighthe i n-Éirinn, is do dhéanamh neithe ba measa lé h-Éirinn ioná sin, mar atá dáil cheithre pallia. Óir do ba lór lé h-Éirinn pallium i n-Ard Macha is pallium i g-Caiseal, agus go háirithe is tar sárughadh eagailse Arda Macha is Dúin dá Leathghlas tugadh amach acht pallium i n-Ard Macha is pallium i g-Caiseal, amhail nochtas seinleabhar annálach eagailse Chluana hEidhneach i Laoighis é, lé gcuirthear suim na comhairle-se síos.

Iar suidhe iomorro san chomhairle dhóibh, do rinneadh orduighthe is nóis somholta leo ar dháil na gceathra pallia-so. Ag so síos briathra an tseinleabhair iris do scríobhadh i g-Cluain Eidhneach Fionntainn i Laoighis.

M. c. l. 2 anno ab Incarnatione Domini nostri Iesu Christi, bissextili et embolismali anno, Nobile Concilium in vernali tempore ad Dominicam "Laetare Ierusalem" apud Ceanannus celebratum fuit, in quo Presidens Dominus Iohannes Cardinalis Presbiter Beati Laurentii in Damasco inter viginti duos episcopos et quinque electos et inter tot Abbates et Priores, ex parte Beatorum Apostolorum Petri et Pauli et Domini Apostolici Eugenii, simoniam et usuram omnibus modis extirpavit et damnavit, et decimas dandas Apostolica auctoritate praecepit. Quattuor pallia quattuor Archiepiscopis Hiberniae, Dublinensi Caselensi Tuamensi Armachano tradidit. Insuper Armachanum archiepiscopum in primatem super alios


p.316

prout decuit ordinavit. Qui etiam Ioannes Cardinalis protinus post peractum Concilium iter arripuit et nono Kalendas Aprilis transfretavit. Hi sunt episcopi qui huic Concilio interfuerunt .i. Giolla Críost Ó Conairce easpog Leasa Móir, leagáid an Phápa i n-Éirinn; Giolla Mac Liag comhorba Pádraig is príomháidh Éireann; Domhnaill Ó Longargáin airdeaspog Mumhan; Gréine easpog Átha Cliath; Giolla na Naomh Laighneach easpog Glinne dá Loch; Dúnghal Ó Caolluidhe easpog Leithghlinne; Toistius easpog Phuirt Lairge; Domhnaill O Foghartaigh biocáire genearálta easpuig Osruighe; Fionn mac Cianáin easpog Chille Dara; Giolla an Choimdheadh Ó hArdmhaoil, biocáire easpuig Imligh; Giolla Aodha Ó Maighin, easpog Corcaighe; Mac Rónáin comhorba Bréanainn easpog Ciarraidhe; Torgestius easpog Luimnigh; Muircheartach Ó Maoilidhir easpog Cluana mic Nóis; Maoilíosa Ó Connachtáin easpog oirthir Chonnacht; Ua Rudáin easpog Luighne; Mac Craith Ó Mugróin easpog Conmhaicne; Etras Ó Miodhcháin easpog Chluana hIoraird; Tuathal Ó Connachtaigh easpog Ó mBriuin; Muireadhach Ó Cobhthaigh easpog Chinéil nEoghain; Maolpádraig Ó Bánáin easpog Dál nAruidhe; Maoilíosa mac an Chléirigh Chuirr easpog Uladh. I bPríd Nóin Mhárta do forbadh an seanadh-so, mar ar ceartuigheadh is mar ar horduigheadh easpogóideachta Éireann.

Iar gcríochnughadh na comhairle sin fuair Domhnaill Ó Longargáin, airdeaspog Mumhan bás; agus sealad aimsire da éis sin fuair Muircheartach mac Néill do bhí ag gabháil cheannais Leithe Cuinn is urmhóir Éireann an tan soin bás — a mharbhadh lé fearaibh Fearnmhaighe agus leis Ó mBriuin, amhail adubhramar thuas.


p.318

XXX.

Do ghabh Ruaidhrí O Conchubhair ceannas Connacht is urmhóir Leithe Cuinn, do bhrígh gur ghiall rí OirghiallMidhe is rí Bréithfne dhó, agus fós gairmthear rí Éireann uile dhe san seanchus. Gidheadh ní raibhe acht rí go bhfreasabhra ann, mar atá rí ag a raibhe mórán d'uaislibh Éireann ag cur 'n-a aghaidh fá fhlaitheas Éireann do bheith 'n-a sheilbh. Agus is ré linn Ruaidhrí Uí Chonchubhair do bheith i gceannas mar sin do chuir bean Tighearnáin Chaoich Uí Ruairc (Dearbhforgaill fá hainm dhi is fá hinghean do Mhurchadh mac Floinn rí Midhe í, agus nochar bh'í bean ríogh Midhe í, amhail adeir Cambrens) teachta ós íseal go Dhiarmaid Mac Murchadha aga iarraidh air teacht 'n-a coinne féin da breith leis ó Thighearnán mar mhnaoi dhó féin, agus adubhairt ris na teachtaibh a nochtadh do Dhiarmaid go ndeachaidh Tighearnán ar turas go huaimh Purgadóra Pádraig, agus mar sin go bhfuighbheadh seisean uain is uaigneas ar í féin do bhreith leis i Laighnibh. Do bhí iomorro cumann mímhéine eatorra ré cian do bhliadhnaibh roimhe sin.

Dála Dhiarmada ar rochtain na scéal soin chuige, triallais go héascaidh d'fhios na mná go sluaghbhuidhin mharcach 'n-a fhochair; agus ar rochtain mar a raibhe an bhean dó, tug fá deara a tógbháil ar cúlaibh marcaigh; agus leis sin guilis is screadais an bhean go cealgach, mar gurab ar éigin do-bhéaradh Dhiarmaid leis í; agus tillis lé mar sin go Laighnibh tar a ais. Iomthúsa Tighearnáin, iar dtigheacht tar ais don Bréithfne dhó, is iar n-a chlos gurab dá haimhdheoin rugadh a bhean uaidh, éagcaoinis an ainbheart soin lé Ruaidhrí Ó Conchubhair is lé n-a cháirdibh ar cheana.


p.320

Chuiris Ruaidhrí leis sin cruinniughadh ar fhearaibh Chonnacht, Bhréithfne Oirghialla is Midhe, agus triallais do lot Laighean go sluagh líonmhar maille ris i ndíoghail an mhíghníomha soin do rinne Diarmaid.

Ar n-a chlos do Dhiarmaid Ruaidhrí do bheith ag teacht do lot Laighean, cuiris cruinniughadh is coimhthionól ar uaislibh Laighean as gach leith, agus ar rochtain go haonláthair dhóibh, do b'é a bhfreagra ar Dhiarmaid nach rachdaois do sheasamh an mhíghníomha do rinne seisean; agus leis sin do thréigeadar mórán díobh é, agus do chuadar ar chomairce Ruaidhrí, is nochtaid dó gurab iomdha éagcóir is aindlighe do rinne Diarmaid roimhe sin orra.

Mar nach raibhe Diarmaid líon cathuighthe ré Ruaidhrí leis sin tug Ruaidhrí ucht ar an mhéid do ghabh lé Diarmaid do Laighnibh do lot is téid roimhe go Fearna gur threascair teach Diarmada, is gur bhris a dhún is gur dhíbir a h-Éirinn uile é. Agus triallais Diarmaid gus an dara Henrí rí Sacsan, do bhí san bh-Fraingc an tráth soin; agus ar rochtain do láthair an ríogh dhó, fáiltighis an rí roimhe is do rinne iomad muinnteardhais ris; agus an tan do nocht fáth a thurais don rígh, scríobhais an rí leitreacha cáirdheamhla leis i Sacsaibh mar a dtug cead do gach aon lér bh'fheirrde teacht do neartughadh leis i n-Éirinn do bhuain a chríche féin amach. Ceileabhrais Diarmaid leis sin don rígh, is triallais i Sacsaibh go ráinig Briostoe, is tug fá deara a leitre do léaghadh go puiblidhe ann sin, agus do gheall tairgsiona móra don druing do thiocfadh leis i n-Éirinn do bhuain a chríche féin amach.

Is annsin tarla Risteard Mac Gilbeirt mic Iarla Stranguell air, is do cheangail connradh ris, mar atá a inghean féin .i. Aoife inghean Diarmada do thabairt 'n-a mnaoi dhó, is oighreacht Laighean ris an inghin i ndiaidh a bháis féin, agus d'fhiachaibh ar Risteard teacht 'n-a dhiaidh i


p.322

Éirinn do bhuain a chríche amach dhó. Ar gceangal ar na heachtaibh sin dóibh, triallais Diarmaid go Breatain go prionnsa do bhí ann dar bh'ainm Raph Griffin do bhí i gceannas na críche fán rígh Henrí, is nochtais a dháil dó. Tarla an uair sin duine uasal arrachtach oirbheartach dar bh'ainm Roibeard mac Stiabhna i bpríosún ag an bprionnsa soin tré mhíréir an ríogh do dhéanamh, is ní raibhe dáil chabhra 'n-a chionn acht muna ngabhadh ré a ais triall i n-Éirinn do thabairt neirt a láimhe lé Mac Murchadha ré buain a chríche amach dó. Agus ar n-a chlos d'easpog S. Dáibhídh is do Mhuiris Mac Gearailt go dtáinig Mac Murchadha d'fhios an phrionnsa soin ré hiarraidh Roibeird Mic Stiabhna as an mbraighdeanas 'n-a raibhe, tángadar féin do chur impidhe mar an gcéadna air fá scaoileadh do Roibeard, is fá n-a léigean lé Mac Murchadha i n-Éirinn. Clann aonmháthar iomorro an t-easpog soin is Riobeard Mac Stiabhna is Muiris Mac Gearailt.

Léigis trá an prionnsa Roibeard amach ar eacht go leanfadh Mac Murchadha i n-Éirinn an samhradh ba neasa dhó. Geallais Diarmaid don leith oile Loch Garman is an dá thriúcha céad fá goire dhi, mar dhúthaigh dhílis go bráth do Roibeard Mac Stiabhna tré theacht do chongnamh leis i n-aghaidh a eascarad; agus i ndiaidh an cheangail sin do dhéanamh, ceileabhrais Diarmaid don druing sin is triallais taoibh ré beagán buidhne go h-Éirinn. Ar rochtain i dtír dhó, mar a raibhe iomad eascarad is teirce carad aige, tig ós íseal go Fearna Mhóir Mhaodhóg ar dhídean cléire is coimhthionóil Fearna; agus do bhí go dubhach dearóil 'n-a bhfochair feadh na haimsire sin go teacht don tsamhradh.

Dála Roibeird mic Stiabhna táinig do chomhall a gheallaidh do Mhac Murchadha, agus is é líon sluagh tháinig leis i n-Éirinn tríochad ridireadh is trí fichid scuibhéir is trí céad troightheach; agus is é áit ar ghabhadar tír i g-Cuan an Bhainbh i n-imeall Chonntae Locha Garman theas, san áit ré


p.324

ráidhtear Beag An Bun, agus fá hí aois an Tighearna an tan soin 1170, agus an seachtmhadh bliadhain do fhlaitheas Ruaidhrí Uí Chonchubhair. Do bhí fós ridire prionnsapálta i bhfochair Roibeird mic Stiabhna an tan soin, mar atá Herimont Morti ridire do mhuinntir iarla o' Stranguell do chuir roimhe i n-Éirinn do mheas na tíre; agus ar rochtain i dtír dhóibh ann sin, cuiris Roibeird scéala go Diarmaid da nochtadh dhó é féin do theacht i n-Éirinn.

Ar n-a chlos sin do Dhiarmaid, do ghabh lúthgháir é, agus téid cúig céad laoch 'n-a gcoinne, agus ar rochtain i gcomhdháil a chéile dhóibh, triallaid d'aonchomhairle d'ionnsuighe Locha Garman da bhuain amach; agus ar dtigheacht i ngar don bhaile dhóibh, is í comhairle ar ar cinneadh leis na buirghéisibh gialladh do Dhiarmaid is ceathrar d'uaislibh an bhaile do thabairt i ngiall ré comhall síodha dhó agus díol cíosa is cánachais, is ré bheith umhal mar thighearna dhó. Is ann sin iomorro do bhronn Diarmaid Loch Garman is an dá thriúcha céad do b'fhoigse dhó do Roibeard mac Stiabhna, agus do bhronn fós an dá thriúcha céad do b'fhoigse dhóibh sin arís do Herimont Morti do réir an gheallaimh tug dhóibh i m-Breatain; agus iar gcoimhlíonadh an gheallaimh sin, do chuir Diarmaid cruinniughadh ar a mhuinntir féin is ar na Gallaibh go haonláthair; agus is é líon sluagh do bhádar ann trí mhíle fear idir Ghaedheal is Ghall, agus triallaid d'aoinmhéin as sin d'argain is do chreachadh Osruighe; agus is é fá rí ar Osruighibh an tan soin Donnchadh mac Domhnaill Reamhair, bíodhbhaidh bhunaidh do Dhiarmaid, agus mar rángadar do lot Osruighe is gan cosnamh ag Donnchadh air féin, is í comhairle ar ar chinn féin is maithe a dhúithche géill do thabairt dó ré díol airdchíosa ris; agus mar sin do coisceadh Diarmaid ó lot na críche.

Mar do chualadar trá uaisle Éireann tigheacht Diarmada is na n-Gall soin, is gach áitheas dar éirigh leo, do


p.326

chuadar do chinneadh chomhairle ré Ruaidhri Ó Conchubhar rí Connacht do ghabh barántas Éireann ré a ais an tráth soin; agus is eadh do commóradh leo congnamh sluaigh do thabairt as gach cúigeadh i n-Éirinn dó; agus ar gcruinniughadh na sluagh soin ar aonláthair, triallais Ruaidhrí leo go h-Uíbh gCinnsealaigh, i ndóigh ré tathfann Dhiarmada is na n-Gall a h-Éirinn; agus mar ráinig Ruaidhrí go Laighnibh, do chuaidh Dhiarmaid is na Gaill is an mhéid do lean do Laighnibh é, i gcoilltibh daingne diamhaire láimh ré Fearna Mhóir Maodhóg da ndídean féin ar antrom shluagh Ruaidhrí. Mar do chonnairc iomorro Ruaidhrí nach rabhadar ar tí catha do fhreastal dó, do chuir teachta go Roibeard mac Stiabhna 'ga iarraidh air an tír do fhágbháil agus nach raibhe ceart ná dúthchas aige ar bheith innte. Adubhairt Roibeard ag freagradh do na teachtaibh, nach tréigfeadh an tighearna lé a dtáinig i n-Éirinn. Tillid trá na teachta leis na scéalaibh sin go Ruaidhrí, agus ar n-a gclos dó, is fós ar n-a chlos dó nach tréigfeadh Mac Murchadha na Gaill ar aonchor, do chuir roimhe lingeadh líon sluaigh is sochaidhe ar Dhiarmaid is ar na Gallaibh do bhí 'n-a fhochair da milleadh is da míochórughadh.

Mar do chonncadar cliar Laighean an chríoch i mbaoghal a millte is a míochóirighthe ón spairn sin do-níd dicheall ar síoth do tharraing idir Ruaidhrí is Dhiarmaid. Agus is amhlaidh do críochnuigheadh an tsíoth soin eatorra .i. Cúigeadh Laighin do léigeadh do Dhiarmaid, amhail fá dúthchas dó: agus d'fhiachaibh ar Dhiarmaid umhla is dísle do choimhéad do Ruaidhrí amhail fá dual do gach rígh da mbíodh ar Laighnibh do dhéanamh do ríoghaibh Éireann; agus i ngeall ré comhall na síothchána soin, tug Diarmaid mac dó féin dar bh'ainm Art 'n-a ghiall do Ruaidhrí. Do gheall fós Ruaidhrí a shiúr féin do thabairt 'n-a mnaoi do Dhiarmaid; agus ar na


p.328

heachtaibh sin do scarsad go síodhach ré chéile: acht amháin gur gheall Diarmaid do Ruaidhrí gan ní ba mhó do na Gallaibh do thabairt i n-Éirinn. Agus go grod da éis sin táinig Muiris mac Gearailt i dtús an tsamhraidh go h-Éirinn do réir an gheallaimh tug do Mhac Murchadha, agus fós do chionn na cumha do gheall Mac Murchadha dhó féin is do Roibeard mac Stiabhna an fóghmhar roimhe sin tré theacht do chongnamh leis i n-Éirinn do bhuain a chríche féin amach. Agus is é líon sluaigh táinig lé Muiris i n-Éirinn an tan soin, deichneabhar ridireadh tríochad scuibhéir is céad troightheach. Agus is é ionadh ar ghabhadar cuan ag Loch Garman.

XXXI.

Ar n-a chlos do Mhac Murchadha is do Roibeard mac Stiabhna Muiris do thigheacht i n-Éirinn, do chuadar 'n-a choinne go Loch Garman; agus is ann sin do chuimhnigh Mac Murchadha ar gach aindlighe da ndearnsad lucht Átha Cliath air féin is ar a athair roimhe. Uime sin do thionóil Mac Murchadha an sluagh soin ré dul d'argain Átha Cliath, is do fhágaibh Roibeard Mac Stiabhna ag tógbháil chaisléin san ionadh darab ainm an Charraig anois .i. dá mhíle ó Loch Garman amach; agus triallais Mac Murchadha is Muiris Mac Gearailt is urmhór na n-Gall soin mar aon riú go Fine Ghall, gur hairgeadh is gur loisceadh an chríoch soin leo.

Ar n-a chlos iomorro do bhuirghéisibh Átha Cliath gur hairgeadh is gur creachadh an chríoch 'n-a dtimcheall, do chuadar i gcomhairle eatorra féin, agus is é ní ar ar cinneadh leo seoide iomdha is tiodhlaicthe troma d'ór is d'airgead do chur go Mac Murchadha do chionn síodha is réidhtigh d'fhagháil uaidh; agus do chuireadar braighde chuige mar aon ris an ionnmhus soin tar múraibh an bhaile amach;


p.330

agus do ghealladar go dtiubhraidís gach ceart is gach dualgas da raibhe ag Mac Murchadha orra roimhe sin dó.

Ód chonnairc Mac Murchadha iomorro gach ní dar chuir roimhe ag teacht leis, do smuain 'n-a mheanmain aige féin go raibhe ríoghacht Éireann ag a shinnsearaibh roimhe .i. Cathaoir Mór, Conchubhar Abhradhruadh, Labhruidh Loingseach, Laoghaire Lorc is Ughaine Mór is gach rí oile dar ghabh flaitheas Éireann díobh roimhe, agus adubhairt nar bh'fhearr neart na cumas gach ríogh oile díobh soin ar Éirinn do chosnamh ioná a neart féin. Uime sin beiris Mac Murchadha, Muiris Mac Gearailt is Roibeard Mac Stiabhna i bhfód fá leith ris, gur léig a rún riú fán gcúis sin, agus do iarr comhairle orra créad do b'indéanta dhó. Do fhreagairsiod i n-aoinfheacht é, agus is eadh adubhradar, go madh urusa dhó an ní sin do chríochnughadh dá madh áil leis teachta do chur uaidh ar ceann tuilleadh daoine go Sacsaibh. Tairis sin do ráidh Mac Murchadha riú-san teachta do chur uatha féin ar ceann a ngaoil is a gcoimhfhialasa agus adubairt go dtiubhradh a inghean féin 'n-a mnaoi do Mhuiris Mac Gearailt nó do Roibeard Mac Stiabhna, gibé aca do-bhéaradh í, agus a thighearnas ó n-a lá féin amach. Gidheadh níor fhaomh ceachtar díobh an inghean do ghlacadh, óir do chuimhnigh Muiris Mac Gearailt is Roibeard Mac Stiabhna gur gheall Mac Murchadha an inghean soin d'iarla o' Stranguell is ríoghacht Laighean lé, do chionn a neart do thabairt leis ré buain a dhúithche amach dhó; agus do iarr Muiris is Roibeard ar Mhac Murchadha leitre do chur gus an Iarla 'ga iarraidh air teacht do réir an gheallaimh tug dó i Sacsaibh, ‘agus foillsigh dhó,’ ar siad, ‘go bhfuile féin i mbun do gheallaimh do chomhall dó-san, maille ré t'inghean féin do thabairt 'n-a mnaoi dó, is ríogacht Laighean ód lá féin amach; agus fós na cheithre ranna nach fuil agat d'Éirinn, foillsigh dó go bhfuil súil agat ré a mbeith fá chíos is fá umhla dhuit.’


p.332

Cuirthear teachta is leitreacha lé Mac Murchadha go hIarla o' Stranguell ar an gcúis sin, agus ar rochtain do na teachtaibh 'n-a láthair is ar léaghadh na leitreach dhó, is fós ar gclos an neirt do ghabh Mac Murchadha is Roibeard Mac Stiabhna is Muiris Mac Gearailt i n-Éirinn, triallais féin go hairm a raibhe rí Sacsan, is do iarr cead air teacht do dhéanamh gabháltais cibé áit a sainnteochadh dul. Gidheadh an tan do thuig an rí meanma is inntinn an iarla ní thug aonta iomlán dó is ní mó do thug éara air. Acht cheana do ghluais an t-iarla leis an gcead fuair, agus do ghabh ag a ollmhughadh féin is ag ollmhughadh a mhuinntire ré teacht i n-Éirinn dóibh; agus sul ráinig ris féin bheith ollamh ré teacht san turas soin do chuir Réamonn le Grós mac Uilliaim mic Gearailt, dearbhráthair ba sine ioná Muiris Mac Gearailt, go sluaghbhuidhin leis roimhe féin i n-Éirinn; agus ar rochtain na críche dhó, is é áit ar ghabh cuan ag Dún Domhnaill, cheithre mhíle ó Phort Lairge budh dheas; agus do réir chroinic Stanihurst, fá hí nuimhir a mhuinntire deichneabhar ridireadh is deichneabhar is trí fichid troightheach. Agus ar dtigheacht i dtír dóibh do thógbhadar port daingean cloch is criadh san ionadh soin.

Ar roctain iomorro scéal go Port Lairge is go Maoilseachlainn Ó bhFaoláin, rí na n-Déise, go dtángadar na Gaill sin i gcomhfhogus dóibh, do ghabh gráin is eagla iad uile rompa, is do chuadar go haonláthair do chinneadh chomhairle fán gcúis sin, agus do b'í críoch a gcomhairle na deoraidh d'ionnsuighe gus an longphort i rabhadar, is a marbhadh is a míochórughadh.

Dá éis sin tángadar go haonláthair, is do b'é a líon trí mhíle fear ag dul d'ionnsuighe na n-Gall soin. Ar n-a bhfaicsin do Réamonn chuige, do chuaidh amach go mear míchéillidhe leis an mbeagán buidhne do bhí aige i gcomhdháil


p.334

an tromshluaigh sin, do thabairt troda is teagmhála dhóibh. An tan iomorro atchonnairc Réamonn nach raibhe ionbhuailte riú, do chuaidh ar gcúlaibh gus an gcaisléan do thógaibh sé féin. Ód chonncadar na Gaedhil na Gaill ag iompódh, do leanadar go dian dásachtach iad gus an gcaisléan; gidheadh an tan do mheas Réamonn de la Grós a eascáirde 'n-a dhiaidh go dána do iompuidh orra is tug ár do-fhaisnéise ar an dtromshluagh soin na n-Gaedheal, ionnus i n-éagmais ar mharbh sé dhíobh gur loiteadh is gur créachtnuigheadh cúig céad díobh leis ré halt na haonuaire.

Ar dteacht iomorro na Féile Parrtholóin san bhfoghmhar 'n-a dhiaidh sin, Anno Domini 1170, táinig Iarla o' Stranguell i n-Éirinn, agus do b'é líon a shluagh ag teacht dó .i. dá chéad ridire is míle do scuibhéaraibh is do lucht bogha is da gach ndruing ré gaiscidh; agus is é ionadh ar ghabhadar cuan i b-Port Lairge. Ar n-a chlos iomorro ar feadh na críche go dtáinig iarla o' Stranguell i n-Éirinn, táinig Mac Murchadha go maithibh Laighean is Roibeard Mac Stiabhna is Muiris Mac Gearailt is Réamonn de la Grós i gcoinne is i gcomhdháil an iarla go lúthghaireach láinmheanmach, agus ar n-a mhárach do chuadar d'aoinmhéin do ghabháil Phuirt Lairge; agus an tan rángadar gus an mbaile tugadar a n-aighthe i n-aoinfheacht air da bhaint amach is da chur ar a gcumas féin; agus tar gach olc is tar gach imshníomh da bhfuaradar muinntear an bhaile da gcoimhéad féin is da gcosnamh, do lingeadar orra tar múraibh an bhaile, is do mharbhsat gach a dtárla riú do lucht an bhaile, agus do gabhadh Maoilseachlainn Ó Faoláin, rí na n-Déise, leo, agus is tre impidhe Mic Murchadha tugadh a anam dhó.

Tug cheana Mac Murchadha a inghean leis i gcoinne an iarla an tráth soin, Aoife a hainm, agus do pósadh ris í, agus ar ndaingniughadh is ar gcríochnughadh an chleamhnais sin dóibh da gach leith fágbhais an t-iarla bárda láidir i b-Port


p.336

Lairge is triallais féin is a shluagh d'ionnsuighe Átha Cliath don chur soin; agus ní raibhe ar domhan duine ba lugha ar lucht Átha Cliath ioná Mac Murchadha is na Gaill sin d'fhaicsin chuca; agus do bhí Mac Murchadha lán d'fhíoch is d'fhaltanas dóibh-sean mar an gcéadna. Óir is iad do mharbh a athair; agus do adhlaiceadar go heasonórach an-uasal é, maille ré madradh marbh do chur i n-aonuaigh ris mar aithis dó. Ar bhfaicsin na n-Gall soin is neirt Laighean go líonmhar ag teacht orra, gabhais uamhan is imeagla lucht Átha Cliath, is cuirid teachta uatha gus an iarla d'iarraidh síoda is réidhtigh air .i. Labhrás Ó Tuathail airdeaspog Átha Cliath. Agus geallais an t-airdeaspog don iarla cumha is braighde ó lucht Átha Cliath do chionn síodha is anacail d'fagáil dóibh.

An tan iomorro do bhí an réidhteach aga dhéanamh eatorra do bhí Réamonn de la Grós is Miles Gogan is drong do ridiribh óga mar aon riú don taoibh oile don bhaile, agus fuaradar árach ar bhallaidhibh an bhaile, gur briseadh is gur réabadh leo iad; agus lingid féin san mbaile is marbhaid gach aon ar a rugadar ann. Acht cheana ar ngabháil Átha Cliath amhlaidh sin do Ghallaibh is do Mhac Murchadha, is gearr an comhnuidhe do rónsat ann, agus fágbhais an t-iarla Miles Gogan is drongbhuidhean mar aon ris ag coimhéad an bhaile. Do bhí iomorro faltanas is mioscais idir Ó Ruairc rí Bhréithfne is Mac Murchadha, agus rug Mac Murchadha an mórshluagh soin leis do Ghallaibh is do Ghaedhealaibh don Bhréithfne, gur creachadh is gur loisceadh an chríoch soin leo, is gur ghabhsad neart rómhór ar Ó Ruairc is ar gach aon da dtarla riú i n-Éirinn.


p.338

XXXII.

Ót chonnairc Ruaidhrí mac Toirrdhealbhaigh Uí Chonchubhair rí Connacht is urmhóir Éireann gur bhris Mac Murchadha ar an síoth do bhí eatorra roimhe sin, cuiris Ruaidhrí teachta chuige do thabairt aithbhir air tré neamhchomhall na síothchána do bhí eatorra, tré mar thug na Gaill sin leis gan chead gan chomhairle do Ruaidhrí. Agus ar rochtain do na teachtaibh do láthair Mhic Murchadha is eadh adubhradar: ‘Anois tuigmíd,’ ar siad, ‘nach fuil cion ná cádhas agat ar do mhionnaibh ná ar do mhac thugais i ngeall ré comhall síodha uait, agus adubhairt rí Connacht .i. Ruaidhrí O Conchubhair riot muna gcuiridh tú na deoraidh-se agat uait go gcuirfidh sé ceann do mhic chugat, is nach géabhaidh gan tú féin do chur arís i Sacsaibh ar athchur is ar ionnarbadh.’ Do ráidh Mac Murchadha nach cuirfeadh a dheoraidh uaidh ar chomhairle Ruaidhrí, agus adubhairt go dtiubhradh tuilleadh deoradh leis 'n-a gceann, is nach diongnadh síoth ná síothcháin lé haoinneach do Ghaedhealaibh go beith d'Éirinn uile aige. Tángadar na teachta tar a n-ais go Ruaidhrí is nochtaid dó freagra Mhic Murchadha orra. Ót chualaidh Ruaidhrí aitheasc Mic Murchadha, gabhais fearg adhbhalmór é.

Tairis sin, iomorro, do leath clú is oirdhearcas na n-Gall soin fá Éirinn uile, ionnus gur ghabh gráin is eagla fir Éireann rompa. Rángadar trá scéala ón iarla is ó na Gallaibh sin i Sacsaibh, agus an tan atchlos do rígh Sacsan na scéala soin tug fógra gan long ná bárc do dhul a haontalamh dar bhean ris féin go h-Éirinn, agus gan trácht ná ceannaidheacht do dhul innte. Agus tug mar an gcéadna fógra do gach aon da dtáinig ó Shacsaibh i n-Éirinn


p.340

dul tar a n-ais arís fá phéin a n-oighreachta do bhuain díobh go bráth. An tan adchonnairc an t-iarla gur bh'éigin da mhuinntir imtheacht uaidh lé fógra an ríogh, uime sin do chuaidh an t-iarla is a mhuinntear do dhéanamh comhairle eatorra féin fán gcúis sin, agus is eadh do connarcthas dóibh Réamonn de la Grós do chur go rígh Sacsan aga fhoillsiughadh dhó gur da thoil-sean is da aonta tháinig an t-iarla is na Gaill sin i n-Éirinn do neartughadh leis an tí do gheall umhla is ógláchas do dhéanamh dó-san .i. Diarmaid Mac Murchadha rí Laighean; agus gibé gabháltas do rinneadar i n-Éirinn agus a raibhe aca do thairbhe Mhic Murchadha gurab da thoil-sean ba mian leo a chongbháil. Téid Réamonn leis an aitheasc soin go rígh Sacsan, agus is é ionadh a raibhe an tan soin san Ghascúinn; agus san bhliadhain sin do marbhadh Tomás, airdeaspog Canterburie an cúigmheadh lá don Nodlaig, agus fá hí aois an Tighearna an tan soin 1171. Agus is i mBealltaine na bliadhna soin fuair Mac Murchadha .i. Diarmaid rí Laighean bás; is do hadhnaiceadh i bh-Fearna Mhóir Mhaodhóg é.

Dála an ríogh, táinig go Sacsaibh, agus ar rochtain ann sin dó, do chuir ridire da mhuinntir dar bh'ainm Herimont Morti go leitreachaibh leis go hiarla o' Stranguell i n-Éirinn mar aon le Réamonn de la Grós da fhógra don iarla dul i Sacsaibh gan chairde; agus ar dtigheacht i n-Éirinn dóibh nochtais Herimont a thoisc don iarla, agus triallais an t-iarla do láthair mar aon lé Herimont i Sacsaibh, agus ar rochtain do láthair an ríogh dhó, do gheall go dtiubhradh Áth Cliath is Port Lairge is bailte cuan Laighean dó is da oighreadhaibh da éis, agus an chuid oile do Chúigeadh Laighean do bheith ag an iarla féin is ag a shliocht.

I ndiaidh iomorro an chonnartha soin do cheangal eatorra, triallais an rí go sluagh líonmhar maille ris i n-Éirinn, gur ghabh cuan ag Port Lairge. Cúig céad ridire tháinig


p.342

lais mar aon ré hiomad marcshluagh is troightheach, aois an Tighearna an tan soin 1172. Ro an iomorro an rí i b-Port Lairge 'n-a dhiaidh sin go dtángadar uaisle na n-Gall do bhí roimhe i n-Éirinn is buirghéisigh Locha Garman do thabairt umhla is onóra dhó. Táinig fós rí Corcaighe .i. Diarmaid Mór Mac Carrthaigh 'n-a láthair is do gheall umhla is ógláchas do dhéanamh dhó. Táinig an rí as sin go Caiseal, agus táinig Domhnaill Ó Briain rí Luimnigh 'n-a choinne ann, is tug umhla dhó, amhail tug Mac Carrthaigh.

Da éis sin do chuir rí Sacsan coimhéad uaidh féin ar Chorcaigh is ar Luimneach. Tángadar maithe Mumhan chuige iar sin is tugsad umhla is onóir dó mar an gcéadna. Do chuaidh an rí tar a ais go Port Lairge, agus táinig rí Osruighe chuige ann sin is tug umhla is onóir dó, amhail tugsat na ríogha roimhe sin. Triallais an rí as sin go baile Átha Cliath, go dtángadar Gaedhil Laighean chuige ann sin do thabhairt umhla is onóra dhó.

An tan iomorro adchuala Ruaidhrí Ó Conchubhair, rí Connacht is Éireann, a chúigeadhaigh is an lucht cíosa is cánachais do bhí aige, is an lucht da dtug féin tuilleamh is tuarastal, do dhul ar scáth ríogh Sacsan, do mheas 'n-a mheanmain féin go madh lugha do mhasladh dó umhla do thabairt da dheoin ioná da aimhdheoin uaidh do rígh Sacsan. Is ann sin do chuir an rí dias da mhuinntir i gcoinne Ruaidhrí Uí Chonchubhair, agus is iad do chuaidh ann Hugo de Lacy is Uilliam mac Aldelmel. Táinig Ruaidhrí 'n-a gcoinne go bruach na Sionna go ndearnaidh síoth is cáirdeas ris an rígh in-a láthair sin, agus do gheall umhla is onóir do thabairt dó. Táinig fós Murchadh mac Floinn rí Midhe chuige is tug


p.344

é féin dó, amhail do rónsad cách oile, ionnus nach raibhe rí ná taoiseach na tighearna i n-Éirinn nach tug umhla is tighearnas orra féin do rígh Sacsan an tan soin.

Ar dteacht an gheimhridh chuca iar sin do líon an aimsear d'fhuacht is do dhoininn róghránna, ionnus nach raibhe ar breith do luing nó do bhárc teacht ré scéalaibh na Sacsan i n-Éirinn gus an rígh nó go dtáinig an mhí mheadhónach don earrach chuca. Da éis sin tángadar longa i n-Éirinn is tugadar scéala gus an rígh ó Shacsaibh is ón bh-Fraingc nach ar mhaith ris; agus tar gach ní nochtaid dó gur chuir an Pápa dias cairdionál go Sacsaibh do lorgaireacht an bháis do himreadh ar S. Tomás o' Canterburie; agus muna ndeachadh an rí 'n-a phearsain féin do thabairt shásuighthe dhóibh san marbhadh soin, is eadh adubhradar go gcuirfidís coinnealbháthadh air agus ar gach talamh da ngabhadh leis. Gér dhoiligh ris an rígh na scéala soin, do ba doilghe ioná soin dó na scéala tháinig ó n-a mhac chuige 'n-a dhiaidh sin, mar atá an mac ro ba sine aige do dhul i seilbh chóroine na Sacsan i ndóigh go n-anfadh aige d'aimhdheoin a athar. Do fhás doilgheas dofhaisnéise ar an rígh trés na scéalaibh sin. Gidheadh is mó do chuir air an bás do himreadh ar Sh. Tomás ioná gach ní da ndearnsat a chlann is a dhaoine air. Uime sin cuiris cruinniughadh ar mhaithibh a mhuinntire chuige do dhéanamh comhairle riú, agus nochtais dóibh gach contabhairt da raibhe 'n-a chionn féin; agus is í comhairle ar ar chinnsiot drong mhór da mhuinntir do chur roimhe go Sacsaibh agus é féin do dhul 'n-a ndiaidh go grod. Do rinneadh amhlaidh sin leo, agus do an an rí ag cur choimhéada is chosanta ar Éirinn.

An tan trá ro ba mithid leis an rígh dul i Sacsaibh ro fhágaibh dronga ag coimhead na críche, mar atá Hugo de Lacy san Mhidhe is fiche ridire mar aon ris; agus fós do bhronn bith díleas na Midhe do Hugo is da shliocht 'n-a dhiaidh. Do


p.346

fhágaibh fós coimhéad bhaile Átha Cliath ar Roibeard Mac Stiabhna is ar Mhuiris Mac Gearailt is dá fhichid ridire mar aon riú go n-a bhfuirinn. Do fhágaibh mar an gcéadna i Loch Garman Uilliam Mac Aldelmel is Pilib de Hastings is Pilib de Brus is fiche ridire mar aon riú ag coimhéad an bhaile. Do fhágaibh mar an gcéadna i b-Port Lairge Humfrie Bolum is Hugo de Gandeuille is Roibeard Mac Bearnaird is da fhichid ridire mar aon riú. Triallais an rí iar sin i Sacsaibh agus ar rochtain do láthair na gcairdionál dó, adubhairt go dtiubhradh a dtoil féin dóibh i n-éiric mharbhtha S. Tomás, gion go raibhe rún a bhásuighthe aige féin, agus tré réidheachadh idir é féin is rígh Frangc ré a raibhe i n-imreasain an tan soin.

XXXIII.

Ma's maith leat, a léaghthóir, a fhios d'fhagháil créad as a ndeachaidh Diarmaid Mac Murchadha rí Laighean d'fhios rígh Sacsan don Fhraingc do cheisneamh is do chasaoid an tathfainn do rinneadh air féin a h-Éirinn, seoch is a chasaoid ré rígh Frangc nó lé rígh oile, bíodh a fhios agat gurab é Donnchadh mac Briain Bóraimhe is fíoruaisle Éireann maille ris do bhí easaontach ré chéile fá urlamhas Éireann ó aimsir Bhriain go haimsir Dhonnchaidh, agus uime sin do bhronnadar d'aonaonta sealbh n-Éireann d'Urbanus, an dara Pápa don ainm sin, an tan fa haois don Tighearna 1092; agus do bhí sealbh is cur is ceannas na h-Éireann ag Pápa na Rómha ón am soin gus an am fár ghabh Adrianus an ceathramhadh Pápa don ainm sin comhorbas Peadair, an tan fá haois don Tighearna 1154. Agus fá Sacsanach an Pápa-so agus fá hé a ainm baistidh Nicholas Breakespeare; agus adeir Stoo 'n-a Chroinic gur bhronn an Pápa-so ríoghacht Éireann don dara Henrí rí Sacsan an chéidbhliadhain do


p.348

fhlaitheas an Henrí chéadna, an tan fá haois don Tighearna 1155. Agus adeir an t-ughdar céadna gurab iad coinghill ar ar bhronn an Pápa Éirinn do rígh Sacsan ar eacht go dtóigeobhadh an creideamh do bhí ar lár san gcrích agus go gceirteóchadh dobhéasa an phobail, agus go gcoimhéadfadh is go gcoiseonadh gach pribhiléid is gach tearmonn da raibhe san gcrích agus go ndíolfadh an rí pinginn Pheadair as gach aointeach i n-Éirinn ris an bPápa gacha bliadhna. Iar nglacadh an tabhartais-se scríobhtha ón bPápa don dara Henrí do chuir sé Seon easpog Salisburie leis an ughdarrás soin go h-Éirinn, gur ghabh tír i b-Port Lairge; agus ar n-a chlos do chléir Éireann eisean do theacht lé hughdarrás an Phápa triallaid 'n-a dháil da gach leith, agus ar rochtain ar aonláthair dhóibh léaghthar leis an easpog Seon do luaidheamar tabharthas an Phápa ar Éirinn don dara Henrí is da shliocht, agus na coinghill do bhí san scríbhinn; agus ar meas na gcoinghioll don chléir, aontuighid uile iad, is tugadar a n-aonta fá n-a lámhaibh scríobhtha don t-Seon soin; agus tillis go Sacsaibh gus an rígh, is cuiris an rí leis an scríbhinn sin gus an bPápa é, agus mar do chonnairc an Pápa aonta chléire Éireann, do chuir fáinne mar chomhartha seilbhe Éireann gus an dara Henrí.

Tig Bellarminus leis an ní thuas 'n-a chroinic, mar a n-abhair: Adrian an ceathramhadh Pápa don ainm sin do chine Sacsan, duine eagnuidhe cráibhtheach do dháil oiléan Éireann don dara Henrí í Sacsan, ar choinghioll go ndiongnadh subhailche do phlandughadh san oiléan soin agus lochta do chur ar gcúl ann, is go dtugadh fá deara pinginn Pheadair do dhíol as gach aointeach gacha bliadhna, agus go gcoimhéadfadh reachta na heagailse gan leonadh ann. Atá an bulla 'n-a bhfuilid na neithe-se ré a fhaicsin san dara leabhar dhéag d' annálaibh Chairdionál Baronius. {Adrianus Papa quartus natione Anglus vir sapiens et pius Hiberniam insulam Henrico secundo regi Anglorum concessit ea conditione ut in ea insula virtutes plantaret et vitia eradicaret; ut a singulis domibus quottannis denarium Sancto Petro pendi curaret, et iura ecclesiastica illibata servaret. Extat Diploma Tom. 12 Annalium Cardinalis Baronii.}’’


p.350

Atá croinic Bhéarla Stanihurst ag teacht leis an ní-se mar a n-abair gur sholáthair an dara Henrí bulla ón bPápa Adrian mar a bhfógrann do chléir is d'fhíoruaislibh Éireann uile i bpéin choinealbhaidhte umhlacht is oighréir do thabhairt do Henrí rí Sacsan, ar scáth ceartuighthe do dhéanamh ar chreideamh na críche, is leasuighthe do dhéanamh ar bhéasaibh an phobail; agus ráinig an bulla-so ón rígh i n-Éirinn gur léaghadh i gcomhdháil choitchinn fhíoruasal is chléire i g-Caiseal é. Léaghthar fós ag an ughdar gcéadna gur chuir Alexander, an treas Pápa don ainm sin, cairdionál dar bh'ainm Vivianus i n-Éirinn da chur i gcéill d'Éireannchaibh an bronntanas do rinne féin is an Pápa do bhí roimhe ann ar Éirinn do rígh Sacsan is da shliocht, acht go mbiadh pinginn Phéadair dhó féin is da gach Pápa tiochfadh 'n-a dhiaidh ar Éirinn ó bhliadhain go bliadhain ar gach teach muinntire da mbiadh innte.

Meas, a léaghthóir, gurab uime do chuaidh Diarmaid Mac Murchadha i ndáil ríogh Sacsan don Fhraingc seoch a dhola i ndáil aoin ríogh oile, a los an bhronntanais do rinne an Pápa do rígh Sacsan roimhe sin ar Éirinn, agus da réir sin is ag rígh Sacsan do bhí cumhachta ar Éirinn ón bPápa, gurab ris do bhean leasughadh nó lóirghníomh do bhuain amach san lot do rinneadh do Mhac Murchadha.

Do-ním iongantas annso do choinghioll da raibhe i mbulla Adrian Pápa mar ar bhronn Éirinn don dara Henrí. Ag so an coinghioll do réir chroinic Stoo, mar atá go raibhe d'fhiachaibh ar an dara Henrí an creideamh Catoilice do bhí ar dtuitinn i n-Éirinn d'athchórughadh is do thógbháil. Óir ní gar go gcuirfeadh an Pápa an coinghioll soin 'n-a bhulla muna gcuirthí i gcéill dó lé druing éigin an creideamh do dhul i mbáthadh i n-Éirinn. Gidheadh gibé drong do reac ris é, is bréag do rinneadar. Óir is follus nach deachaidh báthadh ar ar gcreideamh tug Pádraig i n-Éirinn


p.352

gus an am-so; agus is iomdha ughdar barántamhail coigcríche aga fhiadhnughadh sin ó aimsir go haimsir. Óir tar ceann, do réir Bheda i Stair na Sacsan, go raibhe imreasan idir chuid do chléir Éireann is chliar na Sacsan do thaoibh na Cásca, agus fós gur salchadh cuid d'Éireannchaibh lé heiriticeacht Phelagian, maseadh do bhí urmhór na n-Éireannach glan ó gach salchar dhíobh; agus an mhéid bheanas ris an gcreideamh ó aimsir Bhriain anuas go Gabháltas Gall, is follus go raibhe an creideamh ar marthain go hiomlán i n-Éirinn, agus da réir sin nach fíor don druing do reac ris an bPápa go raibhe an creideamh ar lár i n-Éirinn an tan do bronnadh leis don dara Henrí í. Bíodh a fhiadhnaise sin ar na somplaidhibh chuirfeam síos annso.

Ar dtús is follus as a ndeachaidh d'fhíoruaislibh Éireann i ndeireadh a ré i bpríomheagailsibh Éireann do chríochnughadh a mbeathadh go haithrigheach ó aimsir Bhriain go Gabháltas Gall, go raibhe an creideamh ar marthain i n-Éirinn an tan soin. Ag so síos fuireann díobh, mar atá Flaithbheartach Ó Néill da ngairthí Flaithbheartach an Trostáin, tug ar dtús ucht ar aithrighe do dhéanamh i n-Éirinn, agus do chuaidh da éis sin don Róimh da oilithre, an tan fá haois don Tighearna 1073, agus Donnchadh mac Briain Bhóraimhe do chuaidh da oilithre don Róimh is do chríochnuigh a bheatha go haithrigheach i mainistir San Stiabhna, agus Tadhg mac Lorcáin rí Ua gCinnsealaigh do chríochnuigh a bheatha go haithrigheach i gcill Chaoimhghin i n-Glionn dá Loch, agus Cathal mac Ruaidhrí rí iarthair Chonnacht tug a bheatha as i n-Ard Macha go haithrigheach, agus Muircheartach Ó Briain rí Leithe Mogha is urmhóir Éireann uile do dhul i n-Ard Macha do chaitheamh chúig mbliadhan go haithrigheach ann go bhfuair bás, agus mar sin do mhórán oile d'fhíoruaislibh Éireann tug a mbeatha as go cráibhtheach Catoilice ó aimsir Bhriain go Gabháltas Gall, ionnus da réir sin gurab bréagach don


p.354

druing do reac ris an bPápa Adrianus Cuartus nach raibhe an Creideamh Catoilice ar marthain ná ar coimhéad i n-Éirinn ré tigheacht Gall innte.

An dara dearbhadh do-bheirim ris an gCreideamh gCatoilice do bheith ar coimhéad sul tángadar Gaill i n-Éirinn, mar do tógbhadh iomad mainistreach innte go grod sul tángadar Gaill is uaisle Gaedheal da dtógbháil. Ar dtús do tógbhadh lé Maoilseachlainn rí Midhe is Éireann uile mainistear Mhuire i mbaile Átha Cliath, an tan fá haois don Tighearna 1139. Do tógbhadh lé Donnchadh Ó Cearbhaill rí Oirghiall ar furáileamh Malacias Easpuig Dúin mainistear Mellifont i gconntae Lughmhaigh, an tan fá haois don Tighearna 1142. Do thógaibh Malacias naomhtha easpog Dúin mainistearIobhair Cinn Trágha i gconntae an Dúin, aois an Tighearna an tráth soin 1144. Aois an Tighearna an tan do tógbhadh mainistear naBúille 1161. Do thógaibh Diarmaid Mac Murchadha rí Laighean mainistear an Bhealaigh alias Baltinglas an tan fá haois don Tighearna 1151. Do thógbhadar sliocht Mhaoilsheachlainn rí Midhe mainistear Bhectif alias De Beatitudine san Midhe, an tan fá haois don Tighearna 1151. Aois an Tighearna an tan do tógbhadh mainistear na Máighe i gconntae Luimnigh 1151. Aois an Tighearna an tan do tógbhadh mainistear Ó Dorna i gconntae Chiarraidhe 1154. Do thógaibh Domhnaill O Briain rí Luimnigh mainistear na Croiche Naoimh i gconntae Thiobrad Árann an tan fá haois don Tighearna 1169, agus do thógaibh an Domhnall céadna soin Ó Briain seacht mainistreacha déag oile san Mumhan. Aois an Tighearna an tan do tógbhadh mainistear Fear Muighe i gconntae Chorcaighe 1170. Agus do tógbhadh ris an ré sin iomad teampull is mainistreach i n-Éirinn nach luaidhtear linn annso. Uime sin is follus go raibhe an Creideamh Catoilice ar marthain i n-Éirinn ré hucht Gall do theacht innte.


p.356

An treas dearbhadh ar an Creideamh do bheith ar marthain i n-Éirinn ré hucht Ghall do theacht innte, mar léaghthar i n-annálaibh aosta Éireann gur horduigheadh trí comhdhála coithceanna i n-Éirinn ré préláidibh is lé huaislibh Éireann ó aimsir Dhonnchaidh mic Briain go tigheacht na n-Gall, mar ar horduigheadh is mar ar fromhadh reacht cille is tuaithe i n-Éirinn.

An chéadchomhdháil i bh-Fiadh mic n-Aonghusa an chéidbhliadhain do fhlaitheas Mhuircheartaigh Uí Bhriain, an tan fá haois don Tighearna 1105, mar ar horduigheadh reachta is dlighthe is mar ar leasuigheadh an Creideamh i n-Éirinn.

Do commóradh comhdháil oile choitcheann i n-Eirinn an cúigmheadh bliadhain do fhlaitheas an Mhuircheartaigh chéadna, mar a dtángadar uaisle is eaglais Éireann ar aonláthair go Ráith Breasail, an tan fá haois don Tighearna 1110, mar ar horduigheadh faircheadha nó dioseses go n-a dteorannaibh, agus suim áirithe easpog ós a gcionn, amhail adubhramar.

An treas comhdháil choitchionn do rinneadh i n-Éirinn lé cléircibh is le fíoruaislibh Éireann i g-Ceanannus na Midhe, mar a raibhe Cristianus .i. Giolla Críost Ó Conairce easpog Leasa Móir, leagáid an Phápa i n-Éirinn an tan soin, mar aon ré cairdionál dar bh'ainm Iohannes Papiron ré dáil ceathra pallia do cheithre hairdeaspogaibh i n-Éirinn, agus ré cosc siomóntachta is úsuireachta, is ré díol deachmhuidhe, ré cosc gada is éigin drúise is doibhéas is gach uilc ó shoin amach.


p.358

XXXIV.

Is follus as na sompladhaibh-se anuas go raibhe an Creideamh Catoilice ar marthain i n-Éirinn ré hucht Ghall do thigheacht innte; agus an mhéid bheanas ré doibhéasaibh na n-Gaedheal sul rángadar Gaill eatorra, is dearbh go dtángadar lé Gabháltas Gall cúigear taoiseach do rinne ní-sa mhó do dhoibheartaibh ioná a dtáinig do Ghaedhealaibh ó aimsir Bhriain go Gabháltas Gall, maille ré hargain cheall is chléire, lé feilbheartaibh folamhla is ré hanfhlaitheas anfhorlannach do dhéanamh. Ag so a n-anmanna, iarla o' Stranguell, Roibeard Mac Stiabhna, Hugo de Lacy, Seon de Curcy, is Uilliam Mac Aldelmel. B'urusa fírinne an neithe-se do thuigsin as an ní adéaram 'n-ar ndiaidh, agus go háirithe a croinic Stanihurst, agus fós mar do chuadar urmhór na druinge-se gan mac ag gabháil oighreachta a athar orra tré n-a n-olcaibh féin.

Bíodh a fhiadhnaise sin ar Iarla o' Stranguell ar Roibeard Mac Stiabhna ar Sheon de Curcy agus ar dhruing oile do thaoiseachaibh táinig i dtús an chongcuis nach luaidhfeam annso. Agus an mhéid bheanas ré Risteard Stranguell do réir chroinic Stanihurst, i ndiaidh iomad creach is ceallairgthe do dhéanamh ar thuaith is ar chill dó, fuair sé bás i n-Áth Cliath i gcionn seacht mbliadhan iar dtigheacht i n-Éirinn dó, an tan fá haois don Tighearna 1177; agus ní raibhe do shliocht da éis lé h-Aoife inghin Dhiarmada acht aoininghean dar bh'ainm Isabella, agus do pósadh an inghean soin lé h-Uilliam Maruscál, is rug sí cúigear mac is cúigear inghean dó; agus do éagadar na mic diaidh i ndiaidh gan lorg gan oighre ar cheachtar díobh, agus do pósadh na hingheana lé fuirinn d'uaislibh na Sacsan, go nar fhágaibh


p.360

an t-iarla mac ag gabháil oighreachta air féin acht mar sin.

Dála Hugo de Lacy mar fuair ceannas ón dara Henrí ar an Midhe, do ghabhadh ag marbhadh is ag dícheannadh chloinne Colmáin is uaisle na Midhe an mhéid ar a bhfaghbhadh scríob díobh, agus ar mbeith ag déanamh dúnphuirt daingin i n-Durmhaigh san Mhidhe, táinig duine uasal óg don Mhidhe i gcruth fhodhuine ré déanamh oibre dhó, gur marbhadh Hugo leis. Adeir croinic Stanihurst gur dhuine ainmhianach drúiseach ro-shainnteach an Hugo-so. Adeir mar an gcéadna gur ghabh Hugo óg a mhac soin is Seon de Curcy do láimh iomad creach is marbhtha is díbhfeirge do dhéanamh ar lucht na Midhe i ndíoghail bháis Hugo. Adeir an chroinic chéadna gur dhuine cealgach meabhlach droichmhéine Uilliam Mac Aldelmel, agus cuiridh síos mar do bhean go cealgach mainéir fá sealbh dhíleas dóibh féin do chloinn Mhuiris Mic Gearailt, agus fós adeir go mbíodh formadach ré Muiris is ré n-a chloinn do shíor. Léaghthar fós i n-annálaibh aosta Éireann ar mbeith d'Uilliam Mac Aldelmel i gceannas Luimnigh ó rígh Sacsan, go dtarla imreasan idir dá chomhmbráthair do shíol g-Conchubhair fá cheannas Connacht, mar atá Cathal Croibhdhearg is Cathal Carrach, agus do ghabh Uilliam páirt Chathail Charraigh i n-aghaidh Chathail Chroibhdheirg, agus do ghabh Seon de Curcy páirt an Chathail oile. Do biathadh an easaonta soin leath ar leath lé h-Uilliam is lé Seon idir an dá Chathal gur milleadh is gur hairgeadh an chríoch uile leo, is gur dícheannadh mórán d'uaislibh Connacht san spairn sin a los an imreasain sin, go dtarla coimheascar idir an dá Chathal, agus Gaill ar gach taoibh ag congnamh leo, gur briseadh do Chathal Carrach is da mhuinntir is gur marbhadh san deabhaidh sin é.

Da éis sin do tógbhadhdh caisléan i Mílioc Uí Mhadagáin


p.362

lé h-Uilliam Mac Aldelmel, agus fágbhais barda mór ann is téid féin go Luimneach. Tig Cathal Croibhdhearg i bhfoslongphort 'n-a n-ucht, is do éalodar an barda san oidhche is leanaid Uilliam go Luimneach; agus do trascradh caisléan MhílicCathal Croibhdhearg. Do-ní Uilliam Mac Aldelmel cruinniughadh sluagh da éis so, agus tug ucht ar Chonnachtaibh gur creachadh is gur hairgeadh cealla is tuatha leis agus go dtug deargár a dtarla da chóir dhíobh; ionnus uime sin gur mhalluigheadar cliar Chonnacht é, amhail léaghthar i n-annálaibh aosta Éireann do scríobhadh tuairm trí chéad bliadhan ó shoin i bpríomhleabhar sheanchusa da ngairthí Leabhar Breac Mic Aodhagáin. Agus léaghthar san leabhar chéadna gur chuir Dia go míorbhaileach, tré n-a mhíoghníomh, ainimh ghránna is galar doileighis air lé bhfuair bás déistineach, is nach ráinig ongadh ná aithrighe é agus nach fuair adhnacal i gcill ar bith acht i ngráinsigh fhásaigh.

Tarla easaonta da éis so idir Sheon de Curcy is Hugo óg de Lacy gur thuiteadar mórán d'Ulltachaibh is d'fhearaibh Midhe n-a spairn, is do hairgeadh is do creachadh an dá chrích sin do bhíthin a n-imreasain; agus do b'í críoch na heasaonta soin gur gabhadh Seon de CurcyHugo óg de Lacy go cealgach, agus gur cuireadh ar láimh Gall é, agus do ghabh ré a ais tréatúireacht do chur air. Cuirthear 'n-a ghiall i Sacsaibh é, go raibhe sealad aimsire i nglasaibh ann. Tug an rí pardún da éis sin dó, is tug cead dó tilleadh i n-Éirinn; agus táinig sé ar muir ré triall i n-Éirinn, gur éirigh anfadh dhó, gur tilleadh tar a ais don tír é; agus mar sin dó cheithre huaire déag ag dul ar muir is 'ga thilleadh go Sacsaib arís, do réir chroinic Stanihurst; agus an chúigmheadh huair déag táinig ar muir, do seoladh lé hanfadh gaoithe don Fhraingc é, go bhfuair bás san chrích sin.


p.364

Léaghthar san chroinic chéadna gur marbhadh duine uasal do chine Sheoin de Curcy do bhí na chomhnuidhe i n-ÉirinnHugo óg de Lacy is lé Bháiter de Lacy a dhearbhráthair, gur fhás iomad buaidheartha is coinbhliocht da thoisc sin idir charaid an duine uasail is an chloinn sin Hugo de Lacy, ionnus gur bh'éigin don rígh Seon dul sluagh mór do Ghallaibh is do Ghaedhealaibh don Mhidhe do smachtughadh na mac soin. Agus ar n-a chlos sin dóibh, triallaid go Carraig Fhearghusa, is téid an rí 'n-a dtóraidheacht ann sin, agus glacaid long san áit sin, is triallaid ar teitheadh don Fhraingc, go ndeachadar ar aon i riocht dá gharradóir do dhéanamh feadhma i lubhghort abbadh i mainistir S. Taurín san Normandie; gur chaitheadar seal da n-aimsir san mbréighriocht soin da ndísliughadh féin, gur léigeadar i gceann aimsire da éis sin a rún ris an abbaidh, agus gur iarradar air impidhe do chur ar rígh Sacsan um shíothcháin is um mhaithmheachas do thabairt dóibh. Agus fuair an t-abbadh an ní sin dóibh, go dtángadar i n-Éirinn amlaidh sin i ndiaidh an ríogh do thabhairt aisig a bhfola is a bhfearainn dóibh; agus fuair an rí Seon bás da éis sin, an tan fá haois don Tighearna 1216.

Tárla fós da éis sin ré linn an treas Henrí cogadh mór idir Hugo óg de Lacy is Uilliam Maruscál gur milleadh an Mhidhe uile leo is gur thuiteadar morán de Ghaedhealaibh da gach leith ag congnamh leo. Tarla fós cogadh mór idir Míléir is Séathfruidh Moiréis is Uilliam Maruscál gur milleadh mórán d'fhearaibh Laighean is Mumhan eatorra da gach leith.

Adeir Hanmer 'n-a chroinic gur heascaineadh Uilliam Maruscál lé heaspog Fearna tré dhá mhainéar da sheilbh féin do bhuain de; agus ar mbeith coinnealbháidhte dhó, fuair bás i Sacsaibh; agus do bhrígh nar bh'áil lé n-a chloinn aiseag do thabhairt san seilbh sin, fuaradar a chúigear mac bás diaidh i ndiaidh, gan neach ag gabháil oighreachta ar aon díobh; agus do chuaidh an Míléir thuas go Cluain mic Nóis go sluagh líonmhar 'n-a fhochair, go ndearnadar foslongphort dá oidhche dhéag ann; agus gur hairgeadh leo an baile idir chrodh


p.366

is bhiadh; agus fós do hairgeadh teampuill is eagailse an bhaile mar an gcéadna leo.

Mar thugadar iomorro Gaedhil da n-aire anfhlaitheas is éagcóir creachadh is ceallargain na druinge adubhart, agus fós mar do hairgeadh Lios Mór go n-a thearmonn lé Herimont Morti is lé Réamonn de la Grós, do réir chroinic Stanihurst, tar ceann go ndeachaidh an HerueusHerimont céadna i n-aibíd mhanaigh is gur thógaibh mainistear Dhúin Bróith i gconntae Locha Garman, an tan fá haois don Tighearna 1179, i gcúitiughadh na n-olc do rinne i n-Éirinn, agus mar an gcéadna mar do hairgeadh eaglais Inse Cathaigh is a tearmonn mar aon lé hiomad d'eaglaisibh oile lé h-Uilliam Mac Aldelmel, agus arís mar is é ní da dtugadar na Gaill chéadna aire, tré iomad uaille uabhair is anuaille do bheith ag fás ionnta féin, siosma síor do bhiathadh eatorra féin, agus bheith ag clódh is ag caitheamh na n-Gaedheal idir gach dá rann díobh, is nach raibhe dúil aca, amhail do saoileadh lé Gaedhealaibh, ceartughadh do dhéanamh ar chreideamh ná leasughadh ar bhéasaibh i n-Éirinn, is eadh do mheasadar Gaedhil iad féin do shaoradh ó anbhruid na druinge sin. Agus uime sin tángadar drong d'uaislibh Gaedheal go teach Chonchubhair Maonmhuighe ríogh Connacht do thabhairt cheannuis orra féin dó, ar mbeith 'n-a chomhnuidhe dhó i n-Dún Leogha i n-Uíbh Maine.

Ar dtús táinig Domhnaill Ó Briain rí Luimnigh is Ruaidhrí Mac Duinn Sléibhe rí Uladh agus Domhnaill Mac Carrthaigh rí Deasmumhan, Maoilseachlainn Beag rí Midhe, agus Ó Ruairc rí Ó mBriuin is Conmhaicne 'n-a theach agus gibé comhairle ar ar cinneadh leo, sul do críochnuigheadh í do marbhadh Conchubhar go cinneamhnach.

Is follus as na neithibh do luaidheamar anuas gurab d'anfhlaitheas is d'éagcóir is da neamhchoimhéad ar a ndlighe féin ag uachtaránaibh Gall i n-Éirinn, táinig iomad do


p.368

neamhumhla na n-Gaedheal do smacht Gall. Óir ní mheasaim go bhfuil cine san Eoraip is mó do bhiadh umhal do dhlighe ionáid Éireannaigh dá roinntí comhtromh an dlighidh riú: agus is í so teist do-bheir Seon Dauis san leathanach dhéidheannach don chéidleabhrán do scríobh ar Éirinn orra. Ag so mar adeir: Ní fhuil cine fán ngréin lé n-ar ab annsa ceart is comhthrom breitheamhnais ní is fearr ionáid Éireannaigh, agus is mó do bhiadh sásuighthe lé n-a chur i ngníomh ioná iad, bíodh gurab 'n-a n-aghaidh féin do bhiadh, acht go bhfaghdaois díon is sochar an dlighidh an tan iarraid é ar chúis chomthruim. {There is noe nation of people under the sunn that doeth love equall and indifferent iustice better than the Irish, or will rest better satisfied with the execution thereof, although it be against themselves, soe as they maie have the protection and benefitt of the lawe when uppon iust occation they doe desire it.}’’

Is iontuigthe a teist an ughdair-se nach do dhrochdhúil i n-Éireannchaibh do bhí dul i n-easumhla go minic ar an ndlighe, acht do neamhchomhall na n-uachtarán ar chomhthrom an dlighidh do roinn riú.

Tángadar taoisigh oile i n-Éirinn i dtús Ghabháltais Gall i n-éagmais an chúigir do luaidheamar thuas nach dearna na feilbhearta do rónsat an cúigear céadna, agus do rinne mórán maitheasa i n-Éirinn maille ré tógbháil teampull is mainistreach ré dáil fhóid ré haltóir do chléircibh da gcothughadh, is ré hiomad deighghníomh oile ó shoin amach do dhéanamh, go dtug Dia do shochar da chionn soin dóibh iomad do shleachtaibh uaisle do bheith ar a lorg aniú i n-Éirinn, mar atáid Gearaltaigh is Búrcaigh, Builtéaraigh is Barraigh, Cúrsaigh is Róistigh, Puérigh, Clann Mhuiris is Grásaigh is Prionndarghásaigh, Pléimionnaigh, Puirséalaigh is Priosdúnaigh, Noinnsionnaigh is Breathnaigh, Tóibínigh is Suirtéalaigh is Bluinnsínigh, clann Fheorais, Conndúnaigh, is Cantualaigh, Deibhriusaigh, Dairsidhigh, is Diolmhainigh, Moiréisigh, Easmontaigh, Léisigh, Brúnaigh, is Kéitinnigh, is iomad do shleachtaibh uaisle oile Seanghall táinig ó thaoiseachaibh oile dhíobh ná luaidhfeam annso.

Finis Libri Secundi.